Testu zaharrak baliatzeko arazoez

Gorka Lekaroz Mazizior

Aspaldi erdaldundutako eremuetan nolako euskara mintzatu izan zen antzemateko lanabes preziatuak dira testuak; itzali den mintzotik dagoeneko atera ezin denaren isla behintzat ager dezakete, leku-izenek edota aspaldiko agirietan bildutako esaldi solteek beren labur-mugatuan nekez eskainiko duten bezainbeste. Hainbat eskualdetan, ordea, ez da horrelako testurik gorde; eta badirenetan ez dituzte denek baleko lekukoak izateko baldintzak betetzen, eta ematen duten isla hori zenbateraino den zuzena ez da erraza igartzen.

Tarteka ibar bateko euskarak halako herritan topatutako prediku bat besterik ez digu utzi, eta bakarra izanik ez dago iturriaren fidagarritasuna beste inongo idazkiren argitan zehazterik. Gainera, ez dago beti argi testuak nork edota noiz paratuak diren, eta ezin da orduan hizkuntzaz kanpoko testuingururik baliatu lekukoaren balioa finkatzeko. Noiz edo behin, harako autore hark euskarazko testuak sortu zituela jakin bai, baina idatzi zuena ez da agertu; eta behin baino gehiagotan, lekukotasuna eta egilea ezagunak direnean ere, idazleak edota idatzitakoak hainbat motatako lokalizazio-arazoak dituzte. Kasu horietan guztietan datuak falta izaten dira eta horrexegatik galdutako mintzo batzuen ezaugarri askok lausopean diraute, gehiago ala gutxiago, ezusteko aurkikuntza batek noiz ezagutaraziko. Egoera horien adibide egokia iruditzen zait gaur hona ekarri nahi dudan eskualdea: Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkaritik beheitiko ekialde nafarra.

Nolakoa zen XVII, XVIII edo XIX. mendeetan Iruñea eta Zangoza bitarteko eremu zabalean hitz egin zen euskara? Joakin Lizarragaren lan oparoari esker bistakoa da hiriburuaren sortaldean mintzo zena sartaldekoa bezain nafarra zela baina ez bete-betean eite berekoa. Tamalez, Goñerrik edo Gesalatzek emandako testu-uztaren aldean alerik ere ez digute utzi Itzagaondoak, Urraulbeitik, Untzitibarrek eta beste haran batzuek; eta Elkanotik eskuin abiatuta etsigarria da zinez Agoitz-Irunberri inguruko lekuko idatzien urritasuna. Ezin da inola ere sortu ziren testu batzuen balioa neurtu, galdu egin baitira (Tomas Fermin Artetarenak edo Jose Aresorenak) eta iraun dutenak ere gisa askotako mugek kamustuta daude: Elortzibarko Zabalegin idatzi omen zen 1785eko predikua anonimoa da, eta ibarreko lekukotasun bakarra gainera; Urraulgoitiko Aita Esteban Adoaingoa Lapurdin ibili zen eta ez zuen bere sermoietan jaioterriko nafarrera garbirik eman; Francisco Benito Gil apez gazteak Itzalleko parrokiaren ardura hartu bezain laster prestatu zuen euskarazko doktrinatxoa, eta Zaraitzuko eliztiarren mintzoa izango zuen oinarri nagusi, berea baino gehiago.

Artzibarkoa da —Eguesibarko Elkanokoa alde batera utzita, jakina— bailara osoan hobekien ezagutzen den aldaera, eta beranduagora arte iraun baitu aldez edo moldez bertatik bertara jaso ahal izan dena. Bada ordea lokalizazio-hutsunerik Artzibarko testuetan ere. Bonaparte printzearentzat 1865ean-edo doktrina itzuli zuen Juan Cruz Elizalde Arrietako maisua da iturririk fidagarriena; hark berak adierazia da bere itzulpenean Valleco uscara erabili zuela. Baina erreferentzia nagusia izanik ez da oraingoz argitu gizon hau haranekoa bertakoa edo inguruko herriren batekoa ote zen. Ez da garrantzirik gabeko xehetasuna: Beintza-Labaiengo doktrina eman zuen Mariano Erbiti, esaterako, ez zen herriko semea, Udabekoa baizik, eta Labaiengoa leial islatzen saiatu arren bestelako oihartzunik ere badu hainbatetan bere lanak. Prediku bat utzi digun Lakabeko seme Javier Ibarra Murillo artzibartarra zela, aldiz, ez dago dudarik. Orreagako kalonje izandakoaren euskarazko sermoiak bestelako muga du: egilea gizon ikasia eta heziketa jasokoa zelarik kultismoak eta hitz garbizaleak erabili izana, eta horrek herriko hizkera xehetik neurri batean behintzat aldendu zuela.

Hirugarren lekuko idatzi bat oparitu digu Artzibarko euskarak; ez baliatzeko trabarik gabea hura ere, baina aski interesgarria. 1916ko urritik 1917ko apirilera bitartean zazpi kronikatxo idatzi zituen Napartarra astekarirako Eki ezizenaz sinatu zuen egile anonimo batek: Artzibartik izena eman zien ekarpenei. Jatorria lehendabizikoan bertan utzi zuen agerian berriemaileak, ibarreko albisterik ordura arte astekarira inork bidali ez izanak sortarazten zion samina adieraztearekin batera:

An ta ortik, baserki orotik “NAPARTARRA” maite orri maiz-maiz igorten dabezte berridun idazki edo earta ederrak, emen, Arzibar-tik ez, Artzibar-arren artean euskal idazlerik ez! Zergatik unela? Eskualdunak ez ote gare?

Kronika haietako euskara, zoritxarrez, ez da XX. mendearen hasieran Artzibarren erabili bide zutenaren ispilu garbia. Hizkera arruntetik urrun ibiliko zen erregistro jasoa baliatzeaz gain, Garraldako Lapitzea lankideak ere ohi bezalako hitz garbizale ugari tartekatu zuen Ekik (aberri, abesti, Amaneskutza, elgaro, idatzki, ikastola, neurkin, orlegi, txadona…) eta baita ibarrekoak nekez izango ziren beste zenbait ere, bedar, zerate edota illabte lekuko. Gainera, polimorfismoa da nagusi ele batzuetan, eta arazorik gabe erabili zituen illabte nahiz illabete, eskuaraz zein euzkeldun. Horrekin guztiarekin batera badira artikuluetan Artzibarrekin lotu daitezkeen hamaikatxo osagai ere (dakote, duzie, nindan edo nagotan bezalako adizkiak; eben, ebetako gisako erakusleak; egu, irur edo zamari moduko hitzak…) baina azken batean Artzibarko berriemailearen euskarak hainbat iturritatik edan zuen eta sortu zituen testuak ezin dira dialektologia-lanerako erreferentzia garbia izan.

Nolanahi ere, kroniken irakurketatik bestelako ondorio interesgarriak atera daitezke. Esate baterako, ibarra hiru eremutan banatu ohi zela, edota euskararen egoerari buruz emandako albisteak:

Beko errietan zaarrak baizik gere eskuaraz mintzaten direla egia da, ordez Irati-errekaldean ta seierrietakoak ze mintzoa erabiltzen dute? Ez eskuara? Bai, egiaz alege-ituna da egunerik egunera gutiago entzuten dela, ta, castellano, erdeldun berorrek aditu ezlizaken, erdara mordol-mordollez mintzaten direla guziak, apaiz, irakasle, gizon ta emakume…

Ibarraren iparraldeko Saragueta, Arrieta, Hiriberri, Lusarreta, Imizkotz eta Urdirotz izango ziren noski Seierriak; erdalduntzat jotako Beko Erri haranaren hegoaldea zen, eta Irati-errekaldea Orotz-Azparren ingurua dela ematen du. Euskalduntzat jo zuen Ekik eremu hura, Seierriak bezala, eta horiexek izan dira euskarari beranduagora arte eutsi diotenak. Nongoa ote zen bera? Pentsa daiteke, idatzi zuena kontuan hartuz, ez Arrietakoa ez Lusarretakoa ez zela; bada ibarrean Orotz-Betelurekin lotu duenik. Garai bereko Javier Ibarra eta Eki pertsona bera zirenik ez du ematen, bataren eta bestearen testuak erkatuta desberdintasun aipagarriak daude eta.

Aberasgarria da halaber 1917ko martxoko kronikan Urrizkideei buruz emandako azalpena, Erronkari-Zaraitzuetan ere deskribatuta dagoen usadio hura Artzibarren nola betetzen zen jakiteko balio duena.

Eki bezalako berriemaile asko izan ziren euskarazko aldizkarietan XX. mendeko urte haietan. Ez horrenbeste, ordea, euskara ordurako galtzen hasiak ziren eremuetan; eta are gutxiago zegokien hizkera nahi bezain sakon dokumentatu gabe ditugunetan. Tamalez, euskalkia ikertzeko balio mugatua duten testuen adibide dira Ekirenak, Nafarroako ekialdea bera, dialektologiaren aldetik, iraun duten testuen urritasun eta egokitasun ezaren adibide den bezala.

Dena dela, baliteke etorkizunean artxibo, eliza edo baserriren batean topatutako altxor zaharrek urritasun hori arintzea. Izaten da tarteka halako albiste pozgarririk. Adibide bat: duela urtebete eskas, Itzagaondoa Ibarra Elkarteak herritarrei galdeginik etxeren batean euskarazko paper zaharrik izango ote zuten, berean eskuizkriburik ez baina Axularren Gero liburuaren ale bat topatu zuela jakinarazi zuen itzagaondoar batek. Non egongo ote dira gaur lozorroan ikertzaileen biharko lanari bultzada emango dioten euskarazko prediku edo eskutitz zaharrak?

Izango ahal da haien artean Nafarroako ekialdeko euskararen ibilbidea argituko duenik!