Irantzu Epelde Zendoia
Hitzez hitzezko itzulpenen bat berezkoa eta nahitaezko osagaia du gutartean kalko esaten diogunak (loan translation edo calque, hizkuntzalaritzako literaturan). Hitz elkarketan adibide ezaguna eta sarritan aipatua da, Europako hainbat hizkuntzatan emankorra delako, skyscraper (gratteciel frantsesez, wolkenkratzer alemanez, rascacielos gaztelaniaz, etxe-orratza-rekin batera zeru-urratzaile, euskaraz[1]).
Delako itzulpena izan daiteke, goian bezala, item lexikoa osorik hartzen duena, edo haren parte bat bakarrik harrapatzen duena, aditz «arinen»[2] kasuan han-hemen gertatzen den bezala. Hurbileko adibide bat jartzeko: Lapurdin, adin bateko euskaldunek maiz antzean erabiltzen dute appel egin ‘deitu’ aditza, kideko appel-atu arruntaren ondoan.
Izen/aditz soilen mugak erraz gainditzen ditu, ordea, gertakari honek, eta esamoldeetan oso ohikoak bihurtu zaizkigu dagoeneko. Ikusi besterik ez, adibidez, “gogoan/memorian iltzatua geratu” esamoldeak zenbateko hedadura hartu duen azken urteetan:
«Preso ororen lehen betebeharra ihes egitea da», idatzi zuen Charierrek obra horretan. Irakurritakoan, memorian iltzatua geratu zitzaion esaldi hura Martinezi, ume bat besterik ez zen arren. (Berria, 2013/01/24[3])
Iparraldeko adibide bat jartzeko, euskarazko ezezko perpausetan erabiltzen den gehiago-k Ameriketako espainierazko para atrás ekartzen du gogora:
Maintenant une telle chose ne peut plus arriver.
Holako gauzarik ez da berritz arribatzen ahal (+80 urteko hiztunak) vs Orain holako zerbait ez da gehiago gertatzen ahal (-30 urteko hiztun gazteak)
Papi, tú me prestas esa pluma y yo te la doy para atrás; please, please, préstamela y yo te la doy para atrás. (Otheguy 1993: 22)[4]
Lexikoaren maila gainditu eta gramatika egituretan barrena sartzen direnean hitzez hitzezko itzulpen hauek, ilundu egin daiteke solasa, non eta entzuleak ez dakizkien ondo jokoan diren bi hizkuntzak. Adibide garbi bat jartzeko, hemen harridura perpaus ilun bat, neuk jasotakoa: Ze erraten al duzu zozokeri bezala! (Sara, -30 urteko gizon gaztea). Gardena ez da, behintzat, qu’est ce que vous pouvez dire comme bêtises! ondo gogoan ez baldin baduzu (‘nolako txorakeriak esaten dituzun!’).
Loan translation delakoa, berez, batera dute edozein herrialdetako erkidego elebidunek, han eta hemen, hizkuntzaren maila guztietan, adin guztietako hiztunetan. Gertatzen dena da, gure kasuan, bi hizkuntza pare ditugula jokoan, eta horregatik izan daitezkeela ilunak, edo arraroak beharbada, Juan Luis Zabalaren Noiz esaten nizun? sarrera emankorrean bildu diren ale interesgarriak Iparraldeko hiztunentzat, edo goragoko harridura perpausa bezalakoak eta beste asko, guretzat.
_____________________________________________
[1] Zehazki hiztegia, rascacielos sarrera.
[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Light_verb
[3]http://www.berria.eus/paperekoa/1587/032/002/2013-01-24/presoen_ihesaldi_eta_ihes_egiteko_saioez_liburu_bat_idatziko_du_josu_martinezek.htm
[4] Otheguy, Ricardo. 1993. A reconsideration of the notion of loan translation in the analysis of U.S. Spanish. In A. Roca and J.M. Lipski (eds.), Spanish in the United States : linguistic contact and diversity, 21-45. Orr. Berlin & New York : Mouton de Gruyter.