Borja Ariztimuño López
Hala dio kanta ezagunak, ez «deitzen zaio», ez «deritzo». Nonbait, deitu aditza kutsatu du, edo zuen, iritzi-ren adieretako batek (oroit harako «neri deritzat Galtzaundi…»). Zuzena ez da izango, baina, niri polita iruditu zait beti, soinu ederrekoa.
Dena dela, hemen ez dut forma honen edo haren zuzentasunari buruz hitz egin nahi, ez eta aditz trinkoen beherakadaz edo gorakadaz ere.1 Aldiz, aditz trinko batzuen gorabeherak izango ditut aipagai.
Jakina da antzina (esan nahi baita ezagutzen ditugun testu zaharrenetan) aditz trinkoak egun baino askozaz ere ugariagoak zirela, eta paradigmak berak ere aberatsagoak. Hala ere, ordurako baziren forma arkaiko, fosildu eta galtzeko bidean sarturikoak ere; horietako bat izan zitekeen drugatzula ‘lagundu diezazula’, adituek diotenez urgatzi-ren forma trinkoa zena. Bi aldiz ageri zaigu euskararen historia osoan: Etxepareren poema batean eta Voltoireren elkarrizketetan, ikusiko denez agurtze/opatze-formula bat berari lotuta (ihartutasunaren seinale):
Etxepare (1545)
«Andria ieyncoac drugaçula» (‘Madame, que Dieu vous garde!’, R. Lafonen itzulpenean)
Voltoire (1620)
«En hora buena estais sedero. Dieu vous gard Monsieur. Iaincoa trugatçula Iauna»
«Mantengo Dios a Su. M. Dieu vous gard Monsieur. Iaincoa trogatçula Iauna»
Azken lekukotasunetan, gainera, ergatiboaren marka ez baina haretxek adizkiaren hasierako kontsonantean utzitako arrastoa ikusten dugu; ziurrenik ordurako hitz horren zentzua galdurik zegoen, nola gaur egun baitago hiztun askoren hizkeran dariola adizkia (aipatuko ez dudan telebista saio batek famatu egindakoa, bai, dayola). Izan ere, ia beti hirugarren pertsonari dagokion forman eta –ela menderagailuarekin horniturik erabiltzen delarik, iharturik bukatzeko aukera guztiak zituen. Areago, hiztun gehienek “baba (adurra, lerdea…) dariola egon” esapidean besterik erabiltzen ez dutenez, holaxe geratzeko bidean da, formula aldaezin bihurtuta:
…eta ni/hi/gu/zu/zuek/guztiak, hantxe, baba dariola…
Erabilera oso murritzeko beste aditz trinko bat ere bada, garai batez noiznahi eta nonnahi irakurtzen eta entzuten nuena (esango nuke hasierako aparraldia baretu dela). «Prozesuak aurrera darrai», «borrokak darrai»… Berez, Nor-Nori jokoa zuen sintetikoki jokatzean (ni hari narraio, hura hari darraio), eta ‘inoren edo ezeren atzetik joan’ zuen oinarrizko adieran, baina perifrasietan Nor-Nork eta Nor-Nori-Nork moldeak nagusitu dira (esanahia ere zabaldurik, hein batean iraun-i lekua kenduz eta segitu-rekin parekatuz), eta lehenaren eredura sortu bide zen darrai ‘jarraitzen du’; azken buruan gaztelaniazko seguir dagoke, noski.
Amaitzeko, aldiz, arestian agertu zaizkigun drugatzula edo dariola haien modura elementu aldaezin bihurturiko beste adizki bat aipatu nahi nuke, demagun, alegia. Honen berezitasuna da, ordea, diskurtso mailako partikula modal epistemiko (edo holako zerbait) bihurtzeko bidean egon litekeela (agian edo beharbada bezala? Cf. katalanezko potser ‘beharbada’ < ‘izan daiteke’). Baina, beste gramatikalizazio bide bat ere hartu ote lezake? Oraingoz administrazio arloko langile baten idiolektoan soilik bada ere, bai: aditz laguntzaile! Hau entzun zuten belarriok, behinik behin: «Jo demagun…».