Irantzu Epelde Zendoia
Gizakion ahots bidearen fisiologia den bezalakoa delako, dardarkariak hiru motatakoak izan daitezkeela irakur dezakegu Fonetika fonologia hitzez hitz eskuliburuan[1], ahoskuneari dagokionez behintzat. Gure inguruan arruntenak bi hauek dira: alde batetik, hobikariak (ad. urre), eta ubularrak, bestetik (frantsesezko carré hitzekoa, esate baterako). Azken horiei ubular esaten zaie ubulak edo ahogingilak dardara egiten duelako, mihiaren atzealdea joz. Hirugarren mota bat ere bada, Afrikako hizkuntza zenbaitetan ohiko dena, baina guk linguistikoki erabiltzen ez duguna (guk hotza adierazteko egiten dugun antzeko zerbait): ezpainkaria.
Euskaraz ez da, berez, hots ubularrik erabiltzen, baina badira hiztunak beren hizkuntza jabekuntzan egindako aukeragatik, arrazoi fisikoren batengatik edo frantsesaren eraginagatik (Iparraldeko euskaldunen kasuan), dardarkari hobikaria erabili beharrean dardarkari ubularra erabiltzen dutenak.
Azken horietaz nahiko nuke zerbait esan, jarraian.
«Les basques qui grasseyent ne font aucune différence entre r douce et r forte», zioen Gavelek[2], eta Mitxelenak[3], berriz, fenomeno berria dela berak “la introducción del grasseyement francés” deitu zuena, Urteren gramatikan ebakera hobikariaren lekukotasuna jasotzen delako, besteak beste (XVIII. mende hasieran, Donibane Lohizunen).
Fenomeno berria bada, hedatua ere bai, gaur egun: ehun bat heldu euskaldunen ahozko lekukotasunetatik, bi bakarrik dira, gazteenen artean, ebakera ubularra egiten ez dutenak, Iparraldean azkena egin ditugun grabazio saioetan (Ainhoako mutil bat eta Mauleko neska bat). Gainerako beste lekuko guztiek dardarkari ubularrak egiten dituzte aztertu ditugun ingurune fonetikoetan. Ebakera hobikaria aurkitzeko, adin bateko hiztunak behar dira, nahiz horietan ere ubularra ez den batere arrotza.
Aprobetxatu behar dut Ahotsak egitasmokoei zorionak ematearekin batera eskerrak ere emateko, egiten ari diren lan bikainari esker beraien uzta gure datuekin konparatzeko modua daukagulako, eta gainera sarean nahi duen guztiaren eskura. Hartzen baditugu adin bereko bi emakume lapurtar, adibidez, Hélène Legarto donibandarra eta Extefana Irastorza hendaiarra, 89 urtekoak biak, eta Ahotsak webguneko audioak poliki entzuten baditugu (merezi du! eta ez ahoskera kontuengatik bakarrik), antzemango dugu nola donibandarrak dardarkari ubularrak erabiltzen dituen sistematikoki, eta hendaiarrak, berriz, hobikariak. Eta hori, biak eskualde berekoak eta kintoak izanda.
http://www.ahotsak.com/donibane-lohizune/
http://www.ahotsak.com/hendaia/
Oraindik fenomeno berriagoak hauteman ditzake gaur egun ikertzailearen belarri finak horretara jarriz gero, batez ere lekuko gazteenen ahoskeretan: i) egitura hitzeko dardarkari bakuna bezalakoak ubularra ahoskatzea suertatzen da batzuetan Iparraldean, nahiz ez dagoen oraindik ikertua fenomeno honen hedadura, ez noiz eta nola gertatzen den ere; ii) ekarri hitzeko dardarkari anizkuna ttak moduan ahoskatzea gertatzen da beste batzuetan; hau da, ere hitzean bezalaxe: ekari. Ikertu gabe dago berrikuntza honen hedadura ere.
Bi kasuetan, hizkuntzaren aurkakotasun fonemiko bat galtzen da. Ikusteko dago aurkakotasuna ingurune jakin batean bakarrik galtzen ote den, edo denetan. Akerak adarak okerak izango ote ditu inoiz?
[1] Oñederra, L. 2004. Fonetika fonologia hitzez hitz. Bilbo: EHU, 63. or.
[2] Gavel, H. 1929. Éléments de phonétique basque, 239. or.
[3] Mitxelena, K. 2011 [1961] Fonética histórica vasca. In Lan Guztiak, VI. liburukia, 270. or.