Mikel Taberna Irazoki
Gure haur-denboran, jostetan aritzeko, neska-mutiko koxkorrak gehienetan auzoko plazan juntatzen ginen. Berez, zirkuluan jarritako dozena erdi bat haritz zaharrek mugatzen zuten esparrua zen, oihantxo segur aski espres bakandu bat, arbolen adar luzeenen babesarekin ia-ia gaur egungo edozein areto estaliren parekoa zena.
Orain ez bezala, inoren gurasorik ez baikenuen hurbil izaten, gure arteko zaharrenek erabakitzen zuten zertan denbora pasatu, eta gainerakoek haiei kasu egiten genien. Baloi kaxkarren bat ez bazen, inork ez zuen jostailurik izaten, eta eskura zegoen zernahi baliatzen genuen geure ameskerietarako: makilak, harriak, lamina-zulo bat, belarra garraiatzeko lerak, Bidasoa, meategiko karburoa… Animaliei ere erreparatzen genien: zerutik zelatatzen gintuen miruari, apo gizajoei, arkulo beldurgarriei…
“Arkulo” erraten genion latinez Lucanus cervus denari. Izen mordoxka du euskarak intsektu hau aipatzeko: arkanbele, akulamendi, arkamelu, basajaun, basandere, kinkilimarro, akilimarro, martin adar-andi, tartalo, kakalardo adardun, karraskaldo… Horietatik, lehenbiziko biak hautatu dituzte, oraingoz, Hiztegi Batuan sartzeko: arkanbele eta akulamendi. Euskara estandarrean, berriz, badirudi “arkanbele” nagusituko dela, hori aipatzen baita eskura ditugun hiztegi elebidun gehienetan, eta hori bertzerik ez Euskaltermen eta Zehazkin.
Mamorro hori bere adar handiekin hurbiltzen ikusten bagenuen, beldurrez ihes egiten genuen lasterka, uste genuelakoz begiak aterako zizkigula. Eta harrapatzen bagintuen, bagenuen formula bat sekula huts egiten ez zuena: “Arkulua beheiti, arkulua beheiti!” erraten genion, eta hark goiti egiten zuen beti, arkuloak dena alderantziz ulertzen baitu, edo, bertzela, zenbaiten gisara, agintzen zaionaren kontrakoa egiten.
Arkuloak gure jostalekua zen plaza hartan noiznahi agertzen ziren, haritz zahar haietan bizi baitziren. Horrelako habitata maite dute, nonbait: haritzaren familiako arbola zaharren zur usteltzen hasia. Baina espeziea Europan desagertzeko arriskuan omen dago, hain zuzen ere, gisa horretako oihan klaseak eskasten ari direlakoz (oihanberritzeetan gehienbat landatu diren bertzelako zuhaitzetan ez omen dute laketzen).
Inork ipuin edo gisakorik sortzeko afiziorik baldin badu, animalia honek ematen du kontatzeko gaia (itxura, sinesteak…). Niri, behinik behin, gustatu izan zait idatziz egin ditudan lantxoetan aipatzea. Halakoetan duda izan dut, ordea, egokia ote zen etxean-herrian ikasiriko “arkulo” erabiltzea, jendeak ulertuko ote zuen. Baina “arkanbele” hain arrotza zitzaidan…
Orain dela urte batzuk, gure ama egunkaria irakurtzen ari zen eta, halako batean, “Berriz ere ari duk X ergel hori atakean, bere arkamele kantarekin!” aditu genion. Arreba eta biok harritu ginen, guk etxean sekula aditu gabeko erranera baitzen hori. Esplikatu zigun hori erabiltzen zela norbait behin eta berriz beti erretolika berarekin, beti berearekin, temoso aritzen baldin bazen. Kasu hartan, egunkarian iritzi-artikulua edo zuzendariarentzako gutuna idatzia zuen norbaitengatik erabili zuen amak lokuzioa. Pertsona ezagun bat genuen, aspergarri samarra iruditzen zitzaiguna bere prediku bakarra zela medio. Amaren jaiotetxeko kontu partikularra ote zen (osaba Luisek eta izeba Milagrosek ere ezaguna zuten: “Zuek gaztiak igual ez, biño guk aunitz ibilli dugu”) edo zabalduago ote zegoen jakiteko, herriko lagun bati galdetu nion, hark ere ba ote zekien zer zen “arkamele kanta”. Nire adintsua izanagatik, haren euskarak ez du pairatu nireak noizbait jasan zuenaren pareko deskalabrurik eta, gainera, ni ez bezala, beti herrian bizitu da, etxean nahiz kanpoan (lantokian eta) euskaraz gehienbat mintzo. “Bai, motel”, erantzun zidan, “horrek erran nahi dik beti beriakin nahi duela ateri; ez duela bertzin erranari aditzen; por ejemplo: ‘bai, hori beti bere arkamala kantakin’; o sea, a lo suyo”. Beraz, arrebak eta biok geure gogoan gordea ez edukiagatik, herritarrontzat “kanta” ezagun samarra zen hura. Bertze galdemodu bat ere egin genien gure informatzaileei, ba ote zekiten zer animalia klase zen “arkamelea”. Ezetz, ez zekitela. Hala ere, ez zuten horregatik buruko min berezirik: “erratte bat da”. Kitto.
Orotarikoaren arabera, “arkamele/arkamala” aldaera bat da, Hiztegi Batuan sartu den “arkanbele” hitzarena, niri lehenago hain arrotz zitzaidanarena, hain zuzen ere (!). Hiztegi Batuko sarrera bakarrari argibide bat erantsi zaio:
arkanbele iz. Lucanus cervus
Orotarikoan, aldiz, bi sarrera daude hitz honentzat:
1 arkanbele (L? ap. A; H (+ -kh-)), arkanbela (Urt), arkamelu (L-côte, BN-baig ap. A), arkamele (Darric ap. DRA).
Ciervo volador (Lucanus cervus). “Cantharis, uli ogi ialea, uli beltza, ogi jan ulia, arkanbélaa” Urt IV 158. “Cerf volant” H. “1.º lucano, escarabajo. 2.º se dice también, por irrisión, de un hombre pequeño, regordete, enano” A. “Arkameku (L-côte; Laf.), hanneton” Lh. “Escarabajo (Darric)” DRA. v. arkulo (2),akulamendi.
2 arkanbele (Lar H, Hb ap. Lh), arkamele (L ap. A), arkanbile.
“Cuento, fábula” y “fábula” Lar. “Fable, conte” H. “Cuento, fábula” A. Cf. Sb-Urq: “Arkanbela. Fábula. Cometa [?]”. Greza, arkanbilen ontzia denak, gezür franko dereikü adin lüzetzaz barreiatü ta erakutsi bürüzagisa zela hetan. Egiat 189
Amari adituriko lokuzioaren aipamen zehatza ez da hor ageri, ez batean ez bertzean, baina iruditzen zait OEHn txertatu den bigarren sarrera horrek bide bat erakusten duela hartaraino iristeko. Irudipena, bertzerik ez, ez bainaiz gauza hortik aitzinera sobera urrun joateko.
Istorio (arkanbele?) honetatik, eta poetek erran zuten harako “arbolak gara” hartaz oroituz, ondorio garbi bat atera dut: dudarik gabe, tribuko gizon-emakume urtetsuak arkulo izugarrien eta solas ederrenen gordeleku dira (eta altzo, magal, sehaska…).
Ez duzue hala uste?