Santi Leoné
Berriki, artean blog honetarako sarreran zer idatzi ez nekiela –eta, entregatzeko data hurbiltzen ari baitzen, larritzen hasia nintzela–, lagun batek erran zidan kazetari ezagun bat mintzaldi bat ematekoa zela Friedrich Dürrenmatt-en Das Versprechen (Promesa) nobelari buruz. Tartetxo bat behar izan genuen, halere, titulua zein zen asmatzeko, eta ez da harritzekoa, zinemako bertsioan izenburu pare bat izan baitu Dürrenmatten lanak. 1958an argitaratua, urte hartan berean bertsio zinematografikoa zuzendu zuen Ladislao Vajda-k (sortzez ungariarra, Espainian ibilia zen Vajda, eta Marcelino pan y vino filmatua zuen 1955ean). Filmaren alemanezko tituluak, ordea –Es geschah am helllichten Tag (Egun argitan gertatu zen)–, ez zuen idazle suitzarraren onespena izan; ez dakigu –tira, nik bederen ez dakit– zer iritzi zuen bertsio espainolaren izenburuaren gainean: El cebo (Amua). Aldaketa ez baita munta gutikoa: alemanezko titulua sentsazionalismo aldera lerratu zen, baina espainolezkoak ikuspuntu aldaketa dakar: jatorrizko Promesak erreferentzia egiten dio Matthei komisario protagonistak haurra galdu berria duen ama bati egiten dion promesari; filmeko Amuak, berriz, hiltzaile pederasta harrapatzeko hark erabiliko duen metodo badaezpadakoa nabarmentzen du. Nobelaren izena –euskaraz– Promesa litzateke, bistan da, baina, euskaraz ari garelarik, nola izendatu beharko genuke filma? Espainian hedaturiko bertsioaren izenburua hartu beharko genuke aintzat, edo alemanezko titulua –bietarik bakar batek ez baitu idazlearen hautua errespetatzen–?
Batzuetan, muturreraino eraman dute idazlearen nahia errespetatzeko asmoa: hor dugu Igelak argitaraturiko Historiarik goibelena, Ford Madox Ford-en maisulana. Jakina den bezala, The good soldier da jatorrizko izenburua, eta halaxe izan da ekarria auzoko erdaretara –El buen soldado, Le bon soldat–; egileak, ordea, The saddest story paratu nahi zion izena bere nobelari, eta azkeneko titulua editoreak idazlearen ironia bat ulertu ez izanaren ondorioa da –Madox Fordek berak aitzin-solasean azaltzen duen bezala–. Nolanahi, guziek dakigu Historiarik goibelena The good soldier dela, eta Igelako erabakia egokia den edo ez alde batera utzita –niri behinik behin ez dit trabarik batere egiten–, aitortu behar da ez dela nahasgarria. Problema bertze bat da.
Problema galbahea da.
Tituluetan egiten diren aldaketak traba izan daitezke komunikazioan: euskaldunek jakin beharko lukete –atzerrian zertaz ari diren ulertzea nahi badute bederen– Von Trapp familiaren zoritxar musikatua kontatzen duen filma The sound of music dela; baina barnera begira ere informazio hori interesgarria izaten ahal da; bertzenaz, baliteke euskaldunak baizik ez den konpainia batean gure gustuak arrunt diferenteak direla pentsatzea, mugaz honaindikoek Irribarreak eta malkoak –Sonrisas y lágrimas, alegia– maite dutelako, eta mugaz haraindikoek Zorionaren doinua –hau da, La mélodie du bonheur– (The Texas Chainsaw Massacre erabiltzekotan egon naiz adibide gisa –La matanza de Texas / Massacre à la tronçonneuse–, baina errealismo eskasekoa iduritu zait euskaldunak beldurrezko zinemak batzen gaituela pentsatzea).
Euskaraz aritzen garela ere, maiz erdaraz ematen ditugu liburuen eta filmen izenburuak. Euskaraz eman beharko genituzke? Baina, orduan, ez genuke jatorrizko bertsiora jo beharko, erdararen galbahetik pasatu gabe? Ez da beti erraza: nik aiseago euskaratuko nuke Sólo ante el peligro edo Le train sifflera trois fois, High noon baino; edo Con la muerte en los talones edo La mort aux trousses, North by Northwest baino. Muerte entre las flores euskaratzea ez da errazagoa Miller’s crossing gure hizkuntzara ekartzea baino? Jatorrizko bertsiora jotzea da bertze aukera bat (badaezpadako ahoskera erdipurdikoa bada ere), eta hala egiten dugu zenbaitetan, betiere Espainian edo Frantzian titulua jatorrizko bertsioan utzia izan bada. Sofia Coppolaren Lost in translation izan liteke horren adibide bat, eta, bidenabarkoan, gure egoeraren adierazle.
Eta bai, egia da maiz nahikoa da erdarazko titulua aipatzea edo hura itzultzea elkarri ulertzeko, eta itzuli ez itzuli dilema hori hedabideetan baizik ez dela problema; baina bada garaia egunerokoan ere gure burua deskolonizatzen hasteko. Diot nik.