Xabier Aristegieta Okiñena
Eman dezagun esaldi hau:
Ezin da Gerra Zibilaz hitz egin.
Perpaus horrek, ahozko mintzaldi batean entzuna denean, ez du, berez, ulerkera desberdinetarako aukera handirik ematen, ezta? Horixe besterik ez du esan nahi: ezinezkoa dela Gerra Zibilaz hitz egitea. Entzuleak espero izan dezakeena da hizlariak jarraian azaltzea zertan oinarritzen den hori esateko (adibidez, halako tokitan adierazpen-askatasunik ez dagoela esatea, edo baliabiderik ez dagoela, eta abar).
Joan den astean ETBko programa batera gonbidatu zuten iritzi-emaile bati aditu nion esaldi hori, oker ez banago. Baina hizlariak hori baino gehiago esan zuen. Honelako zerbait, hain zuzen (eta, esandakoa entzuteak sortu zidan efektua aditzera eman nahi dudanez, ondokoan bazter utzi dut komatxoen erabilera, horiek irakurle bati soilik, eta ez ni bezala entzule zirenei, zaizkiolako lagungarri):
Ezin da Gerra Zibilaz hitz egin, hura altxamendu faxista bat izan baitzen.
Hara! Beraz, ez zuen esan nahi izan Gerra Zibilaz ezin denik hitz egin, baizik eta ezin dela hitz egin «Gerra Zibila» izena merezi duen zerbaiti buruz. Alegia, «Gerra Zibila» izena ez dela egokia, gaizki erabilita dagoela, gertakari historiko hura izendatzeko. Hizlaria gertakari historiko horri erreferentzia egiteko erabiltzen den espresioaz ari zenez, haren solasaldiak, une horretan, funtzio metalinguistikoa betetzen zuen.
Ziurrenik, euskarazko esaldi horrek gaztelaniatiko kutsadura pairatzen du, gaztelaniaz «no se puede hablar de Guerra Civil» esango baikenuke (utz dezagun orain alde batera ea kasu horretan «Guerra Civil» letra larriz ala xehez idatzi behar den).
Gertatzen dena da gaztelaniatik euskararako balizko itzulpen horretan xehetasun bat, antza, itzalpean gelditu zaiola hizlariari: ohar bedi ezen, kasu horretan, funtzio metalinguistikoarekin gaztelaniaz artikulua berariaz ezabatu dela, zeren eta «no se puede hablar de Guerra Civil» esaten baita, eta ez «no se puede hablar de la Guerra Civil». Eta horrek, esango nuke, badu bere logika: funtzio metalinguistikoa baliatzean, hizkuntzari dagokion osagai bat jorratzen da (kasu honetan, guerra civil kontzeptua, errealitateko adibide konkretuetatik bereizita); artikuluak, ordea, uztarri batek bezala, espresioa errealitateko gertakari konkretu bati itsasten dio (la Guerra Civil; hots, «esa que todos conocemos»).
Eta «Gerra Zibilaz» deklinatu hori, noski, gaztelaniazko espresio artikuludunari dagokio; ez funtzio metalinguistikoan erabili den artikulugabeari.
Jarritako adibide hori bezalaxe, beste batzuk ere harrapatu ditut:
Ezin da Trantsizioari buruz hitz egin, ez delako trantsiziorik izan.
Ezin da injerentziez hitz egin.
Tira, kasu bera dira: esan nahi da, hurrenez hurren, «trantsizio» eta «injerentzia» izenak desegokiak direla hizpide harturikoak izendatzeko (no se puede hablar de Transición, edo no se puede hablar de injerencias esan nahi zuten; baina adibideetako euskarazko esaldiek egiazki esan nahi dutena da no se puede hablar de la Transición eta no se puede hablar de las injerencias).
Edo beste hau:
Errespetuaz eta bizikidetzaz hitz egiten da. Nik uste dut falazia bat dela. [alegia, kontua ez da «errespetuaz eta bizikidetzaz» hitz egiten dela, igandeko futbol-partidaz hitz egin daitekeen bezala, baizik eta ideia horiek argudio gisa erabili direla, tokiz kanpo eta faltsukeriaz]
Euskaraz ulergarritasun-problema bat sortzen da, besterik gabeko izen deklinatu horiekin euskaraz ez delako funtzio metalinguistikoaren arrastorik ere transmititzen, eta horregatik, euskal entzuleak ezin dituelako esaldi horiek zentzu horrekin ulertu.
Jorratzen ari naizen ulergarritasun-problema hau ez da hain larria idatzizko mezuetan. Izan ere, grafikoki, komatxoak erabiltze hutsarekin, ulertarazten dugu funtzio metalinguistikoa erabiltzen ari garela:
Ezin da «Trantsizioari» buruz hitz egin, ez delako «trantsiziorik» izan. (Ukituko ez dudan beste kontu bat da ea zer den komenigarriagoa: kasu-marka komatxoen barruan joatea, ala kanpoan uztea).
Baina ahozko hizkuntzan komatxoek ez digute balio, non eta ez garen hasten, ingelesdunek ohi duten bezala, komatxoak behatzekin airean «marrazten».
Zer egin, orduan? Niri bururatzen zaidana da euskaraz badaukagun espresio oso mesedegarri bat erabiltzea, susmo dudanez nahiko txokoratuta utzi duguna, nahiz eta luzaroan erruz erabili izan dugun –esango nuke «oso modan» egon zela– trakets samarrak begitandu izan zaizkigun hitzak, edo bitxiak, edo ezezagunak, edo jatortasuna norbaitek ezbaian jarrita zeukatenak, duda-mudatsu eta baimena eskatuz bezala diskurtsoratzeko: «delakoa/direlakoak» famatua. Horrela,
- ezin da «Gerra Zibila» delakoaz hitz egin (egia da: komatxoekin segitzen dut, baina, oraingoan, «delako» horrek zuzenean ohartarazten du entzulea aurrekoa komatxo artean doala).
- ezin da «Trantsizioa» delakoari buruz hitz egin.
- «Errespetua» delakoaz eta «bizikidetza» delakoaz hitz egiten da.
Ez dut esan nahi irtenbide perfektua eta zalantzagabea denik, baina iruditzen zait hurbilago dagoela kasuan kasuko hizlariak egiazki esan nahi izan duen horretatik. Dena den, irtenbide hoberik aurkitzen baduzue, eskertuko nizueke horren berri ematea.
31 eskutik 