Zer dago gaizki zurekin?

Esti Lizaso

Juan Luis Zabalak lehengoan idatzi zuenari jarraipena eman nahi nioke gaurkoan. Oro har, nire pentsamendua lau esalditan laburbildu zuela esan liteke. Baina mezua bera bezain aberasgarriak izan ziren jasotako iruzkinak; eta eztabaidak, bere osotasunean, zentzu berri bat hartu zuen. Zuen baimenarekin, jarrera eta proposamenen aniztasun horretan sakondu nahiko nuke, beraz.

Bertan zioenez, «hozkirri» moduko bat sentitzen zuen gaztelaniatik hitzez hitz hartutako esaldiak euskarara ekarrita entzuten zituenean; eta, «goxotasun» moduko bat, berriz, esamoldeak euskara jatorrean ematen zirenean.

Lehen iruzkinak, ordea, «hiperzuzenketa eta purismo nahi lekuz kanpokoa» iritzi zion jarrera horri. Eta erreakzioak duela urte batzuk izandako eztabaida bat ekarri zidan gogora.

Orduko hartan, elkarrizketa baten itzulpena ari ginen komentatzen, eta «zer dago gaizki ardoarekin?» esaldiak belarriko mina ematen zidala aipatu nuen; jatorrizkoa alboan izan ez arren, ingelesetik hartua zela argi ikus nezakeelako («what’s wrong with the wine?» hitzez hitz irakur zitekeen haren atzean), eta inor euskaraz horrela hitz egiten entzutea irentsi ezina egiten zitzaidalako.

Aurkako jarrerak izan ziren hor ere, testuak itzulpenak zirela nabaritzea bekatua ez zela, eta batzuetan egokia ere izan zitekeela argudiatuz.

Horregatik, horrelako esaldiak nola itzuli edo zuzendu erabakitzerakoan, gutxienez hiru puntu nagusi hauek hartuko nituzke kontuan:

Ahozkotasuna: emandako esaldiak ahozkoak dira, eta ahozko eta idatzizko solasak desberdinak izan ohi dira askotan; beraz, esaldiak ahozkotasun hori islatu beharko luke elkarrizketak ematerakoan.

Gertutasuna: sorburu eta xede hizkuntzak zenbat eta gertuagokoak izan, orduan eta errazagoa izango da batean bestearen eragina nabaritzea; eta alderantziz, bi hizkuntzek harreman esturik ez badute, sintaxia, esamoldeak, etab. nekez erabili ahal izango ditugu itzulpenean hitzez hitz.

Testuingurua: hizlariaren izaera eta ezaugarriak, eta elkarrizketaren kokapena.

Horrela, euskaraz «what’s wrong with the wine?» adierazteko, «zer dago gaizki ardoarekin?» esan ordez «zer du, ba, ardoak?» moduko galderaren bat entzutea sinesgarriagoa litzateke. Norbaiti petral aurpegia ikusten diogunean «zer duzu?» galdetzen diogun moduan, eta ez «zer dago gaizki zurekin?».

Era berean, «zer du, ba, ardoak?» hori sorburutzat hartu eta gaztelaniara ekarriko bagenu, ez litzaiguke arrotza egingo «¿qué tiene el vino, pues?» literalki itzulita ikustea, baldin eta hizlaria euskalduna bada edo euskararekin harremanik izan badu, edo elkarrizketa Euskal Herrian kokatuta badago; kasu horietan bi hizkuntzak elkarrekin bizi baitira eta zilegi bailitzateke hizlariari euskararen eragina nabaritzea.

Baina hizlaria Guadalajarakoa bada eta euskara inoiz gutxi entzun badu, «pues» horrek ez luke tokirik izango bere ahoan, eta «¿qué le pasa al vino?» edo «¿qué tiene el vino de malo?» edo horrelakoren bat esango luke, ziur asko.

Gaztelania utzi gabe, sorburutzat ingelesa hartuko bagenu, aldiz, sintaxi aldetik literalagoa den «¿qué pasa con el vino?» erabil litekeela pentsa genezake; baina, esamoldea gaztelaniaz egon badagoen arren, itzulpenean ñabardura berri bat gehitzen ariko ginateke. Izan ere, ardoa ona ala txarra den eztabaidatu nahi duen norbaitek beharrean, normalagoa litzateke hitz horiek ardoa eskatu eta ekartzen ez diotelako ezinegonik dagoen norbaitek erabiltzea.

Emandako esaldiak adibide soilak dira, hutsetik asmatuak, eta testuinguruaren arabera beste aukera zuzen asko egongo dira, noski. Baina horrelako tira-birek pentsamendu bera ekartzen didate beti gogora: edozein hizkuntzatara egindako itzulpenak irakurtzerakoan, narrazioaren estiloa zoragarria denean ere, elkarrizketetara iristean halako kutsu plastiko, artifizial bat hartzen diedala askotan pertsonaien hitzei. Eta pena hartzen dut elkarrizketak behar bezainbeste zaintzen ez direla ikusita, azken finean, irakurleak gure hitzei esker buruan eraiki duen pertsonaiari ahotsa ematen ari baikara, eta hori bada nolabaiteko ardura.

Horregatik, nik ere, Juan Luisek bezala, «goxotasun» moduko bat edo, hobeto esanda, esker ona, eta handia, sentitzen dut itzultzaileak pertsonaien izaerak bereganatu eta kontakizunak dioena bere buruan xede hizkuntzan antzezteko tartea hartzen duenean. Horrelakoetan ahaleginik gabe irensten baitut itzulpena.