Xabier Aristegieta Okiñena
Supituki gorputza erreakzio alergiko moduko baten bidez erantzuten hasi izan balitzait bezala, euskaldundu, euskalduntzeri emandako euskaldunizar, euskaldunización itzulpena halako ondoez, halako hozki bat sortzen hasi zait azkenaldi honetan.
Bai, bai, argi dago jadanik bere bidea egina duen itzulpen bat dela, era guztietako euskarrietan ofizialki erabilia eta zeharo hedatua.
Bada, errespetu osoz eta hitz batean esanda, niri gaztelaniazko euskaldunización hori desegokia iruditzen zait. Eta, hitz bat baino gehiagotan esanda: xelebrea, karikaturazale-bazka eta, okerrena dena, etxekalte hutsa, euskaldunok Administrazioan euskaraz zerbitza gaitezen daukagun eskubidearekiko begirunearen ikuspegi zorrotz-zorrotzetik begiratuta.
Noan pausoz pauso.
- Euskaraz, izena + TU edo adjektiboa + TU zeharo egitura arrunta eta neutroa da: gizon+TU= gizondu, garbi+TU= garbitu. Horrela, ba, euskaldun+TU= euskaldundu. Hitz gardena eta ulergarria.
- Alabaina, eta oraindik euskararen esparrutik atera gabe, ez da inola ere hain arrunta “[hizkuntza]DUN+DU” egiturakoak erabiltzea hizkuntza bat ikasi izanaren emaitza adierazteko. Horrela, adibidez ingelesa ikasi duzula adierazteko, euskarazko lehenbiziko hautua, erabileraren ikuspegitik, ez da “ingelesdundu naiz” esatea. Edo “frantsesdundu” zarela esatea, frantsesaren kasuan. Eta, horretara ezkero, ezta euskara bera ikasi duzula adierazteko ere, nahiz eta egia den ohikoagoa dela “euskaldundu” esatea “ingelesdundu” esatea baino. Hala eta guztiz ere, normalagoa da “euskara(z) ikasi dut” esatea “euskaldundu naiz” edo “nire laguna euskaldundu da” esatea baino. Pentsatzen dut horretan ados egon gaitezkeela.
- Euskaltzaindiaren Hiztegiak adierazten du euskaldundu dela “euskaldun bihurtu, euskaraz ikasi”. Bestetik, HABEren webgunean azalpen hau ematen da “Conceptos básicos y niveles del euskera” atalean: La euskaldunización consiste en enseñar euskera a quien lo desconoce. DRAEk ere jasotzen du hitza, eta hogeita hirugarren argitalpenaren aurrerakinean artikulu berri gisa eskaintzen du:
euscaldunizar o euskaldunizar: dar carácter euscaldún a una persona o cosa.
Ikusten denez, DRAEko adiera aldendu egiten da HABEk adierazitakotik, bai eta, neurri txikiagoan, Euskaltzaindiaren Hiztegikotik ere.
- Onartu beharrekoa da euskarazko euskaldundu horrek, bere ulergarritasuna eta artifizialkeriarik eza direla medio, baduela indarrik. Eta pentsatzera menturatzen naiz ez ote zen grabitate-indar hori izango, Administrazioaren euskalduntzearen hasierako garai haietan, kasuko itzultzaileari tira egingo ziona euskaraz hitz bakarrean esaten den prozesu horrentzat gaztelaniaz orobat hitz bakarreko espresio bat bilatu nahi izatera eta, halatan, euskaldunizar aukeratzera, gaztelaniazko hitz horri, lehen itxura batean, euskaldunduren itzulpenik naturalena eta parekoena iritzita. Baina ba al zen, egiazki?
- Ohartarazi behar da gaztelaniaz ere lehen euskarari buruz adierazi duguna gertatzen dela: ingelesa edo frantsesa ikastea adierazteko anglicizar edo galicizar aditzak erabiltzea xelebrekeria galanta gertatzen da. Baina, euskaraz ez bezala, non euskaldundu hain arraroa ere ez den (nahiz eta ez izan aukera lehenetsia), gaztelaniazko euskaldunizarek pilula irensgaitza izaten segitzen du sektore askorentzat. Eta, agian, ez da harritzekoa.
- Ezen –eta hemen dago koska, nire ustez– gaztelaniaz zeren berri ematen digu -izar bukaeradun aditz batek? Esan nahi dut: zer ideia gailentzen da tankera horretako aditzetan? Hizkuntza-ikaste huts bat? Ez dut uste. Senak iradokitzen du horrelako hitz batek badaukala mami gehiagorik.
o Hasteko, gaztelaniazko euskaldunizar aditza iragankorra da; euskaldundu, ordea, NOR nahiz NOR-NORK eratakoa izan daiteke, Hiztegi Batuan ere jasota datorrenez. Horrek esan nahi du ezen, “euskaldunizarse uno a sí mismo” adiera alde batera utzita, euskalduntzen den pertsona hura norbaitek egiten duen euskalduntzearen objektu bezala dagoela ikusia euskaldunización prozesuan, jadanik gramatikaren beraren ikuspuntutik hasita. Gaztelaniazko euskaldunizarek egiten duena da euskalduntzen den pertsona hura euskalduntzearen jasaile bihurtu. Eta jasailetasunaren ideiak errazago iradokitzen du inposaketarena. Euskaraz, ordea, “norbait euskaldundu da” esan daiteke “norbait Txindokiren tontorrera igo da” esaten deneko aktibotasun-kutsu berberarekin. Esaten dudanaren erakusgarri da joan den martxoaren 27an Nafarroako Parlamentuan egin zen Osoko Bilkurako mintzaldi baten transkripzioa itzultzean egokitu zitzaidana: “Hau da, ez da inor kalera botako. Bakarrik eskatzen dena da pertsona horiek euskalduntzea eta euskalduntzeko plan bat izatea.” “Pertsona horiek euskalduntzea”. “Que esas personas se euskaldunicen”? “Que se euskaldunice a esas personas”?
o Erabileraren ikuspegitik, zer-nolako prozesu adierazteko erabiltzen dira –izar bukaeradun aditzak? Hein handi batean, prozesu despertsonalizatuez aritzeko: tekniko edo industrialak (salinizar, impermeabilizar, industrializar, canalizar, recapitalizar, internacionalizar, localizar, globalizar, informatizar, domotizar, monopolizar…), soziologikoak (romanizar, europeizar, americanizar, sovietizar, criminalizar, socializar, resocializar, evangelizar, cristianizar, normalizar, elitizar, arianizar, radicalizar, uniformizar…) eta abar. “Despertsonalizatuak” diodanean ez dut esan nahi, bistan da, pertsonei eragiten ez dietenik, baizik eta pertsonen indibidualtasunarekiko begiramenik gabe eginikoak direla kasu askotan (hori orokorrean diot, ez baitira falta escolarizar edo alfabetizar bezalakoak). Eta, despertsonalizazioaz gain, nolakotasun-aldaketa behartu baten ideia gailentzen da, nolakotasun bat gehiago eskuratzearen, irabaztearen, ideiaren ordez.
Horrela, ba, euskaldundu, euskalduntze gaztelaniaz euskaldunizar, euskaldunización itzulita, mesede makala egiten zaio euskalduntzeari: euskaldunizaciónek ez du aditzera ematen euskalduntzea den besterik gabeko euskara-ikasketako prozesua, zeinaren bitartez langile batzuek euskaraz ikasten duten, herritarroi euskarazko zerbitzua emateko gaitasuna izan dezaten eta, horrela, euskaraz artatuak izateko dugun eskubidea errespeta dadin. Ez. Euskaldunización hori berbakote itsusi bat da, euskalduntzearen okerreko ulerkera bat hauspotzen duena, euskalduntzea ingeniaritza sozialeko prozesu inposatu gisa agerrarazi nahi dutenei horretarako bidea zelaitzen diena. Hobe genukeen programa de aprendizaje de euskera/euskara soil eta neutroa, euskalduntzea horixe besterik ez baita. Baina horretarako finezia politikoa falta izan zen.