Hilabetea: urria 2014

-(e)an bidalia

Printzipiozko herria

Bakartxo Arrizabalaga

Printzipioz lanera joatekoa denari entzunik, pentsa daiteke hala dioenak ez duela ogi beharrik. Printzipioz etxean geratuko dena, etxea norena den lehiatzen ari ote, hipoteka egin dion bankuarekin? Printzipioz zinemara joatekoa dena zentsurak debekatu filma ikustera ote doa? Mendira printzipioz joatekoa denari gogoratzen zaio, akaso, bozka eguna dela egun hura eta hortik mendira behar?

Biharamunean printzipioz hondartza joatekoa zela erran zidanean, kanpoan egurasten nuen erropa barnera bildu nuen, hurrengo egunerako sekulako ekaitza agindu zigutelakoan. Alabaina, bezperan baino ere garbiago argitu zuen biharamunak. Bazuena burutik? Zer printzipio mota behar du horrek halako egun ederrarekin hondartzara joateko? Orduan hasi nintzen konturatzen printzipioetan blai bizi ginela gure herri jansenista honetan; nolanahiko printzipio zentzu eta funts gabe xelebreetan. Loriaren erdian igeri bizi dena ere, printzipioz eta printzipioz ari omen, hara eta hona. Oporretan Txinara? Printzipioz, bai, printzipioz, prefosta; gauean festara? Hori ere printzipioz baita, beihalako garai zorionez pasatu haietan, festa ere borrokaren parte zela argi utzi baitziguten gure herriaren gidari autoproklamatu haiek. Zorrak kita? Printzipioz ez, nola bestela? Egungo moda berriaz jantzi betiko borroka santuari jarraiki, nonbait.

Hasian hasi, printzipioz hasi dena, printzipioz bukatu ere behar.

Beharrik horretarako badugun ere FINA.

-(e)an bidalia

Ekintzailea

Maite Imaz Leunda

Gaur egun, batik bat ekonomiaren gaiari lotuta erabiltzen da ekintzaile hitza. Ekonomia batean ondasun eta zerbitzu berriak sortu, horiek modu berritzaile batez merkaturatu edota ekoizpen edo kudeaketa-metodo berriak asmatu eta aplikatzeari ekiten dion pertsona da ekintzailea, wikipediaren arabera. Emprendedor/a eta emprendimiento barra-barra erabiltzen hasi zirenean zabaldu zen ekintzaile, eta ekintzailetza ere asmatu genuen. Dirudienez, jatorria frantseseko entrepreneur hitzean dago eta XVII. mende amaieran, Irlandan jaiotako Richard Cantillon izeneko ekonomialariak definitu zuen:”entrepreneur achète des produits et services à un prix certain pour le revendre à un prix incertain sur le marché, après défraiement des frais de transport”.

Geroago, entrepreneur formak arrisku ekonomikoak hartzen zituzten pertsonak (garai hartan seguruena gizonak bakarrik) adierazteko esanahia hartu zuen. Eta gaur egun ekintzailea arrisku ekonomikoak hartzen dituena izatetik berritzaile izatera igaro da. Krisia hasi zenetik nonahi ikusten dira ekintzaile eta ekintzailetza. Google-en begiratuz gero, aurki daitezke Gazteentzako Enplegu eta Ekintzailetza estrategiak, ekintzaileei laguntzeko programak eta abar.

Orain dela gutxi jakin nuen beste hitz bat ere badabilela horri lotuta, itzultzaile batek intraemprender euskaraz nola eman zitekeen galdetu zigunean; barrutik ekitea da intraemprender: enpresa baten barruan egiten den ekintzailetza. Beren enpresa propioa eratzen duten pertsonentzat erabili izan da ekintzaile hitza. Kontzeptu berri honek, ordea, lan egiten duten enpresan bertan ekintzaile izatea, lan egiten duten erakundean ideia berriak garatzeko denbora hartzea eta praktikan jartzea da jasotzen duen ideia.

Definizioa ikusita, barne-ekintzailetza proposatu genuen.

Norman Macrae kazetari britainiarra izan omen zen kontzeptua lehenengo aldiz erabili zuena, ingelesez, 1976an, The Economist aldizkarian argitaratu zuen artikulu batean: “The Coming Entreprenurial Revolution: a Survey”. Artikuluan intrapreneurship erabili zuen.

Nik kontzeptuaren berri izan eta biharamunean Euskadi Irratian intra-ekintzailetza entzun nuen. Geroztik Google-en begira ibili naiz eta ikusi dut sarrien agertzen den forma barne-ekintzailetza izan arren, intra-ekintzailetza ere maiz agertzen dela, baita intraekintzailetza ere. Geroak esango digu zein den nagusitzen den forma.

-(e)an bidalia

Hizkuntza-ingeniaritzaz ohartxo bat (-rentzakoa?)

Jesus Mari Makazaga Eizagirre

Bihar bertako lana, biharko bertako lana egiturak zuzenak dira?

Bilboko autobusa ala Bilborako autobusa?

Etxeko lanak ala etxerako lanak?

Latineko hitzak ala latinetikako/latinetiko hitzak?

Era horretako hainbat galdera jaso izan ditugu Euskaltzaindiaren Jagonet aholku-zerbitzuan hura sortu zenez geroztik.

Bai eta, postposizioetara etorririk, honako egitura hauen eta tankerakoen ingurukoak ere:

Aurrera begirako proposamenak

Munduan zeharreko bidaiak

Hortik gorako prezioak

Literaturaren gaineko jardunaldiak

Birusarengatiko infekzioa

Ez dirudite bolaluma gorria atera, eta di-da ezabatzekoak edo kondenatzekoak direnik: egitura horien gramatikaltasuna ez dirudi zalantzan dagoenik. Hala ere, ez dira gutxi halakoen inguruan iristen diren galderak. Zer dela eta, ordea, agramatikalak ez badira?

Bada hor gramatikaltasunetik harantzago den zerbait, hiztun batzuen hizkuntza-konpetentzian argi gorria (edo laranja behintzat bai) piztuarazten (pitzarazten esaten ez dit, ba, Hiztegi Batuak!?) duen zerbait. Askotan ez da izaten ea zuzenak diren, baizik ea erabili izan diren, ea tradiziorik baduten euskaraz.

Goian eman ditugun egitura guztiak ez dira beharbada konparagarriak onargarritasunaren aldetik, baina oro har esan genezake ez dirudiela euskal hiztunak behar handirik ikusi duenik halakoak erabiltzeko; alegia, horien oinarrian dagoen egitura sinpletuz perpaus erlatibo bidez ([[perpausa]-en + izena]) eman ohi den egitura [izenlagun + izen] egituraren bidez emateko:

Bihar bertan egiteko lana → bihar bertako lana / biharko bertako lana?

Bilbora doan autobusa → Bilborako autobusa?

Etxera eramateko lanak → etxerako lanak?

Latinetik datozen hitzak → latinetiko hitzak?

Aurrera begira egindako proposamenak → aurrera begirako proposamenak?

Munduan zehar egindako bidaiak → munduan zeharreko bidaiak?

Hortik gora doazen/dabiltzan prezioak → hortik gorako prezioak?

Literaturaren gainean egindako jardunaldiak → literaturaren gaineko jardunaldiak?

Birusarengatik sortutako infekzioa → birusarengatiko infekzioa?

Berriz ere badiot ez direla guztiak beharbada maila berean ematekoak, batzuek bai baitute tradiziotxo bat euskaldunen erabileran; beste batzuk, berriz, izartxoa ere beharko lukete seguru asko (biharko bertako lana horrek, adibidez).

Halako kontsultak etortzen zaizkigunean, “konstrukto“ horien tradizio urriko datuak erakustearekin batera, ahalegintzen gara (plurala erabiltzen dudanean gramatikako galderei erantzuten dihardugun lankideez ari naiz, edo Gramatika Batzorde osoaz) gogorarazten, erakusten euskarak, euskaldunak ez duela beharrik izan halako ingeniaritza-egiturak osatzeko.

Horien artean mailak zehaztu beharra dago, esan bezala: adibidez, latinetiko hitzak (eta latinetikako ere bai) Mitxelenak (ikus OEH XI, 352. or.) darabil nahiko sarri bere lanetan (eta ulertzekoa da bereizketa egin nahi izatea (latineko hitzak ≠ latinetik datozen hitzak, latinetiko hitzak), eta hortik gorako prezioak egiturari ere erreparo handirik ezin jarri.

Geroak esango du bestelakoek zer bide egiten duten halakoek.

Hizkuntzaren erabilera espezializatuetan aspalditxotik dabiltza –gatiko erako egiturak ate-joka, eta sartu(ko) dira hizkuntzaren erabilera berezitu horietan; gain postposizioaren erabilera hori zabalduz/ezagutuz doan neurrian badirudi denbora kontua dela –ri buruzko bezala –ren gaineko ere hedatuz joatea. Eta abar.

Era honetako kontsultak ditugunean, gure eginkizuna izaten da, egindako galdera hain zuzen hori izan ez bada ere, tradizioko datuek zer dioten gogoraraztea,

bihar bertan egiteko/egin beharreko lana

Bilboko autobusa

etxeko lanak

aurrera begira egindako proposamenak

munduan zehar egindako bidaiak,

betiere horren gainean eraiki behar baitugu egungo eta etorkizuneko euskara, erabilera arruntekoa nahiz espezializatukoa: jakinik zer erabili den, ikusiko dugu egungo beharretarako balio digun ala ez, eta ezezkoa baldin bada, zer egin dezakegun tradizio hori (behin ezagututa) urratu eta bide berriak egiteko.

-(e)an bidalia

Mendebaldetik dator gutuna

Estitxu Garai

Etsita, zuri idaztea erabaki dut. Zelan zabiltza? Egunkarien bidez baino ez dut zure berri, eta, egia esan, ez dakit ondo ala gaizki zauden. Batzuetan ederto zaudela dirudi, beste batzuetan, ordea, zuri buruz esaten dituztenak ez dira hain onak.

Zure buruari galdetuko diozu zergatik idazten dizudan orain. Bada, faltan botatzen zaitudalako. Urteak eman genituen batera, nire bizitzako une zoragarrienetarikoak. Ederra izan zen. Gogoan al duzu Urbasara egin genuen txangoa? Nola ahaztu. Andereño Miren guri errieta egiten, bainua hartu nahi genuela-eta. Izango dira hamar bat urte ordutik, ezin dut sinetsi hainbeste denbora pasa denik.

Ikasle garaian gauza mordoa egiten genuen batera. Nire eskola-ibilbidea, ostera, ez zen oso luzea izan. Ondo baino hobeto dakizu ez nintzela puntarengo ikaslea. Ikasketak utzi ostean, ez nuen zurekin kontaktuan jarraitzeko biderik izan. Harreman-sareak harrapatu gintuen. Inguraketa-sare bihurtu zen. Ez nuen gure artekoa zaindu, baina ba ote nuen zaintzeko modurik? Apurka-apurka, nigandik urruntzen joan zinen, zugandik urruntzen joan nintzen. Heldu ahala, ezin izan nizun heldu. Zugandik aparte zegoen nire heldu-lekua. Ni handitu, zu txikitu. Eta, konturatu orduko, alde egin zenuen.

Ez zaitut baloratu, nirekin ez zaudela jabetu naizen arte, galdu zaitudan arte. Gaur behar zintudan, eta ez zeunden hemen. Zu gabe ñimiño sentitu naiz, hankamotz. Nire burua madarikatzen dut behin eta berriro. Ni naiz gertatzen zaidanaren errudun, baina ni al naiz errudun bakarra? Zergatik ez zaitut aurretik behar izan?

Berreskuratu nahi zaitut, eta ez dakit nondik hasi. Egoera honi aurre egin behar diot, aurrera egiteko. Ezin esanaren jasanezinak bizi nau. Belarriak mutu. Ahoa gor. Euskara, itzuli nigana.

-(e)an bidalia

Gorpu batzuk agertu dira

Mikel Taberna Irazoki

Lasa eta Zabala ikustera joan ginen gaur zortzi semea eta biok. Kezka zerbait gure baitan ─nola ez?─, bagenekielakoz zer-nolatsuko istorio izugarria kontatu behar ziguten. Iruñeko Baiona etorbideko Golem zinema-aretoetako batean ematen zuten, eta haraxe abiatu ginen ilundu berritan.

Filma, egia erran, berriz ere ikusi beharko nuke artelan modura baloratzeko; informazio-karga sobera eramaki nuen bizkar-zakuan erakutsi behar zigutena aurreiritzirik gabe juzgatzeko. Ordea, erraten ahal dut harritu nintzela pelikularen hain parte handia euskaraz ematen delakoz (gaztelaniazko azpitituluak), hala mintzatzen baitira euskal herritarren paperak jokatzen dituzten guziak, Gipuzkoako gobernadore zibilarena eta guardia zibilekin tratu ilunetan aritzen zen kontrabandistarena egiten dutenak izan ezik; bi horiek eta Espainiako Gobernuaren mendeko guardia zibil nahiz poliziek gaztelaniaz hitz egiten dute, eta hizkuntza horretan aditzen dira epailearen aitzineko aitorpenak eta epaiketa bera (halakoetan, euskarazko azpititulurik ez).

Aitortu behar dut Juan Luis Zabalak joan den larunbateko bere sarreran aipatzen duen hitanoaren erabilera eztabaidagarriari buruzko oharpena ez zitzaidala gelditu gogoan. Ez nituen begi-beharriak behar bezain zorroztuak izanen, duikabe; sakelan altxatu nituen Juan Luisek jauntzi bide zituen kazetari-luneta kritikoak, orduan ez bainekien filmari buruz idatziko nuela gure blogean gaur.

Guk hagitz aisa segitu genuen kontakizuna; euskarazko ahotsak (abokatuaren paperean ari den Unax Ugalde, filmean laguntzaile dituen Itziar Ituño eta Iñigo Gastesi, Joxi eta Joseanen larruan sartu behar izan zuten Jon Anza eta Cristian Merchan, gainerako etakideen eta jendakien izenean ari direnak, etab.) natural-natural eta erabat sinesgarri sartu zitzaizkigun, salbu, nire kasuan, ertzainenak, kostatzen baitzait irudikatzea halakoekin elkarrizketa normal bat gure hizkuntza honetan (ez nion xehetasun hori semeari galdetu; beharbada hark ez zuen halako sentipenik izan).

Nolanahi ere, euskararen aldetik ere ikusi beharrekoa da lan hau, nire ustez, euskararen presentzia nabarmenagatik. Alde horretatik pozgarria, egileak zoriontzekoa. Euskaraz sorturiko honen gisako filmak bezalaxe, euskarara bikoiztuak ere eduki beharko genuke urtero multxo koxkor bat, baina ez edozein pelikula, nahitaez ikusi behar diren horietako batzuk edo zerbaitengatik ikusle izan gaitezkeenon baitan nolabaiteko interes berezia sorrarazten dutenak baizik. Badakit gai honi buruzko eztabaida badela plazan (filmak jatorrizko hizkuntzan ala bikoiztuak), eta, inon inoiz bozka eman behar baldin bada, horixe da nire iritzia.

Pelikularen gaiari berriz helduta, gauza jakina da Lasa eta Zabalaren gorpuak Alacanteko Busot herriko paraje baztertu batean ehortzi zituztela kare bizitan, handik urtebetera-edo ehiztari baten zakurrek aurkitu zituztela eta gero dozena bat urte eman zutela gorputegi batean hiltzaileek ez bertze inork jakin gabe norenak ote ziren hezur haiek. Noizbait, ordea, norbait hasi zen pentsatzen gorpuak bi tolosar gazte haienak ote ziren, eta hortik etorri zen gainerako guzia.

Hilotz haiek nor-norenak ziren ez zuten komunikabideek berehala segurtasun osoz jakinarazi izanen. Kazetariek halako kasuetan irakurle-entzuleei aditzera ematen diete ez dela egiaztatu hildakoen nortasuna, baina hipotesi sinesgarri samar batzuk badaudela. Ez dakit zer lokuzio-klase erabili ote zuten euskarazko esatariek orduko hartan; aukera bat baino gehiago dugu euskaraz suposizioa eta egiantzekoa dena adierazteko.

Etsenplu bat irratitik aditzeko aukera izan nuen berriki, eta kolkoan gelditu zitzaidan kazetariak notizia kontatzeko baliatu zuen maneragatik (orduan erne izaki ni horrelakoei erreparatzeko, joan den astelehenean ez bezala). Bi gorpu agertu ziren Espainiako edo Italiako kostaldean, eta esatariak honelako zerbait erran zuen: “… bi gorpu horiek orain dela bi egun hondoratu zen pateran zihoazen bi senegaldarrenak lirateke”.

Ez dut erran nahi “gaizki” egin zuenik (ez naiz nor), baina iruditzen zait halakoak azaltzeko bertze bide batzuk maizago erabiltzen ditugula eta direla euskarazko hedabideetan: “… dirudienez/nonbait… bi senegaldarrenak dira…”; “…zenbait informazio-iturriren arabera… bi senegaldarrenak dira…”; “… bi senegaldarrenak omen dira …”. Bakanago aditzen da izan behar aditz lokuzioa: “… bi gorpu horiek orain dela bi egun hondoratu zen pateran zihoazen bi senegaldarrenak izan behar dute”.

Iruditzen zait irratiko ahotsaren lirateke horrek zerikusia duela espainolez antzeko kasu batean normal adituko genukeen se trataría de-rekin. Han-hemenka irakurri dudanez, aditzaren erabilera horri condicional de rumor deitzen diote, eta gaztelaniara frantsesetik etorria omen da, galizismo bat da, conditionnel journalistique erraten zaiona. Inguruko bertze hizkuntzetan (portugesean…) ere erabiltzen ote da? Eta ingelesez?

Ez dakit adizki hipotetikoen erabilera honek tradiziorik duen euskaran edo, berria baldin bada, zabaldua dagoen gaur egun gure artean, baina niretzat arrotza zen lehengoan aditu nuen arte.

-(e)an bidalia

Hiperritanoa ‘Lasa eta Zabala’ filmean

 Juan Luis Zabala

Pablo Maloren Lasa eta Zabala filmari buruzko komentarioetan askori entzun edo irakurri diet hasierako pasarteak, errefuxiatuen Baionako giroa erakusten dutenak, direla ahulenak eta sinesgarritasun gutxienekoak. Neu ere horretan nago.

Ez dakit benetan zer neurriko eragina izango zuen siniesgarritasunean, akaso batere ez, baina atal horren akatsetako bat, aski nabarmena nire ustez, nik –modu trakets eta hobegarrian seguru asko– hiperritanoa deituko nukeenaren erabilera sistematikoa da. Hau da, modu teknikoan ahalik eta zehatzen azalduta: bigarren pertsona singularraren markarik gabeko aditz formak hitanoan emateak galderetan eta menpeko esaldietan.

Adibide bat jarriko dut, ez filmetik ateratakoa, neuk asmatutakoa baizik: «Ez zakiat etorri dituken» esatea, «Ez zakiat etorri diren» esan beharrean, hiperritanoa litzateke; edo «Hau ondo al zagok?» esatea, «Hau ondo al dago?» esan ordez.

Azalpen zehatzago bat HABEren Ikasbil webgunean aurki daiteke, adibidez; helbide honetan.

Guztiz alderantzizkoa da Iñaki Perurenak azkenaldian aski sarri ikusten den telebistako iragarkia batean egiten duena: hikako forma erabili behar zuenean zukakoa jaurti, nahiko modu desatsegin eta mingarrian, nire ustez, Xabier Eizagirrek (1) Berrian salatu duen moduan.

(1) Ohar bat nahasketarik izan ez dadin: artikuluaren egilea ez da, haren izen-abizen berberak dituen arren, Jakin aldizkariaren erredakzio burua.

-(e)an bidalia

Hizkuntzaren historiak II – Errefrauak

Borja Ariztimuño Lopez

Azken idazkian hizkuntzaren berreraiketaz aritu nintzen, baina egiazki hitz eta morfemenaz bakarrik. Sintaxiaren eta morfo-sintaxiaren alorrean ere egin daiteke lan hori, baina, gaurkoan, esamoldeez eta are egitura semantiko abstraktuagoez ere hitz egin nahi nuke. Adibide erraz batekin hasteko, Lazarragak gauaz-egunaz idatzi zuen XVI. mendearen amaieran edo XVII.aren hasieran, eta Materre gure lehen idazle euskaldunberriak gauaz eta egunaz 1617an, egun askok (gehienok?) gauez eta egunez esango genukeenaren lekuan. Halaxe izango zen, beraz, euskara komun hipotetiko hartan ere?

Errefrauetan luzaro, hiztunen gainerako jardunetan baino luzaroago, gorde ohi dira hizkuntzaren ezaugarri zaharrak, hitzak nahiz egiturak, eta horregatik proposatuko dizuet orain, Oihenarten atsotitzen eta Bizkaiko 1596ko bildumako errefrauen arteko konparaziotik abiaturik, euskara zaharreneko lekukotasun horiek araka ditzagun, euskara komuneko (hots, hartan mintzo zen euskal erkidegoaren) adierazpideak eta, nolabait, pentsamolde edo ideiak azaleratzeko. Egiari zor, dagoena biltzea eta ale batzuk bistaratzea da nire xede xumea (Patxi Altuna eta Jose Antonio Mujikaren ediziotik atera ditut datuak); jakin-gose denak jo beza ni baino arituago eta paremiologian adituago direnen lanetara, bereziki Koldo Mitxelena & Julio Urquijo (1967) eta Patxi Altuna & Jose Antonio Mujika (2003).

Lehenik eta behin, esan beharra dut Oihenarti bidegabeki egotzi izan zaiola ele-asmatzen zale izatea. Neurtitzetarik kanpo, hots, atsotitzetan, ageri den hitz edo forma aurretiaz ezezagun oro asmakizuntzat hartzea ez da prozedura egokia, ene ustez.

Bestalde, Refranes y Sentencias ezagunarekin gertatu bezala, Oihenarten bilduman erdaretatiko itzulpenak ugariak direla ere esan izan da, nahiz eta, 1596an Iruñean argitaraturiko Bizkaiko bildumari dagokionez, kalko edo itzulpenen kopurua uste izan dena baino txikiagoa dela erakutsi zuen Joseba Lakarrak (1996). Kasu honetan ere, erdaretako atsotitzen antzekoak edota ia hitzez hitzekoak badiren arren, ez dugu pentsatu behar Oihenart bere bilduma puzte aldera puztuz ibili zenik, jendeak ongi asko ezagutuko baitzituen eta bere hizkuntzara egokituko, inguruan erabiltzen zirenak. Askotan errefrau berbera aurkitzen dugu gaztelaniaz, frantsesez, alemanez eta abarrez, eta hori ez da gertatu norbaitek liburu batean herriak ahoan ez zerabilen errefrau baten itzulpena paratzeagatik.

Azkenik, bi hizkuntzatako errefrauen arteko antzekotasunak, halabeharrak halabehar, nondik etor daitezkeen erraz igar daiteke: hiztunen arteko hartu-emanek eragiten dituzte, dela kalko edo itzulpen bidez (elebiduntasuna, muga-herrietan, egun baino hedatuago eta sakonagoa izaten zen), dela antzekotasun kulturalen ondorioz (bizimodu, ezagutza eta ohitura motak partekatzearen ondorioz, azken batean; hori harremanik gabe ere gerta zitekeen, noski); pentsa liteke dialektoen artean ere gauza bera gerta zitekeela, eta, horrez gain, Bizkaitar batek gaztelaniatik eta Zuberotar batek frantsesetik edo gaskoieratik har zitzaketen errefrauak ere elkarren antza izan zezaketela, jatorrizko hizkuntzetakoek bezalaxe.

Honenbestez, hiru multzo lausotan banatuko ditut errefrau baliokideak: berdin-berdinak dira batzuk, antzekoxeak bestetzuk, eta badira mamiz edo esanahiz berdintsu baina itxuraz ezberdinak ere. Atzekoz aurrera egingo dut.[1]

  1. Mamiz berdintsu:

Ahalgegabeak bitu epher erreak. Zer ahalgorrak? Ogi-mokorrak. (Oih. 9)
Lotsaga nindin, ogiz ase nindin. (RS 263)
Lotsabageac erria bere. (RS 66)
Lotsa bageak, mundua bere. (Gar. 66)

Amak irin balu, opil balaidi. (Oih. 20)
Balizko oleak burdiaric ez. (RS 15)
Balizco oleak, burniarik egin eztaroa. (Gar. A 36)

Amaizuna, erradan “no”; ez, “nahi duna?”. (Oih. 23)
Ama onak ez dio “nazu?”. (RS 113)
Naiago dot to bat, ze amabi emon deiat. (RS 40)
Amaizuna, eztizkoa ere, ezta huna. (Oih. 24)
Errana [‘erraina’] ezta gozoa, bada bere eztizkoa. (RS 460)

  1. Antzeko:

Aharra ziten alxoñak, ager ziten gazna ohoñak. (Oih. 10)
Aharra ziten artzainak, ager ziten gaznak. (Zalg. 99)
Arzaiak aserra zitezen, gastak agiri zitezen. (Gar. 11)
Arzaiok arri zitea(n), gaztaeok agir zitea(n). (RS 386)
Unaiok arri zitean, gastaeok agir zitean. (RS 52)
Unaiak aserra zitean, gaztak ager zitean (Is. 81)

Aharrausi usua, gose- edo lo-mezua. (Oih. 11)
Arrausi luzea, loa edo gosea. (RS 276; cf. Bostezo luengo, hambre o sueño)

Alaba ezkont ezak nahi denean; semea, ordu denean. (Oih. 16)
Ezkon ezak semea nai doanean ta alabea al dagianean. (RS 382)

Anhitz jana eta anhiz edana da hontara nakarrana. (Oih. 26)
Lar janak eta edanak gitxitara nenkarre(n). (RS 438)

Arakina, erhak behia eta indak kornado baten biria. (Oih. 30)
Idiak eta beiak il eza(z)uz ta loben baten biriak inda(z)uz. (RS 429)

Atorrak hunkiten, bana aragia etxekiten. (Oih. 53)
Athorra hurran, bana larrüa hurranago. (Zalg. 61)
Atorren baxen urrago narrua. (RS 281)

Kanpoan urzo, etxean bele. (Oih. 107)
Atean uso etxean otso (…) (RS 133)

Erroiak beleari burubelz. (Oih. 151)
Erroiak mikeari uzpelza. (RS 464)
Cf. Zozoak beleari ipurbeltz.

Erroia haz ezak, begiak dedetzak. (Oih. 152)
Az ezak erroia, diratan begia (…) (RS 136)

Geroa, alferraren leloa. (Oih. 189)
1. multzoan sartzekoa litzateke hau, baina, Oihenartena kenduta, besteek elkarren antz handiagoa dute:
Gero dionak bego dio. (Is. 43)
Geroak, bego: (…) (Zalg. 47)
Cf. halaber Axularren Geroko «(…) gero dioenak bego dioela (…)».

Hire gaitza eztuk net gaitza, hire auzoaren beharrira ezpadaitsa. (Oih. 239)
Ire auzoak eztekian gatxa ona da. (RS 431)

Jaiki zedin nagia suaren pitzera, ezar zezan etxea erratzera. (Oih. 257)
Jaki zidin nagia, erra zizan uria. (Gar. A 2)
Jaigi zidi(n) nagia, erra zizan uria. (RS 294)

Seroretara zautan gogoa, ezteietara aizeak naroa. (Oih. 530)
Perrau [‘ermitau’] neuen gogoa, axeak bestera naroa. (RS 419)

Gure horak buztanaz daki balaku egiten, eta ahoaz ausikiten. (Oih. 616)
Leusindu buztanaz ta esugi ahoaz. (RS 372)

  1. Berdin(-berdin):

Ardia ahunzari ile eske. (Oih. 31 = Zalg. 13)
Ardia aunzari ule eske. (RS 498)

Eneko, atxeka hi hartzari, nik demadan ihesari. (Oih. 139)
Autso, Txordon, artz orri, ta nik iñes daida(n). (RS 422)
Autso, Perutxo, urdeorri, eta neuk ies dagidan. (Gar. A 26)

Gibel egiok ekaitzari. (Oih. 192)
Kibel egiok ekatxari. (RS 466)
Cf. halaber Kibel ekatxari, bular aldi onari. (RS 239)

Hotzak maiatza hil zezan, eta ni ase nenzan. (Oih. 253)
Otzak il egia(n) maiatza, ta ni ase nenza(n). (RS 535)

Idiak erasi beharrean, gurdiak. (Oih. 273)
Idiak erausi bearrean, gurdiak iño. (Is. 49)
Idiak oñon bidean, gurdiak. (RS 305)

Bere zorigaitzean inhurriari hegalak sortu zitzaizkan. (Oih. 278)
Bere gatxean inurriari egoak jaio jakaza(n). (RS 526)

Itsua da baheti eztakusana. (Oih. 288)
Itsua da baeti ez dakusena. (RS 426)

Odolak su gabe diraki. (Oih. 342)
Odolak su baga diraki. (RS 146)

Ogi gogorrari, hagin zorrotza. (Oih. 348)
Ogi gogorrari, agin zorrotza. (RS 539)

Otorde dabila maiatza su eske. (Oih. 381)
Otorde dabil maiatza su eske. (RS 534)

Otsoa senar duenak, oihanera beha. (Oih. 386)
Otsoa senar dagianak, beti oianera begira. (RS 338)

Zura berago, harra barnago. (Oih. 442)
Zura beraago, arra barrenago. (Is. 22)
Lurra bigunago, haarra barrenago. (RS 400)

Zurginaren etxea zotzez, zotzez ere motzez. (Oih. 444)
Arotzaren etsea zotzes, zotzez bere gaitxes. (RS 417)

Xazko epaslea, aurtengoen urkazalea. (Oih. 478)
Xazko ohoina, aurthengoen urkhazale. (Zalg. 41)
Igazko lapurrok, aurtengoen urkatzalla. (RS 80)
Cf. halaber Peru Abarcako «Igazko txakurra [lapurra?], aurtenguaren urkatzalle».

Ezta zaharra duena zaldarra. (Oih. 596)
Ezta zarra dauena zaldarra. (RS 503)

Oihal ona kutxan dagoela sal daite. (Oih. 658)
Oial ona hutxan saldu doa. (RS 541)

Bere burua ezagutea, da jakitea. (Oih. 684)
Bere burua ezautea, da jakitea. (RS 554)

Eskerrak iztadan, zeren neure haziendari on daritzadan. (Oih. 690)
Eskerrak inda(z)uz, ze on derexta(n) ene gauzari. (RS 556)

Neure behiti ezne, guri eta gazna athera nezan, eta neure xahala gal nezan. (Oih. 701)
Ezne, guri eta gazna neure behitik athera nezan, eta neure xahala gal nezan. (Oih. esk. 366)
Eznea, guria ta odola errorean atera neban, ta ezer irabazi ez nezan, ta ene beitxua gal nezan. (RS 513)

Hiru multzoetan aurkitzen ahal ditugu paralelo interesgarri eta harrigarriak. Badakigu Oihenartek Refranes y Sentencias bilduma ondo ezagutu zuela; izan ere, bere bilduman eta eskuizkribuan berrogei bat inguru eman zituen bizkaieraz, aldaketarik gabe (zubererazko gehienak ez bezala, “lapurtartu” baitzituen). Horrek pentsarazten dit ezen hemen idorotako antzekotasunak ez direla kopiatzearen ondorio, zeren Oihenart ez zen herabe ageriki hala egitera.

Hortaz, amarauneko txoko txiki goxo honetatik, dei egiten dut inork nahi izan lezan ildo honetatik jarraitu, eta Euskara Batu Zaharrerantz egin, hitz solte eta morfema zatikatuez haratago.

[1]    Laburdurak: Oih. ‘Oihenart; RS ‘Refranes y Sentencias’; Gar. ‘Garibai’; Zalg. ‘Zalgize’; Is. ‘Isasti’.

-(e)an bidalia

Wang Wei itzulezina?

Maialen Marin Lacarta

Ariketa polita izaten da klasean Wang Weiren olerki baten itzulpenei begiratu eta taldeka bertsio ezberdinen inguruan eztabaidatzea. Gainera, horretarako liburu bikaina daukagu eskura: Eliot Weinberg eta Octavio Pazek bildu eta iruzkindutako Nineteen ways of looking at Wang Wei: how a Chinese poem is translated (1987)[i]. Liburu hau irakurtzeko ez da txineraz jakin behar, eta Tang poesia gustuko baldin baduzue, edo poesia itzultzea interesatzen bazaizue, benetan gomendatzen dizuet. Izenburuak dioen bezala, liburu honek Wang Weiren olerki baten hemeretzi itzulpen biltzen ditu, ingelesez batik bat, baina baita frantsesez eta gaztelaniaz ere. Ez da oso luzea; liburu bat baino gehiago, artikulu bat dela esan genezake.

Klasean proposatzea gustatzen zaidan ariketaren helburua ez da hainbeste itzulpen onena zein den erabakitzea izaten, baizik eta itzultzeko zailtasunak identifikatu eta itzultzaile bakoitzak hartutako erabakiak aztertzea. Baina joko bat bezala planteatu ohi dut, eta bakoitzak gehien gustatu zaion itzulpena defendatu behar izaten du. Klaseko eztabaidan, Burton Watson eta Gary Snyderren itzulpenak atera ohi dira garaile, eta eztabaida bizia izaten da. Baina lehengo astean, talde bateko kideak oso isilik ikusi nituen, serio samar. Gerturatu eta zertaz ari ziren galdetu nienean, batek erantzun zidan Tang poesia itzulezina dela. Txinatar karaktere bakoitzak esanahi ugari dituela, historia luzea duela eta ezinezkoa dela hori itzultzea. Harri eta zur gelditu nintzen. Hemeretzi itzulpen begi aurrean izanda ere, olerki hori itzulezina dela zioen nire ikasleak. Eta ez hori bakarrik, haren ustez Tang dinastiako poesia guztia zen itzulezina. Gainera, olerki hori itzultzeko zailtasun zehatzak aipatu beharrean, txinatar karaktereen historia eta txinatar hizkuntza klasikoaren polisemia aipatu zituen. Egia da nik klasean aipatuak nituela bi zailtasun horiek, baina oztopo gaindiezinak bezala ikusi beharrean, kontuan hartu beharreko zailtasunak ziren nire ustez, bai itzultzailearentzat, bai edozein irakurlerentzat. Orduan, talde hartako kideak olerkiaren karaktereak kontatu eta egitura sintaktikoari edo hitzen ordenari begira zeudela konturatu nintzen. Une hartatik aurrera, eztabaida are interesgarriago jarri zen: zer da itzulpen bat? Eta olerki baten itzulpena? Jatorrizkoaren berdina izan behar al du? Zer mailatan? Sintaxi mailan? Hitz kopuruaren mailan? Jatorrizkoa eta itzulpen ezberdinak aztertzen jarraitu genuen, pixkanaka gai hauen inguruko eztabaida luzatuz. Erokeria dirudi, baina jatorrizko testuari bueltaka eta bueltaka hasiz gero, ahaztu egiten zaizkigu galdera garrantzitsu hauek. Gainera, hemeretzi itzulpen horiek galdera hauentzat erantzun ezberdinak daudela frogatzen digute eta, aldi berean, itzulpen bakoitzak jatorrizko olerkiari buruz zerbait erakusten digu.

Gogoeta hauei bukaera emateko, olerki honen euskal itzulpenak biltzea gustatuko litzaidake, baina Hong Kongen aurkitzea ezinezkoa denez, datorren udan Euskal Herrira itzultzen naizenean bilatu beharko ditut. Aiora Jakak eta biok duela gutxi Uztaro aldizkarirako idatzitako artikulurako egindako ikerketei esker, olerki hau ziur asko Rafa Egigurenek itzuliko zuela uste dut, eta liburu hauetako batean topatzea espero dut: Mandarin Dotore: VIII. mendeko olerkiak (2003)[ii] edota Gauza guztiak (2011)[iii]. Bitartean, joko txiki bat proposatzen dizuet. Hor doa Wang Weiren olerkia hitzez hitz, ea norbait itzulpen bat proposatzera animatzen den:

鹿柴

Orainaren/oreinen barrutia

空山不見人

Hutsik mendia(k) ez ikusi jendea/pertsona

但聞人語響

Baina/bakarrik entzun jendea/pertsona hitza(k) oihartzuna

返景入深林

Itzuli argia sartu sakona basoa

復照青苔上

Berriro argitu berdea goroldioa gainean

Pista bat emango dizuet “itzuli argia” horrentzat: ilunabarreko argiaz ari da, argia itzuli egiten baita; goizean alde batetik sartuko da basoan eta iluntzean beste alde batetik, horregatik esaten du “berriro” azken lerroan.

[i] Weinberg, Eliot eta Octavio Paz. Nineteen ways of looking at Wang Wei: how a Chinese poem is translated. Kingston, R.I.: Asphodel Press, 1987. Gaztelaniara itzulia dago: Eliot Weinberger, Diecinueve maneras de ver a Wang Wei: cómo se traduce un poema chino, itzul. Ulalume González de León, Vuelta, 91 (8), 1984ko ekaina, Mexiko: 18-25.

[ii] Du Fu, Wang Wei, Li Bai. Mandarin Dotore: VIII. mendeko olerkiak, itzul. Rafa Egiguren. Soraluze: Gaztelupeko Hotsak, 2003.

[iii] Egiguren, Rafa. Gauza guztiak. Iruñea: Pamiela, 2011.

-(e)an bidalia

Amaren hitzetako bi

Itziar Diez de Ultzurrun

Ama Eibarkoa dugu eta, ama euskalduna zuen arren, Eibarko etxe erdaldun samar batean hazitakoa da, aita katalana zuelako. Dena den, euskara barra-barra aditu zuen haur-denboran eta gaztetan, amaren aldeko familia giroan ez ezik, kalean eta lagunen etxeetan. Horrenbestez, ezkontzean Eibarko euskal hitzez eta esamoldez zipriztinduriko gaztelania ekarri zuen Iruñera. Gurean, beraz, gaztelania molde hori izan da nagusi betitik, eta gaurkoan amak altzoan eta ezpainetan ekarri zituen hitz batez eta esapide batez mintzatu nahi nuke.

Urduri dagoenean, nahigabez edo ezinegonez, amari ez zaizkio tximeletak hegaldatzen sabelean; pinpilinpauxen ordez, sagua ibiltzen zaio gora eta behera urdailean (amak “el sagu” edo “el xagutxu” deitzen duena). Ez diot beste inori aditu halakorik, eta ez dut sagu hitzerako adiera hori aurkitu hiztegietan. Imajinatzen dut Eibarko garai bateko euskaran hala erabiliko zela, ez dela amaren idiolektoan bizirik dagoen adiera bat bakarrik. Nolanahi ere, hagitz adierazkorra iruditzen zait sagu hitzaren erabilera hori, arras ongi islatzen duelako herstura dugunean urdailean sumatzen dugun korapilo dantzari eta karraskaria.

Bestalde, amak erabiltzen dituenetarik jo ta pasa da nire kuttunetako bat. Zerbait jo ta pasa egitea da zeozer ganora barik egitea. Euskaljakintzari esker ikasi dugun tripus-trapus horren antzeko esapidea da, beraz, gure oraingo etxeko euskaran maiz agertzen dena. Zeren hitz horiek ohartu gabe neuretuz joan bainaiz adinean gora egin ahala, eta egunotan, ama ospitalean dugula (nahiz eta, zorionez, kontua ez omen den larritzeko moduko deus ere), xagutxua -eta are sagua- jira eta buelta sumatu dut batzuetan sabelean eta nire eginkizun garrantzitsuen zerrendako hierarkian iraultza handi samar bat gertatu da, halako moldez non, arruntean arduraz eta txukun egiten saiatzen naizen zeregin anitz, gure blog honetarako testu hauxe, esaterako, nahitaez jo ta pasa egin behar izan ditudan.

-(e)an bidalia

Itzultzaile, zuzentzaile eta interprete onaren testa

Karlos del Olmo

Eman item bakoitzari 0 eta 5 puntu bitartean.
  1. Liburu itzuli bat hartu eta berehala begiratzen duzu kredituen orrian nork itzulia den?
  2. Itzarri ote zara inoiz buruan bueltaka darabilzula itzuli, interpretatu edo zuzentzean egindako (alegiazko ala benetako) okerren bat?
  3. Damutu ote zara itzulpena bidali edo zerbait interpretatu eta berehala, behar bezain ondo ez zegoelakoan?
  4. Kosta egiten zaizu etxetik ateratzea, batez ere oporretara, liburu (itzuli)rik aldean ez daroazula?
  5. Saio interpretatuetan, areago erreparatzen diozu interpretearen lanari mezuari berari baino?
  6. Lagunartean zaudela, zure jarduna ezinbestean joan ohi izaten da zeure lanbidearekin erlazionaturiko auturen batera?
  7. Egonean edo zain egonez gero, berehala jotzen duzu zer edo zer irakurtzera?
  8. Sumintzen zara hizlari, idazle edo kazetariek errua itzultzaileari edo interpreteari leporatzen diotenean beraien akatsak estaltzeko?
  9. Txarto itzulitako / interpretatutako zerbait topatuz gero, itzultzailearen balizko lan baldintzak etortzen zaizkizu berehala burura edo mingainera?
  10. Etxez aldatzeak lokamutsak sortzen dizkizu zure liburu kutunak apalategietatik kendu, kaxetan sartu eta garraiatu behar izateak?
  11. Zer edo zer opari egitean, batez ere liburu itzuliak edo jatorrizko hizkuntzakoak erregalatzen dituzu, berdin dizula bildua zabaltzean oparia hartzen duenaren aurpegiak?
  12. Nekez ezkutatzen duzu dezepzioa oparia zabaldu eta liburu (itzuli)rik topatzen ez duzunean?
  13. Film on bat ikustean itzulpen akatsen bat hautemateak gozamena zapuzten dizu?
  14. Idazki batean hautemandako hutsak gainerako eduki guztia ozpintzen dizu, orokorrean irakurgaia oso ona bada ere?
  15. Txarto deritzozu hizlariek interpreteei begirunea eta esker ona ez erakusteari?
  16. Irudipena duzu inoiz ez dizutela nahikoa denbora ematen behar bezala itzultzeko edo zuzentzeko?
  17. Idazleen eta itzultzaileen biografiak nahiz entziklopediako sarrerak oso irakurgai gustuko dituzu, gizartean barra-barra dabiltzan gainerako autuak baino areago.
  18. Hizkuntz akademien eta erakundeen erabaki eta gomendioa beste berri eta albisteen gainetik jartzen dituzu.
  19. Hegazkinean zer eraman erabakitzeko orduan, aukeran, liburuak hobesten dituzu enparauen aldean?
  20. Pentsatu duzu inoiz bezeroa edo hizlaria itzulgaian edo hitzaldian azaltzen ari dena baino gehiago dakizula edo oker dagoela?
  21. Iruditzen zaizu itzuli, zuzendu edo interpretatu beharreko gaiak direla gutxien gustatzen zaizkizunak eta gustukoenak diru gutxien ematen dizutenak direla?
  22. Haserretzen zara hizlariak zuk interpretatu eta berehala aurreko berbaldi bera xede hizkuntzan errepikatzen duenean, zure interpretazioa haren erretolika baino hobea ala parekoa izan bada ere?
  23. Oso iritzi argia duzu liburu elektronikoaren eta paperezkoaren arteko alde ikaragarriaz. Dena dela, baduzu irakurgailu elektroniko bat ere.
  24. Tamalgarria iruditzen zaizu Wikipedian eta antzekoetan itzultzaile, interprete eta zuzentzaileen gainean halako informazio gutxi eta eskasa agertzea.
  25. Perfume gutxi liburu zahar baten usaina baino goxoagokorik.
  26. Zuretzako egun ideala: lasai jesarri, musika piztuta dagoela, edariren edo mokaduren bat eskura… eta liburu on bat aldean.
  27. Liburu lodiak itzultzeak edo irakurtzeak badu balio erantsi bat: besoak sasoian jartzeko ere balio izatea.
  28. Interprete baten saioa entzun eta berehala sentitzen zara solidario hark zailtasunen bat izanez gero?
  29. Entzungailuak belarrietan dituzula ikusita, lagunen baten berak ere entzuteko eskatu eta harrituta geratu zaizu audio liburu bat dela aditzean.
  30. Inoren etxera bazoaz, nahigabe ere epaitzen duzu pertsona hori duen liburutegiaren arabera.
  31. “Baina zerekin dibertitzen zara?” galdetzen dizute, beste behin, irakurtzea, idaztea ala itzultzailea oso gustuko duzula entzun ondoren.
  32. Liburuei dagokienez, Diogenes Sindrometik gertu zaudela esan dizute noiz edo noiz.
  33. Film azpiidatzietan ez duzu oso ondo pasatzen, etengabe aritzen zarelako idatzizkoa aztertzen eta ahozkoarekin alderatzen.

(¿utabnez okaratreZ .ebag kiraztnalaz, araz ano eliaztnezuz / eterpretni / eliaztluti, uzudab irrukari onianoH)