Borja Ariztimuño López
Hiru dira, euskaraz, aditz jokoa moldarazten duten argumentuak: terminologia tradizionalari jarraiki subjektua, objektu zuzena eta zehar objektua deriztegunak, alegia. Lehendabizikoa, gainera, bi motatakoa izan daiteke, aditza iragankorra ala iragangaitza den. Horrek guztiorrek berezi egiten du euskara inguruko hizkuntzen artean, non subjektua bakarrik islatu ohi den aditz jokatuaren barnean.
Izen-morfologian ere hiruko banaketa dugu, absolutibo, ergatibo eta datibo kasu-markekin. Ergatibo saindua da aldi berean gurtuena eta gorrotatuena, absolutibo soil ezdeusaren ondoan aldarrikatzen eta madarikatzen dena. Eta datiboaz, zer? Ez al dago esatekorik ezer? Bai, alafede! Datibo gaixoak indiferentzia jasan behar izan du,[1] edo bestela gramatika preskriptiboen abisu eta galarazpenak.
Euskararen historiari begiratuta, ordea, datiboa gehiago erabiltzen zen garai bat irudika dezakegu. Lazarragaren eskuizkribuan, esate baterako, izenburuan ipini dudan bigueleari ichita (‘biola(ri) utzita’) bezalako esaldiak irakur ditzakegu, egun utzi-k Nork-Nor moldea besterik hartzen ez duen arren (formula ihartu batzuetan izan ezik: utziozu bakean edo erretzeari utzi diot, esaterako). Artzain-nobela hori egun idatziko balu, editoreak zuzendu egingo lioke esaldia. Horrez gain, garaiko eta are beranduagoko beste autoreekin bat, nahi izan-en konfigurazio berezi bat ere bazerabilen noizbehinka, ia beti subjunktiboan: Nor-Nori, non “nahi izatearen” subjektu esperimentatzailea datiboaz markatua den! Jainkoari nahi dakiola!
Horiek ez dira, baina, aditzek izandako bilakaera bakarrak: bilatu, eskatu, jarraitu edo lagundu, adibidez, Nor(-Nori) motako izatetik Nork(-Nori)-Nor taldera mugitu dira mendeen poderioz. Horrela gertatu dira bilatu naiz → bilatu dut, eskatu natzaio → eskatu diot eta, gutxi gorabehera Mendebalde/Ekialde banaketa dialektalaz, jarraitu natzaio → jarraitu diot/dut eta lagundu natzaio → lagundu diot/dut aldaketak.[2]
Bestalde, nahi ukan eta behar ukan bezalako perifrasiek ere aldaketak izan dituzte, bestelakoak badira ere. Ia beti ukan laguntzaileaz erabiltzen ziren nahi eta behar euskara zaharrean, baina, geroago eta sarriago izan laguntzaile iragangaitzarekiko adibideak agertuz joan ziren (joan nahi/behar naiz) eremu dialektalaren eta perifrasiaren arabera indar handiagoz edo txikiagoz.[3]
Ikusten denez, absolutiboa, datiboa eta ergatiboa dantzan ibili dira, lekuak trukatuz, galduz nahiz irabaziz. Ezin bestela izan, hizkuntzak aldatuz baitoaz, hainbat arrazoi eta eragile direla medio, bizirik diren bitartean.
Baina gaur, jasandako galera historikoaren kalte-ordainetan, Datiboaren alde egin nahi nuke, eta hemendik aurrera, ez besterik gabe gaitzetsi atzo ikusi nizun edota maite dizut bezalakoak; zer egin, bestela, Bilintxen bertso eder haiekin! Loriak udan intza bezela…
[1] Orain badu merezitako arreta eskaintzen dion liburu bat: Fernández & Ortiz de Urbina (2010).
[2] Ikus Creissels & Mounole (2012).
[3] Ikus Mounole (2010).