Zakulunpairun

Gorka Lekaroz Mazizior

Auzo etorkin-hartzaile eta zeharo erdaldundu batean hazi nintzenez, etxean jaso nuen lehenbiziko hizkuntzaren sozializazioa eskolan bideratu zen. Hainbat tokitan bizi izandako ama eta amonaren mintzamoldeei hiriguneko ikastolako hizkera-anabasan hartu nuena gehituz gorpuztu zen nire euskara, kalearen eragin handirik gabe; nekez jasoko nuen herriko mintzorik bertako baino kanpotar gehiago zituen eremu hartan. Aberri biribilik gabeko mintzoa nirea, sorlekuan berezkoa garbi jaso eta eman dezaketen horien bekaitz dena, tarteka.

Kale-giro hurbilak bertako euskararik eman ez eta Bidasoaldeko izeba zaharrek ordezkatu zuten neurri batean hutsune hura; izatekotan haien mintzoa dut gaur egun ere —afektibotasunean, gutxienez— beste edozein baino neureago: ematten, deus ere, tor’onat!, aunitz, kartzen al duzu, bazuzi uatzira?… umetan haiekin ikasitakoak, nire euskararen ontzian nekerik gabe eta goxo-goxo sarturikoak, egunerokoan beste inori entzuten ez nizkion arren. Maite ditudan hitz-hotsak.

Bazen haien guztien artean ele bat, denetan politena, beteena, adierazkorrena iruditzen zitzaidana, agian nire euskal hitzik gogokoena: ‘zakulunpairun’. Hura entzun eta ganora handirik gabeko pertsona zabar eta utzi samarra datorkit gogora; horixe da niretzat esan nahi duena. Ez dakit zergatik iraun didan gogoan, beharbada horren hanpatsu eta biribil sentitzeagatik, edo entzun orduko izeba haiek ekartzen dizkidalako gogora. Eta denen artean Sunbilara ezkondutako bat, hari entzunda ikasi bainuen hitza. Gorpuzkera desorekatu samarreko senide herrena bazuen izebak, gizaseme baldar askoa ere bazena, gerrikorik eskura ez eta galtzak soka-zati batez lotuta ager daitekeen horietakoa. Gogoan dut nola erabiltzen zuen hartaz ari zenean ‘zakulunpairun’ adierazkor, bizi, durunditsu hura.

Urteen joanean hizkuntza bera hausnargai bihurtzen hasi eta piztu egin zitzaidan halako batean umetako berba hari buruz zerbait jakiteko gogoa, nondik zetorren edota non erabiltzen zen, orduan ohartu bainintzen familia-giroan baino ez nuela entzun, are gutxiago irakurri. Hiztegietan aurkitzen saiatu, eta alferrik; ezin inon topatu. Amari galdetu nion ea hitza gogoan ote zuen; baita ongi asko oroitu ere, harako izeba hark erabili ohi zuela, hau eta hura esan nahi zuela, halakoetan botatzen zuela…. Dena den, hitzaren arrasto idatzirik topatu gabe jarraitzen nuen. Hiztegietan ez, baina eskualdeko hiztunen artean beharbada? Bortzirietako senide batzuei eta Sunbilan bertan bati baino gehiagori galdetuta, ez dut gaur arte hitza ezagutzen duenik aurkitu. Inork argibide hoberik eman ezean (eta eskertuko nuke), amak adierazi zidan susmoa eman behar dut ontzat: ez ote zen izebak berak asmatua izango. Pena eman zidan hasieran ondorio hartara heltzeak, hain gogoko nuen ‘Zakulunpairun’ hura euskaraz existitzen ez zela pentsatuta.

Ez dakit ordea aurreko esaldi hori egokia den. Demagun izebak edo beste edonork ezerezetik sortutakoa dela; azken batean, ez da sorgunerik gabeko hitzik. Kosta egiten zait nolanahi ere luzaroan Bidasoaldeko esamolde garbitzat izan nuen ‘zakulunpairun’ hori euskarazko hitzen artetik egoztea. Hiztegien beharra izaten dugu hizkuntza bateko lexemak ordenatu, bildu eta antolatzeko; baina nola kudeatu haietan bilduta ez dagoenaren hiztasuna? Eta horrenbestez, zeren arabera erabaki behar dugu hiztegietan jasota ez dagoen hori baden ala ez den hizkuntza bateko hitz, izateari noiz utzi zion edo zergatik ez den? ‘Zakulunpairun’-ek ez du fonologiaren edota morfologiaren aldetik inolako trabarik; balio semantiko zehatza ere badu eta komunikazio-funtzioa bete ez duenik ezin esan, apal-apal eta gizatalde mugatu baten barrenean izan arren. Gizatalde horren neurrian ezarri behar ote da muga? Hapax bati hizkuntzaren baitan lekua aitortzen badiogu, zenbat pertsonak ezagutu behar dute egungo hitz baten esanahia hizkuntza-komunitate oso baten ondaretzat hartzeko modukoa izan dadin? Ezjakintasunak sortutako galderak direla uste dut, baina neure buruari behin baino gehiagotan egin izan dizkiodanak.

Eta bestalde, nola sortzen ditugu gizakiok hitzak, fonetikoki hau bezain adierazkorrak direnak batez ere? Zer antzeman zuen ‘zakulunpairun’ lehenbiziko aldiz ezpainetaratu zuenak erabilitako hotsetan, haien kokapenean, bokalen konbinazioan, aukeratutako kontsonanteen artikulazio-moduan, aditzera eman nahi zuen ideiaren irudi egokia eskaintzen zionik? Beti begitandu izan zait —ohitu naizelako akaso— hitzak ederki asko islatzen duela bere baitan biltzen duen pertsona-tankeraren imajina.

Euskarazko aspaldiko hitz ezaguna ez eta beharbada nire senide baten ateraldi hutsa izan zitekeelako susmoa hartu nionetik are kuttunago dudan hitz honek gogoeta atseginak eragin izan dizkit tarteka. Azkena, honako hau: ‘zakulunpairun’ ez da hiztegiratu, baina gaurtik aurrera Google-en egongo da. Hiztegietan balego baino ikusgarriago bihurtuko da hartara, puska baterako bederen. Hitzek hedatzeko eta irauteko bide berriak urratu dituzte, Sunbilako izebaren garaikideek nekez antzemango zituzten bideak.