Karlos del Olmo
Gogoak espainieraz, euskaraz*, hungarieraz edo finlandieraz hausnar egin dezake; arimak, berriz, hizkuntzarik gabeko berbeta batean
gogoetatzen du, hura eskuragarri baita haren misterioak miatzera datorkeen ezein ezkutuko munstro jakinguratsurentzat.
Robert Silverberg, Dying Inside
*(Beltz etzana neuk jarria)
Betidanik, elipsiaren kontzeptua oztopo izan da gramatikaz gogoeta egitean, agerian jartzen baititu hizketaren eta hizkuntzaren arteko kontrakarra, datuen eta teorien arteko ezberdintasuna. Arazoa nabarmenagoa da itzulpen teorian eta praktikan, elipsiak berdin ez diharduelako hizkuntza guztietan (ba ote unibertsalik elipsiari dagokionez?).
Ferdinand de Saussureren arabera, “elipsia soberakin balioa besterik ez da”. Bestela esanda, ezer ezin da, berez, elipsia izan, hizkuntz zeinu guztiak beti izaten direlako egokiak azaltzen dutena adierazteko —ez daude soberan, hortaz—, nahiz eta onartu beharra dagoen hitz edo esamolde batek uste baino gehiago ere adieraz dezakeela; baina, bestalde, elipsirik gabe berba bakar batek ere ez luke zentzurik, hortaz, zertan hitz egin elipsiaz? Hala bada, ba ote dago elipsian zer joan daitekeen arautzen duen legerik? Eta zein da lege hori euskaraz, halakorik izanez gero?
Gramatika sortzailea sortu zen une beretik, ideia bat jorratu du behin eta berriro, atergabe: hizkuntza naturalak ezabaturikoa berreskuratzearen legearen mendean daudelakoa; haren arabera, zeingura osagai isilean utz daiteke barruan daroan informazioa, zelan edo halan, berreskuragarri bada testuinguru linguistikoan.
Gramatika joera horren arabera, osagai eliptikoa eta haren aurrekaria identitate erlazioan daude; baina horrek, berehala, bi arazo sortzen ditu: lehena, identitate harreman hori beti zehatza ez izatea, hau da, identitate partziala (ere) gertatu hala izatea; bigarrena, “lizentziamenduaren arazoa” deritzona, alegia, elipsiaren eragina jasaten duen elementuaren gaineko egiturazko murrizketa, horrek arloa alderdi sintaktikora badaroa ere, hizkuntza guztiek ez dutelako berdin onartzen kategoria mota jakin bat ezabatuta joatea.
Identitatea, gramatikalari sortzaileen arabera, ez da inoiz izaten baldintza beharrezkoa eta nahikoa azaltzeko zergatik ez diren zilegi elipsi mota batzuk zenbait hizkuntzatan, nahiz eta aurrekariaren eta elidituaren artean identitatea egon.
Elipsiaren teoria batek langai erabili behar lituzke bi galdetzaile: “noiz” eta “nola” ez diren agertzen (ala bai) sintaxiak munduratzen dituen objektuak.
Bestalde, anafora dugu elipsiaren gaineko edozein azterlanaren mamian, dena dela abiaburuko hizkuntz teoria; azken buruan, elipsia dugu gramatika kategoria jakin bati atxikitako eduki lexikoaren anafora, berbaldunak kategoria hori hutsunetzat jotzen duelarik kanonikotzat onarturiko eraketa sintaktikoaren aldean.
Elementu absenteari eta hori berreskuratzeko irizpideei gagozkiela, elipsia gramatikala ala testuinguruzkoa izan daiteke. Testuingurukoaren araberakoari funtzional edo diskurtsibo ere esan diezaiokegu, eta erabileran diharduen aldetik, horren gaineko interpretazioak ez dituzte gobernatzen gramatika arauek; hortaz, diskurtsoaren gramatika batek aztertu beharko ditu, egoera eta kateatze frastikoa (esaldizkoa) lanabestzat. Esaldien harantzagoko funtzionamendu hori sano garrantzitsua da diskurtso literarioa interpretatzeko orduan, eta, zertan esanik ez, halako testua itzultzean.
Elipsia egoteko, hortaz, beharrezko ditugu kategoria eliditu bat eta kategoria horri eman beharreko balio lexikoa zehazten duen aurrekari bat. Aurrekaria ezker badoa, anafora genuke, eskuin agertuz gero, katafora; jakina, azken horri, aurrekari baino, atzekari generitzoke.
Itzulpengintzari dagokionez, elipsia noranzko bikoa da: lehen noranzkoan, jatorrizko testuko elipsi bat xede testu itzulian esplizitaturik agertuko da, ezinbestean ala aukeran: bueltako noranzkoan, itzultzaileak elipsira joko du berez esplizitu den osagairen bat emateko, jatorrizko gramatikak bortxatuta ala itzultzaileak gurata.
Bietan, enuntziatua behar bezala interpretatzea bermatuko dute elementu lexiko-semantikoek, eta sintaktikoek egiturak arautuko dituzte, oinarrizko arau sintaktikoetatik ez urruntzeko. Itzulpengintzan, horrelako jokamoduetan interferentziaren unibertsalarekin egingo dugu topo: itzultzailearen senezko joera desitxuratu dezake jatorrizko testuaren formak; hortaz, jo bide automatikoak baino, itzultzaileak baliabide analitikoak erabili beharko ditu lagungarri. Bestela, elipsiak emaitza anomaloak izan ditzake xede testuan, batez ere interferentziaren ondorioz (maila sintaktikoan zein diskurtsiboan).
Jarrai dezagun, hortaz, aurreko atalean hasitako bilduma osatzen, irizpide analitikoetarako harroinak lortuko baititugu (aurreko sailean bezala, jatorrizko laneko puntuazioa ukitu gabe doa):
1.- Perpaus disjuntiboak
- “Pedro edo Antonio joango da; bata joan edo bestea” (“berdin da” elipsian).
- “Elizkizuna zortzietan akituko da; akitu zortzietan, akitu bederatzietan berdin”.
- “Ez naiz gozatzen hau egin hura egin”.
- “Gure eriari eman botika hau, eman hura, eman beste hura berdin da”.
2.- Perpaus distributiboak
- “Uda bada, negua bada, beti gure etxean lana”.
- “Izan pobrea, izan aberatsa, izan aginte handia denek hil behar dugu”.
- “Hau dela, hura dela, bestea dela, beti gizatxar”.
- “Hasi Altzotik, hasi Tolosatik, nonahi gaizta”.
- “Nahiz belarrean, nahiz jorran, beti izerdian nekazaria”.
- “Hau etorri, atzera bestea, atzera beste bat, arratsalde guztia etxean”.
- “Non Lekarozen, non Elizondon, beti bera gertatzen da”.
- “Ekaitza izan da, trumoia eta, tximista eta”.
- “Aunitz ibiltzen naiz aziendatara eta, ikatzetara eta; beti ibili”.
3.- Perpaus adbertsatiboak
3.1.- Perifrastikoak, partikularik atxiki gabe
- “Hona etorri nahi luke; ezin du” (“baina” edo beste zerbait elipsian).
- “Elkarrekin aginduak ginen etortzeko; ni etorri; hura ez zen agertu”.
- “Jo dut; ez diot minik eman”.
- “Txistua hartu nuen, haize eta haize ez nuen asmatzen” (“egin” eta “baina” elipsian).
3.2.- Sintetikoak
3.2.1.- Partikularik atxiki gabe
- “Batzuetan lanak egiten ditut, bestetan utzi”.
- “Etxetik zerbait hartu nuen; guti izan”.
- “Gaitzak etorri egiten dira; joanik ez”.
- “Osasun ona? Zahartu, zahartu”.
3.2.2.- Bai aditzaren ostean
- “Gogoa bai, erran ez” (“izan” elipsian).
- “Jaunartze gutxi izan da; jendea etorri bai”.
- “Atzo ez ginen ongi ibili; eguraldia bai ederra”.
3.2.3.- Baino gehituta
- “Erran nuen, baino ez berezi”.
- “Oihu egin nion; aditu eta sor, aditu eta sor, baino azkenean…” (“egin” elipsian).
- “Osaba hil da; lehenago galdu behar zen, baino bere burua zaindu-zaindu…” .
- “Eskatuko diot, baino ez emango”.
3.2.4.- Berriz, aldiz… gehituta
- “Nik diru guzia eman nion amari; anaiak berriz bat ere ez”.
- “Nik baietz erran nuen, bertzeak aldiz ezetz”.
3.3.- -T(Z)EA aditz forma substantiboak
- “Sukaldean aritzen naiz; bakarra, lan handia sukaldean” (“izatea” elidituta).
- “Hau toki polita da; nik ikusten dudan txarra urik ezta” (“izatea” elipsian).
- “Nekazari aritzen naiz; nekazari hutsa gutxi da” (“aritzea” elidituta).
- “Bi automobilak onak ziren; bat luzea izatea” (osagai bat baino gehiago ezabatuta).
- “Ondo nago, ohean egotea” (osagai bat baino gehiago ezabatuta).
3.4.- -T(Z)EN aditz forma substantiboak
- “Gizon batzuek hartu ninduten, nik alde egin, nik alde egin; haiek ez uzten”.
- “Deitu dut, baino ez etortzen”.
- “Alde egin zuen; nik keinu eta keinu, baino ez aditzen”.
- “Arraina nahi nuen eta arrainik hemen ez izaten”.
- “Udan arraina botatzen; neguan ez dugu” (“ibili” elipsian).
3.5.- -T(Z)ERA aditz forma substantiboak
- “Txarkeriaren gogoa etorri zitzaidan; nik kentzera”.
3.6.- Aditz jokatua +-(e)la
- “Barometroa gora dago; lainoak atera direla”.
- “Olioa badugu; asko behar dela”.
- “Hemen ari naiz lanean, lur gutxi dugula; hemen arbia, hemen leka, dena hemendik”.
- —“Egin dituzu lanak?” —“Gela garbitu ez dudala”.
- “Neska horiek panpoxak dira; amak berak hazi dituela luxuan”.
- “Lurrak ematen du; deskuidatu behar ez dela lanean”.
- “Bidea ona dago; ura” (“dela” elipsian).
- “Hornitu da; aurpegi meharra” (“duela” elipsian).
- —“Herri polita da” —“Maldak bai ederrak” (“dituela” elidituta).
3.7.- Aditz jokatua +-(e)lako
- “Organista ona da; Zugarramurdin bizi delako” (urrun bizi dela adierazi guran).
3.8.- Aditz jokatua +-(e)n
- “Pozik egon da; orain joan behar duena” (“baina kontua da” edo antzeko osagaiak elipsian).
- “Haragiak hezurrekin jateko gutxi du; salda ematen duena”
- “Medikua etorri da; orain afaldu behar genuena”.
- “Ongi ibili naiz; erori naizen”.
Adibide hauek (eta hurrengo batean aurkeztuko ditugun beste batzuek ere) argi eta garbi erakusten elipsia inpaktu handiko kohesio osagaia den arren, informazio argia oztopa dezakeen elementu ere bihur litekeela, batez ere testu itzulietan. Zertan esanik ez, zenbat eta ahozkotasun “simulatutik” hurbilago dagoen testua (antzerkia, gidoiak, ikus-entzunezkoak, publizitatea, komikia…), orduan eta baliabide aberatsago eta kementsuago gertatuko da.