Xabier Aristegieta Okiñena
Susmoa daukat batzuetan nahiko itsuki heltzen diogula aditz-izenaren itxura hutsari, alderdi formalari alegia, besterik gabe aditz-izen hori izen peto-peto baten parekotzat jotzeko. Esan nahi dudana da, adibidez, eman aditza aditz-izen bihurtua ikusten dugula emate bat begiz jo bezain laster, eta, behin horri “aditz-izen” etiketa jarri ondoren, askotan ez dugula hortik aurrerako gogoetarik egiten horren erabilerari dagokionez. Aditz-izen guztiak berdinak izango balira bezala, alegia.
Baina kontuak badu mami gehiagorik, eta komeni da ohartzea aditz-izen baten portaera ez dela beti bera izaten; horrela, nola erabiltzen dugun, batzuetan gehiago hurbiltzen zaio aditz baten portaerari, eta, beste batzuetan, izen batenari.
a) Aditzetik hurbilago: ADITZ-izena
Ikus dezagun honako adibidea:
- Mozio horren bidez, Nafarroako Gobernua premiatzen da genero indarkeriaren salaketak erretiratzeari buruzko azterlan bat egin dezan.
Adibide horretan, “erretiratze” aditz-izenak osagarri zuzen bat du: “genero indarkeriaren salaketak”. Eta, dakigunez, osagarri zuzena aditzaren osagarri bat da, ez izenarena. Beraz, aditz-izena izan arren, aditzaren ezaugarri horri heldu dio.
Eta aditzaren ezaugarri gehiagori ere euts diezaioke ADITZ-izenak, honako adibide honetan ikus dezakegun bezala:
- Nire aitak amari gona gorria ekartzeari buruzko kanta hori oso entzuna dago.
Hor, ekartze ADITZ-izenak, osagarri zuzenaz gain (“gona gorria”), subjektu bat ere badu (“nire aitak”), bai eta zeharkako osagarri bat ere (“amari”). Horiek guztiak, aditz bati loturiko elementu sintaktikoak, eta ez izen bati lotuak. Horiek bezalaxe, adizlagunak ere lasai-lasai erants lekizkioke ADITZ-izenari:
- Nire aitak amari atzo gona gorria ekartzeari…
- Nire aitak amari atzo Eskoziatik gona gorria ekartzeari…
- …eta abar.
b) Izenetik hurbilago: Aditz-IZENA
Lehenbizi jarritako adibideari kontrajarrita, honako hau proposa liteke:
- Mozio horren bidez, Nafarroako Gobernua premiatzen da genero indarkeriaren salaketen erretiratzeari buruzko azterlan bat egin dezan.
Ikusten denez, -EN atzizkia gehituz, lehenengo adibidean aditz-izenaren osagarri zuzena zena orain izenlagun bihurtu dugu. Erretiratze aditz-izena da, bai, baina izenaren osagarri horri heldu dio. Eta, horri ez ezik, adjektiboari ere bai. Adibidez:
- Mozio horren bidez, Nafarroako Gobernua premiatzen da genero indarkeriaren salaketen erretiratze kezkagarriari buruzko azterlan bat egin dezan.
Beraz, ADITZ-izena / aditz-IZENA aukera horretan, aditz-izen baten aurrean gaude bi kasuetan, baina badirudi esan genezakeela ADITZ-izena hurbilago dagoela aditz-izaeratik, eta aditz-IZENA, aldiz, izen-izaeratik.
Bataren edo bestearen alde hartutako erabakiak baldintzatu egiten ditu konbinaketa sintaktikorako aukerak, ikusi dugunez. Baina konbinaketa sintaktikoari loturikoez bestelako eragin semantiko bat ere izaten du erabaki horrek. Eragin-mota hori abstraktutasun / zehaztasun ardatzean kokatzen da, eta jarraian horretantxe sakondu nahiko nuke pixka bat, esango bainuke euskarazko itzulpenetan ez dela beti oso aintzat hartzen.
Aurrera jarraitu aurretik, esanda utzi nahi nuke gogoan izan beharrekoa dela ezen, euskalki batean ez bada ADITZ-izena erabiltzeko aukerarik ematen, ez dugula eskueran izango, pentsatzekoa denez, aditz-IZENarekiko kontrajarpen-aukera hori ere, ez eta horren ondoriozko bereizketa semantikorik ere.
Abstraktutasun / zehaztasun ardatza
Oro har, badirudi ADITZ-izenak abstrakzio-maila batean formulatuta adierazten duela kasuko ideia edo ekintza; horrenbestez, ez digu ematen errealitatean gauzatutako ideia edo ekintza baten berri. Horrek ez du esan nahi ADITZ-izena ikustetik ezinbestean interpretatu behar denik ideia edo ekintza hori ez dela errealki gauzatu, baizik eta ADITZ-izena ez dela iristen horri buruzko informazioa emateraino.
Aldiz, ADITZ-izenaren eta aditz-IZENaren arteko bereizketa egiten den hizkeran (eta euskara batuan egin egiten dugu bereizketa hori), aditz-IZENA, gehienetan, egiazki gauzaturiko ideia edo ekintza bat adierazteko erabiltzen dugula iruditzen zait. Hori erakusteko, onena adibide batzuk jartzea izango da:
- “Titanic”en hondoratzea / “Titanic” hondoratzea.
Titanicen hondoratzea gertakari –edo, nahiago bada, “gertakin”– historiko bat da. Gertakari gertatu bat, alegia. “Titanic hondoratzea”, ordea, bere horretan, ideien eta kontzeptuen mailako elementu bat besterik ez da. Berdin gertatzen da ondoko bi adibideetan.
- Amerikaren aurkitzea edo aurkikuntza / Amerika aurkitzea.
- Normandiako lehorreratzea / Normandian lehorreratzea.
Bada, aurreko adibide horien bidez defendaturiko interpretazioarekin ados baldin bagaude, komeni litzateke begirada zorroztu genezan hain historia ezagunekoak izan ez arren halaber gertatuak eta, beraz, historikoak diren esaldiak euskaratzean:
- Comparecencia del Consejero para informar sobre la ejecución del Plan Foral de la Juventud 2013.
Bi aukera:
ADITZ-izena: Kontseilariaren agerraldia, Gazteriari buruzko 2013ko Foru Plana betetzeari buruz informatzeko
Aditz-IZENA: Kontseilariaren agerraldia, Gazteriari buruzko 2013ko Foru Planaren betetzeari buruz informatzeko
Foru Plana dena delako moduan bete izanari buruz ari bada gaztelaniazko esaldia, eta ez Foru Plana betetzearen inguruko ideia abstraktu bati buruz, bigarren aukerak ematen du egokiena.
- Fundazioa desegiteari buruzko bere iritzia azaldu zuen.
Fundazioaren desegiteari buruzko bere iritzia azaldu zuen.
Fundazioa desegitea egitasmo bat baldin bada –hots, desegitasmo bat–, edo gogoetagai huts bat, egokia iruditzen zait lehenbiziko aukera. Baina fundazio-desegite hori jadanik gertatu bada, nire ustez bigarrena litzateke zuzena, ez lehena.
Abstraktutasun/zehaztasun ardatza eta nominalizazioak
Azken adibide horiek agerian uzten duten beste gauza bat da kasuan kasuko ekintza gauzatu izanaren edo ez izanaren berri ez emate hori euskarazko ADITZ-izenak gaztelaniazko (eta beste hizkuntza batzuetako) nominalizazioarekin duen ezaugarri komuna dela (artikulu honetan defendatzen ari naizen ikuspegitik, ezaugarri hori nominalizazioak ez luke konpartituko, paradoxikoki, aditz-IZENarekin).
Horregatik, sorburu hizkuntzako nominalizazio batekin topo egitean (ere), behar-beharrezkoa da itzultzaileak arreta handiz jokatzea, eta azter dezan ea nominalizatutako aditzak ekintza gauzatu bat ala gauzatugabe bat adierazten duen. Dena delakoagatik (ikerlanerako denbora-faltagatik, adibidez) itzultzaileak ez badu lortzen horri buruzko zalantza argitzea, zuhurragotzat jotzen dut ADITZ-izena erabiltzea aditz-IZENA baino (eta, zer esanik ez, aditz jokatua erabiltzea baino, horrek dakarren orainaldi, lehenaldi eta geroaldiaren artean aukeratu beharrarekin); zeren, esan bezala, ADITZ-izenak ekintzaren gauzatzea ez baitu ez baieztatzen ez ezeztatzen.
Ikus ditzagun bi adibideok:
- Seminario “imagen y realidad mediática”, sobre la representación de las mujeres en los medios de comunicación.
Representación horrek ez digu bere horretan argitzen ea representación que se ha ofrecido en los medios de comunicación esan nahi duen (alegia, gertaturiko ekintza bat), ala representación hori modu intenporalagoan jorratzen den; adibidez, emakumeak komunikabideetan islatzeak oro har dituen nondik norakoei buruzko mintegi bat izateagatik.
o Esan bezala, itzultzaileak hori argitzerik ez duen bitartean, zuhurragoa eta ziurragoa iruditzen zait ADITZ-izena erabiltzea, bai eta islatze hori modu abstraktuan jorratua dagoela egiaztatzen duenean ere:
“Irudia eta errealitate mediatikoa” izenburupeko mintegia, emakumeak komunikabideetan islatzeari buruzkoa.
o Baldin eta itzultzaileak ziurtatu egiten badu representación de las mujeres [efectivamente ofrecida] en los medios de comunicación dela esanahia, orduan, aditz-IZENA:
…mintegia, komunikabideek eskaintzen duten emakumeen islatzeari buruzkoa (beste itzulpen-aukera batzuen artean, eta izen baten ordez –isla edo irudia, adibidez– aditz-izena erabiltzea erabakitzekotan; ohar bedi komunikabideetan adizlagunak halakoa izateari utzi egin diola aditz-IZENA erabiltzean).
- El Parlamento de Navarra vuelve a mostrar su más profundo rechazo a la prolongación de la vida útil de la central nuclear de Garoña.
Prolongación nominalizatuak ez du argi uzten jadanik gertaturiko egintza bat adierazten duen (alegia, se ha prolongado esan nahi duen) ala ideia huts bat den (plan bat, gogoetagai bat…).
o Ziurtatzen badugu jadanik harturiko erabaki bat dela (hots, gauzaturiko zerbait):
Nafarroako Parlamentuak berriro ere adierazten du zeharo arbuiatzen duela Garoñako zentral nuklearraren balio-bizitzaren luzatzea.
o Zalantza gelditzen bazaigu egiazki gauzatu ote den, edo ziur baldin badakigu ideia huts bat dela:
Nafarroako Parlamentuak berriro ere adierazten du zeharo arbuiatzen duela Garoñako zentral nuklearraren balio-bizitza luzatzea.
Ziur nago hemen adierazi dudan ideiak salbuespen bat baino gehiago izango duela. Nolanahi ere, uste dut orain arte eskaini izan zaiona baino arreta handiagoa merezi duela.