Hilabetea: otsaila 2014

-(e)an bidalia

Gosearen artista

Estitxu Garai Artetxe

Gosearen artista. Horrelaxe izendatu zuen Duro Morenok[1] itzulsortzailea. Kafkak sortutako pertsonaia tristearen ispiluan begira daiteke publizitatea itzultzen aritzen den hori. Haren lana ikusgarri eta entzutetsua izanagatik, isiltasunean eta erabateko anonimatuan dihardu. Etengabe denbora(lea)ren aurka borrokan, ahal bezain duin eta eraginkor, baina bezeroen estimu eta begirunearen barauan. Erlojuak tik-tak, tik-tak; bezeroak ai ene, ai ene. Osterantzean, apenas izaten du itzulitako testuaren inguruabarrari buruzko informaziorik, eta gero gerokoak: urrea delakoan bidali eta, kalean ikusitakoan, urria dela konturatu.

Lan gogorra, gero, itzulsortzailearena. Baten batek pentsatuko du horrelako lan gaitz eta malapartatuak izango duela bere ordaina, bestela ez bada ere dirutan behintzat. Baina ez, hor ere tripa-zorriak nagusi. Gehientsuenetan, gosea berdintzeko, era guztietako hamaika itzulpen egin behar izaten dituzte. Itzulsortzeak itzulzortzea ere badakar. Hainbat itzulpen-enpresek dirua galtzen dute publizitate-leloekin, eta galdutako hori lan luzeagoekin (eskuorri edo katalogoetako testuekin) parekatzen dute. Zor edo lor, gustagarria eta polita da itzulsortzea.

Gakoa zera da: zenbat balio du itzulsorpen batek? Zein da bidezko salneurria? Itzultzaileek, oro har, hitzeko kobratu ohi dute. Eslogan edo titular baten kasuan, ordea, hitzeko kobratzeak ez du ez hanka ez bururik. Hiruzpalau hitz baino ez dituen esaldia da, baina nolako hiruzpalau hitz! Beste aukera bat ordukako tarifa litzateke, lan-ordu bakoitzaren balioa aurrez adostu eta ezarrita. Halere, onura beste eragozpen ikusten dizkiot ordainketa-sistema horri. Ez da bidezkoa. Demagun inspirazio-uneak jota atoan topatzen duzula jatorrizkoaren ordain peto-petoa den esapide doia. Zer esan nahiko luke horrek? Bost minutu besterik ez duzula kobratuko? Ordubete? Gainera, lehenengo buru-kolpean esapide onena asmatzeak ez du esan nahi bestelako bideak miatu behar ez direnik. Publidazkeran[2] beti da beharrezkoa idatzitakoa orraztea, orraztutakoa fintzea eta findutakoa destilatzea. Gerta liteke, halaber, hitz magikoen bila orduak, egunak, edo asteak (hainbesteko beta izatea utopia hutsa ez balitz) ematea. Orduan, ordu horiek guztiak fakturatu beharko lirateke? Ezezkoan nago. Egokiena lan bakoitzeko kobratzea dela deritzot. Komeriak salneurri hori zehazterakoan datoz. Horretan ere, zenbat buru, hainbat aburu; eta, nirea, honakoa: horrelako lan batek publizistarenak adina balio du. Gogora ekarri nahi dut estreinako post-ean nioena, alegia: itzulsortzaileak, estrategiaren irizpideei jarriki, jatorrizko leloa sortu duenak igarotako bide bera urratu behar du, baina askatasun gutxiagorekin, helmuga aurretik zedarritu baitiote.

Edonola ere, ondo letorkiguke nondik nora mugitu jakiteko jarraibideak izatea. Gogoan dut sasoi batean gure blog honen anfitrioi dugun EIZIEren web atarian itzulpenei zegozkien bataz besteko tarifak ageri zirela. Oker ez banago bi tarifa-alor bereizten ziren; batetik, itzulpen arruntarena, eta, bestetik, itzulpen teknikoarena. Publizitate-itzulpenei buruzko jarraibiderik ez zen ageri. Agian, gaur egun, jarraibide horiek adosteko parada izango genuke, ez balitz lehia santuaren defentsan Eusko Jaurlaritzaren Lehiaren Babeserako Bulegoak tarifok kentzera derrigortu zuelako. Nire irudiko guztiz zen erabilgarria, bai profesionalek bai bezeroek erreferentzia gisa baliatzeko, baina gurean ere zakurrak oinutsik eta gainontzekook hankak lotuta. Erreferentziatzat har daitezkeen salneurrien bila aritu naiz, eta topatu dudan bakarra HAEE-IVAP erakundearen Itzulpen Zerbitzu Ofizialean ezarritakoa izan da, eta esan dezadan, bidenabar, nahiko egokia iruditu zaidala. Itzulpen guztiak hitzeko kobratzen dira, baina publizitatearen kasuan 363 eurotako gehigarria dute. Bestela esanda, gutxi gora behera horixe izango dela lan bakoitzeko ordaindu beharrekoa.

Zer diozu, itzulsortzaile maitea? Ikusten duzunez, zuretzat baizik ez dut begirik, zatoz plaza honetara eta kontatu zelan zabiltzan, denok ere goseak akabatu baino lehen.

[1] Duro Moreno, M. (2001). Traducir publicidad o el arte de pasar hambre.  Granada: Comares.

[2] Publidazle deitzen diot euskaraz ingelesezko copywriter-ari, eta publidazkera copywriting-i.

-(e)an bidalia

Ostegun Gizena

Maite Imaz Leunda

Ostegun Gizena izaten da Inauterien hasiera Tolosan, hainbat tokitan bezalaxe. Ostegunaren ondoren Ostiral Mehe batzuentzat ajetsua etortzen da, eta ostiralaren ondoren larunbata. Eta larunbat horri izen berezia jarri behar diodanean hasten naiz komeriatan, inauteri larunbata, inauteri bezpera edo zaldunita bezpera, zein izen aukeratu erabaki ezinik. Gaztelaniaz buruhauste gutxiago izaten dut: Jueves Gordo, Viernes Flaco eta Sabado Regular. Ume garaian. 70eko hamarkadaren hasieran, kanta honek gogorarazten zigun inauteriak gerturatzen ari zirela:

m1m2Aspaldian ez dut entzun, ez kantatu ere. Ez dut uste oraingo ikasleek ezagutuko dutenik. Baina ni umea nintzela ikastolako irakasleren batek hartu izango zuen kanta guri erakutsi aurretik euskaratzeko lana. Nik behintzat honela daukat gogoan:

m3m4

Larunbat Erdipurdi hori benetan xelebrea gelditzen zen. Ez zen hori kontu xelebre bakarra kaleko paisaian euskarak presentziarik ez zuen garai hartan eta euskaldunontzat ere karnabal hitza inauteria baino ohikoagoa zen hartan; idatzizko hizkuntza bakarra gaztelania izan arren, carnaval hitzaren arrastorik ez zegoen herriko festak iragartzeko ipintzen zituzten karteletan.

Nire haurtzaro garaiko kartelek Iñauterik / Fiestas de Primavera iragartzen zituzten. «Zergatik jartzen ote dute udaberriko festak, neguan izaten badira?» pentsatzen nuen neure artean. Uste nuen Fiestas de Primavera hori azalpen moduko bat zela; ez nekien horixe zela jaien izen ofiziala, ez bainuen inoren ahotan entzuten. Frankismo garaian Inauteriak debekatu egin zituztenez, beste izen bat jarri zioten 1943an Tolosan, eta horri esker jarraitu ahal izan zuten Inauteriak ospatzen. Jaiak iragartzeko kartel ofizialetan 1979ra arte iraun zuen Iñauterik / Fiestas de Primavera izendapenak.

Gaztarora iritsi nintzenerako jaietako egitarau osoa euskaratuta ikusten hasi ginen eta orduan jakin nuen larunbatetik asteartera bitarteko festa-egunak izendatzeko euskal izen tradizionalak ere bazirela: Zaldunita Bezpera, Zaldunita, Astelenita eta Asteartita. Bitxiak bezain politak iruditu zitzaizkidan izen horiek. Inauterietako argazkiak egunaren arabera sailkatzerakoan izen horiexek erabiltzen ditut.

Euskaltzaindiaren Hiztegi Batu Oinarridunean begiratuta, badirudi  zaldunita zaldun-inauteren aldaera  dela; astelehen inaute eta  astearte inaute ere ageri dira.

Hizketan ari naizenean, ordea, kosta egiten zait Zaldunita, Astelenita eta Asteartita esatea, argazkietan ipintzen hasi nintzenetik urte asko pasa diren arren, batetik, oraindik ere exotikoegiak iruditzen zaizkidalako, eta bestetik, festaren zurrunbiloaren atarian gaudenean izen berezien beharrik ez dugulako izaten: «igandean jantzi behar dugun mozorroa, astelehenean ateratzekoa den txaranga, astearteko bazkaria…» izaten ditugu elkarrizketetako gaiak.

Baina denboran urrundu ahala, Inauterietako egunak aipatzeko astegunen izen arruntak baino zerbait gehiago behar izaten dugu. Gurasoengandik jaso nituen izendapenak karnabal bezpera, karnabal eguna, karnabal bigarrena eta karnabal hirugarrena izan ziren. Aitarekin ari naizenean horiexek erabiltzen ditut. Baina horiek ulertu ahal izateko jakin egin behar da erreferente nagusia, karnabal eguna, igandea dela.

Hiztegi Batu Oinarridunean ageri diren formen antz pixka bat duten izenak ere erabiltzen ditut: igande inauteria, astelehen inauteria eta astearte inauteria, umetan ikastolan ikasitako kanta hartan bezalaxe; eta larunbaterako, inauteri bezpera. Baina errazen ateratzen zaizkidan izenak, ordea, beste hauek dira: inauteri larunbata (inauterietako larunbata), inauteri igandea, inauteri astelehena eta inauteri asteartea.

Ondoren, Auster Eguna eta Garizuma.

-(e)an bidalia

Heinrich Böll eta Uwe Boll ez dira familia berekoak

Santi Leoné

Maite ditut, maite, kanpoko izenak, letra bereziak dituztenean: Stanisław Lem, Gabriela Adameşteanu, Jo Nesbø. Ez dakit nola ahoskatzen diren (ez dakit ez polonieraz, ez errumanieraz, ez norvegieraz), baina jakin-mina pizten didate. Aspaldian, artean gazteago eta berdeago nintzela, solas frantsesen bokalen gaineko azentu-marken ugaltzeak izugarri liluratzen ninduen: Hélène, Frédéric. Batzuetan, istorio interesgarriak altxatzen dira zeinu horien –edo zeinu horien faltaren– gibelean. Je suis né liburuan, Georges Perec-ek kontatu zuen frantses gehienek, haren izena entzunda, Perrec edo Pérec idazten zutela, frantsesaren idazkera sistemak hala ordezkatzen baitzuen idazlearen izenaren ahoskera. Azentua idazteari uko eginez, Perec-ek uko egin nahi izan zion bere deitura arruntean frantziartzeari: abizena, berez, sefardia zen –Peretz–, eta Perec Bigarren Mundu Gerran Frantziara emigraturiko Poloniako familia judutar bateko alea zen. Azentuaren eskasia zen kultura judutarrarekin zuen lotura bakarra: falta bat, absentzia bat.

Noizbait pentsatu dut istorioren baten bidez dotoretzea nire deituran atxikitzen tematzen naizen azentu hori, baina oraingoz ez zait deus ere bururatu. Polita eta eredugarria iduritzen zait Irati Iciarrek Twitterreko kontuan ematen zuen azalpena (“bai, abizena c-z idazten dut, alferra naiz eta”), eta horregatik egin nintzen haren jarraitzaile sare sozial horretan, kontu horren gibelean balizko frikikide bat sumatu baino aise lehenago.

Baina lot nakion harira: letra bereziak eta marka diakritikoak ez dira apaingarri hutsak, eta, ahoskera bideratzeaz gainera, batzuetan istorio inportante –edo banal– bat dute azpian. Horregatik, ez nago sobera ados Berriaren estilo liburuan hartua dagoen marka horiek guziak kentzeko erabakiarekin. Hala ere, ados egon edo ez, ez dagokit niri, bistan da, erratea nola jokatu behar duten hedabide batean. Bada bertze kontu ttiki bat, ordea, kritikagarriagoa egiten zaidana. Estilo liburuaren 2006ko edizioan, paperekoan, hau adierazten da: “erabiltzen den diakritiko bakarra zubererazko ü da. Alemanezko dieresia [¨] ordezkatzeko, digrafoa erabiltzen da pertsona izenetan”. Orain Interneten dagoen bertsioan, zehazten da digrafoa erabiliko dela “alemanezko a eta o letren gaineko dieresia”, eta, beraz, alemanezko ü linboan utzi dute, batek daki zergatik. Praktikari begiratzen badiogu, ordea, normalean digrafo hori ez da inoiz erabiltzen, eta alemanezko ä, ö eta ü burusoil azaltzen dira Berriako albisteetan: Heinrich Boll (2013-01-06), Herta Muller (2014-01-14) edo Wolfgang Schauble (2013-08-22). Eta pena da, digrafo horren bidez alemanak berak konponbide erraza eskaintzen baitu: Heinrich Boell, Herta Mueller, Wolfgang Schaeuble. Azken batean, Heinrich Böll (edo Boell) idazlea eta Uwe Boll zinema-zuzendaria ez baitira ahaideak.

-(e)an bidalia

Bakoitzak bere arkanbele-kanta

Mikel Taberna Irazoki

Gure haur-denboran, jostetan aritzeko, neska-mutiko koxkorrak gehienetan auzoko plazan juntatzen ginen. Berez, zirkuluan jarritako dozena erdi bat haritz zaharrek mugatzen zuten esparrua zen, oihantxo segur aski espres bakandu bat, arbolen adar luzeenen babesarekin ia-ia gaur egungo edozein areto estaliren parekoa zena.

Orain ez bezala, inoren gurasorik ez baikenuen hurbil izaten, gure arteko zaharrenek erabakitzen zuten zertan denbora pasatu, eta gainerakoek haiei kasu egiten genien. Baloi kaxkarren bat ez bazen, inork ez zuen jostailurik izaten, eta eskura zegoen zernahi baliatzen genuen geure ameskerietarako: makilak, harriak, lamina-zulo bat, belarra garraiatzeko lerak, Bidasoa, meategiko karburoa… Animaliei ere erreparatzen genien: zerutik zelatatzen gintuen miruari, apo gizajoei, arkulo beldurgarriei…

“Arkulo” erraten genion latinez Lucanus cervus denari. Izen mordoxka du euskarak intsektu hau aipatzeko: arkanbele, akulamendi, arkamelu, basajaun, basandere, kinkilimarro, akilimarro, martin adar-andi, tartalo, kakalardo adardun, karraskaldo… Horietatik, lehenbiziko biak hautatu dituzte, oraingoz, Hiztegi Batuan sartzeko: arkanbele eta akulamendi. Euskara estandarrean, berriz, badirudi “arkanbele” nagusituko dela, hori aipatzen baita eskura ditugun hiztegi elebidun gehienetan, eta hori bertzerik ez Euskaltermen eta Zehazkin.

Mamorro hori bere adar handiekin hurbiltzen ikusten bagenuen, beldurrez ihes egiten genuen lasterka, uste genuelakoz begiak aterako zizkigula. Eta harrapatzen bagintuen, bagenuen formula bat sekula huts egiten ez zuena: “Arkulua beheiti, arkulua beheiti!” erraten genion, eta hark goiti egiten zuen beti, arkuloak dena alderantziz ulertzen baitu, edo, bertzela, zenbaiten gisara, agintzen zaionaren kontrakoa egiten.

Arkuloak gure jostalekua zen plaza hartan noiznahi agertzen ziren, haritz zahar haietan bizi baitziren. Horrelako habitata maite dute, nonbait: haritzaren familiako arbola zaharren zur usteltzen hasia. Baina espeziea Europan desagertzeko arriskuan omen dago, hain zuzen ere, gisa horretako oihan klaseak eskasten ari direlakoz (oihanberritzeetan gehienbat landatu diren bertzelako zuhaitzetan ez omen dute laketzen).

Inork ipuin edo gisakorik sortzeko afiziorik baldin badu, animalia honek ematen du kontatzeko gaia (itxura, sinesteak…). Niri, behinik behin, gustatu izan zait idatziz egin ditudan lantxoetan aipatzea. Halakoetan duda izan dut, ordea, egokia ote zen etxean-herrian ikasiriko “arkulo” erabiltzea, jendeak ulertuko ote zuen. Baina “arkanbele” hain arrotza zitzaidan…

Orain dela urte batzuk, gure ama egunkaria irakurtzen ari zen eta, halako batean, “Berriz ere ari duk X ergel hori atakean, bere arkamele kantarekin!” aditu genion. Arreba eta biok harritu ginen, guk etxean sekula aditu gabeko erranera baitzen hori. Esplikatu zigun hori erabiltzen zela norbait behin eta berriz beti erretolika berarekin, beti berearekin, temoso aritzen baldin bazen. Kasu hartan, egunkarian iritzi-artikulua edo zuzendariarentzako gutuna idatzia zuen norbaitengatik erabili zuen amak lokuzioa. Pertsona ezagun bat genuen, aspergarri samarra iruditzen zitzaiguna bere prediku bakarra zela medio. Amaren jaiotetxeko kontu partikularra ote zen (osaba Luisek eta izeba Milagrosek ere ezaguna zuten: “Zuek gaztiak igual ez, biño guk aunitz ibilli dugu”) edo zabalduago ote zegoen jakiteko, herriko lagun bati galdetu nion, hark ere ba ote zekien zer zen “arkamele kanta”. Nire adintsua izanagatik, haren euskarak ez du pairatu nireak noizbait jasan zuenaren pareko deskalabrurik eta, gainera, ni ez bezala, beti herrian bizitu da, etxean nahiz kanpoan (lantokian eta) euskaraz gehienbat mintzo. “Bai, motel”, erantzun zidan, “horrek erran nahi dik beti beriakin nahi duela ateri; ez duela bertzin erranari aditzen; por ejemplo: ‘bai, hori beti bere arkamala kantakin’; o sea, a lo suyo”. Beraz, arrebak eta biok geure gogoan gordea ez edukiagatik, herritarrontzat “kanta” ezagun samarra zen hura. Bertze galdemodu bat ere egin genien gure informatzaileei, ba ote zekiten zer animalia klase zen “arkamelea”. Ezetz, ez zekitela. Hala ere, ez zuten horregatik buruko min berezirik: “erratte bat da”. Kitto.

Orotarikoaren arabera, “arkamele/arkamala” aldaera bat da, Hiztegi Batuan sartu den “arkanbele” hitzarena, niri lehenago hain arrotz zitzaidanarena, hain zuzen ere (!). Hiztegi Batuko sarrera bakarrari argibide bat erantsi zaio:

arkanbele iz. Lucanus cervus

Orotarikoan, aldiz, bi sarrera daude hitz honentzat:

1 arkanbele (L? ap. A; H (+ -kh-)), arkanbela (Urt), arkamelu (L-côte, BN-baig ap. A), arkamele (Darric ap. DRA).

Ciervo volador (Lucanus cervus). “Cantharis, uli ogi ialea, uli beltza, ogi jan ulia, arkanbélaa” Urt IV 158. “Cerf volant” H. “1.º lucano, escarabajo. 2.º se dice también, por irrisión, de un hombre pequeño, regordete, enano” A. “Arkameku (L-côte; Laf.), hanneton” Lh. “Escarabajo (Darric)” DRA. v. arkulo (2),akulamendi.

2 arkanbele (Lar H, Hb ap. Lh), arkamele (L ap. A), arkanbile.

“Cuento, fábula” y “fábula” Lar. “Fable, conte” H. “Cuento, fábula” A. Cf. Sb-Urq: “Arkanbela. Fábula. Cometa [?]”. Greza, arkanbilen ontzia denak, gezür franko dereikü adin lüzetzaz barreiatü ta erakutsi bürüzagisa zela hetan. Egiat 189

Amari adituriko lokuzioaren aipamen zehatza ez da hor ageri, ez batean ez bertzean, baina iruditzen zait OEHn txertatu den bigarren sarrera horrek bide bat erakusten duela hartaraino iristeko. Irudipena, bertzerik ez, ez bainaiz gauza hortik aitzinera sobera urrun joateko.

Istorio (arkanbele?) honetatik, eta poetek erran zuten harako “arbolak gara” hartaz oroituz, ondorio garbi bat atera dut: dudarik gabe, tribuko gizon-emakume urtetsuak arkulo izugarrien eta solas ederrenen gordeleku dira (eta altzo, magal, sehaska…).

Ez duzue hala uste?

-(e)an bidalia

Sagarra manzana, ikatza carbón

Karlos Cid Abasolo

Txit interesgarria iruditu zait Asier Larrinagaren Idatziaren kulturaren gainbehera testua, bi partetan partitua eta berecia. Hori dela eta, oraingo honetan haren testu horren bigarren atala iruzkindu edo osatu nahi nuke.

Besteak beste, formulario elebidunen ohiko diseinua dakar Asierrek hizpidera. Hainbat herri-izendapen ofizialetan bezala (hala nola Donostia/San Sebastián), euskarazko testua + marra bertikala + erdarazko testua agertu ohi dira halako agirietan. Asierrek adibidetzat ematen digun formularioan, esaterako, Data/Fecha, Eskaera-zk/Nº de pedido, eta abar. Eta hona hemen haren proposamena: “Nire iritziz, erabiltzaileari praktikoagoa izango litzaioke orriaren alde batean euskarazko bertsioa ipintzea, eta, beste aldean, beste hizkuntzako bertsioa”. Ados nago Asierren proposamenarekin (eta erantsiko nuke: mostradorean beti ikusgai egon bitez euskarazko aldeak), baina ez proposamenaren zioarekin: ez dut sistema hori nahiago “praktikoagoa” delako, baizik eta benetako elebitasunari begira egokiagoa delako. Data/fecha sistemaren bidez, arauzko elebitasuna bete nahi da, hizkuntza legedia bete nahi da besterik gabe, erabateko itxurakeriaz jokatuz, benetako elebitasunaren alde apustu egin ordez. Data/fecha sistemari egokia ez baina agian onargarria iritziko nioke bi hizkuntza dituen komunitate batentzat, baldin eta X hizkuntza dazagutenek ez balezagute Y hizkuntza eta, era berean, Y hizkuntza dazagutenek ez balezagute X hizkuntza. Baina hori ez da EAEko kasua (ezta NFE edo Ipar Euskal Herrikoa ere). Jakina denez, EAEn X (euskara) dazaguten guztiek Y (espainiera) ere dazagute, baina Y dazaguten guztiek ez dazagute X. Bestela esanda, eta formulario honi dagokionez:

– X hizkuntza ez dazagutenek mezu bakoitza behin bakarrik prozesatuko dute, ulertzen ez duten item bakoitzaren gainetik salto eginez. Erosoago moldatuko lirateke testua elebakarra izango balitz (erdarazkoa, jakina), baina tira, zer egingo zaio ba.

– X hizkuntza dazagutenen burmuinek, ordea, mezu bakoitza birritan prozesatuko dute, horrek dakarren nekearekin. Badakit badirela munduan neke handiagoak, baina nekea beti neke.

– X hizkuntza ezagutzeko bidean daudenek euskarazko hitz multzo bakoitzaren ostean erdarazko baliokidearekin egingo dute topo, euskaraz modu normalean bizitzeko aukera oztopatzen zaielarik. Data/fecha sistemarekin, euskarak beti ondoan dauka espainiera bizkartzain, bere kasa bizitzeko aukera ukatzen zaiolarik (eta hizkuntzez ari naizenean, hiztunez ari naiz, jakina).

Esan gabe doa formularioetako elebitasun txatxu hori ez dela formularioen esklusiboa. Esku-orriak, taberna eta jatetxeetako kartak, kartelak, CDak (ahotsa/voz, pianoa/piano…), ETAk zigilatutako materialaren inbentarioa, etab. bikoiztasun aspergarri (eta euskararen normalizaziorako kaltegarri) horren erakusle dira.

cuidatezainduzaitez

armak

Egia da ETAren estrategia linguistikoa ez dela erabat baztertzekoa. Azken finean, euskarari ematen dio lehentasuna, lau estrategiaren bidez:

–        Euskarazko testua lehenengoa da.

–        Euskal testuak letra handiagoa du.

–        Euskal testua letra lodiz idatzirik dago.

–        Erdal testua parentesi artean dago.

Baina hori ez da nahikoa.

Aipaturiko testu mota horientzat guztientzat (esku-orriak, taberna eta jatetxeetako kartak, kartelak, material-inbentarioak, etab.) egokiagoa da Asierrek formularioetarako proposatzen duena. Dena den, hizkuntza bakoitza erabat beregaina izan dadin, are hobe litzateke (kartelei dagokienez, jakina, ez hobe, baizik aukera bakar) euskarazko testua eta erdarazkoa orri banatan agertzea, horrek paper gehiago gastatzea (eta, ondorioz, zuhaitz gehiago ebakitzea) lekarkeen arren.

 zainduzaitez  cuidate

Eta, bide batez, hobe erdarazkoa mostradore, webgune eta abarretan euskarazkoa bezain “begi bistan” eta “eskura” ez badago. Azken finean, antzeko ikusgarritasun eza jasaten dute, besteak beste, euskal liburuek Euskal Herriko liburu-dendetan eta inor ez da kexatzen.

-(e)an bidalia

Elkarkidetza… zer ote?

Oskar Arana Ibabe

Esatariak esan du. Europar Batasunarekiko elkarkidetza-itun baten ondorioz omen da gatazka guztia Ukraina urrutikoan. Eta euskaraz aditutakoa gaztelaniara itzuli beharrez hasi da nire burua: zer ote elkarkidetza? Euskaltermen, harritzekoa, ez dago ordain bakar bat ere, eta nazioarteko zuzenbide publikoko terminoa izatekotan, zer edo zer jasota egon beharko litzateke. Labayru hiztegiak du jasota, baina solidaritatea edo elkartasuna dela dio. Ederra litzateke, baina estatuek eta estatuz gaineko egitura politikoek ez dute elkartasun-itunik sinatu ohi, elkartasuna unean uneko larrialdi eta hondamendietarako utzi ohi dute, eta, orduan ere, tentuz. Zer ote, beraz, Ukrainak Europar Batasunarekin sinatua duen itun hori? Hiztegi Batuan ere ez da halakoren arrastorik… eta, nago hitz horrenak egin egingo duela, egin ez badu dagoeneko…

Izan ere, Ukrainak badu tratatu bat sinaturik Europar Batasunarekin, baina elkartea osatzeko tratatu bat da, elkarren sozio izateko tratatua, partzuer izateko tratatua, merkataritzan eta elkarrekiko lanerako beste eremu batzuetan.

Ez ditut gogoko elkarkidetza bezalako hitzak. Eramoldea susmagarria iruditzen zait, elkarkide bera susmagarri izanik. Dena zait adierazle horretan adieraziaren arerio: elkar, ezin aditz-oina izanik kasu honetan, izenordain behar, absolutiboan, eta hari kide atzizkia erantsi, eratorpenez zer adierazteko, baina? Elkarren kide? Elkarrekin kide?… Eta, ondoren, are eta ilunago bihurtzeko, tza atzizkia erantsi, abstrakzio kutsu bat eman nahirik edo… Baina, abstrakzioa ez, zehaztasuna eta konkrezioa maiteago ditu zuzenbideak kontzeptuetan. Elkarkidetasun hitzari antza edo gaztelaniazko afinidad ordaina emana dio Orotarikoak, beraz, are nahasgarriago EBren eta Ukrainaren arteko tratatu hori zertan datzan argitzeko, zeren eta, estatuen artean elkartasun-tratatuak bezain urri baitira elkarkidetasun-tratatuak… eta bai bitxiak izango liratekeela.

Hara zer definizio ematen duen erdaraz, EBren eta Ukrainaren arteko tratatu horrek:

A European Union Association Agreement (for short, Associacion Agreement or AA) is a treaty between the European Union (EU) an a non-EU country that creates a framework for co-operation beween them. Areas frequently covered by such agreements include the development of political, trade, social, cultural and security links. The legal base for the conclusion of the association agreements is provided by art. 271 TFEU (former art. 30 and art. 238 TEC).

Proposatuko nuke, kontzeptu hori emateko, partzuer tratatua edo partzuergo tratatua, nola auzoak edo herriak edo ugazabak izan bailitezke partzuer maila apalagoetan, halaxe izan bailitezke estatuak beren artean eta beste erakunde goragokoekin.

Elkarkidetza, hain da iluna, nahiz eta erabilia izan den hainbat esparrutan eta hainbat adierarekin hainbat testutan, non hiztegiek ere ihes egin baitiote hura definitzeari.

Zer etorkizun izango ote duen, ez dakit zuzen. Baina nik, hitz horrengatik bederen, beste askorengatik ez bezala, ez dut dolu handirik izango ahazturik emeki-emeki aienatzen hasiz gero. Zuetako norbaitek erakutsiko dizkit, beharbada, nik agerian ikusi ez dizkiodan merezimenduak eta ohoreak, nik txera handiagoa har diezaiodan…

-(e)an bidalia

Erdaltzale bat!

Juan Luis Zabala

Txuskok ez daki euskaraz. Edo behintzat ez du euskaraz hitz egiten. Erdalduna da. Baina gaur euskaraz hitz egiten entzun dut.

–Ekarri makila, Txistu! –agindu dio nire txakurrari.

Deserosoa egiten zait erdaldunekin hizkuntzei buruz hitz egitea, edo euskarari buruz hitz egitea behintzat, gai hori aipatzean beti sortzen delako beste gai batzuekin sortzen ez den tentsio ezkutu bat, urduritasunez disimulatua. Haiekin horretaz hizketan hasiz gero, euskararen aldekoak dira erdaldun gehienak. Pena handia dutela diote euskaraz ez dakitelako; edo hitz egiten ausartzen ez direlako, ohitura eta segurtasun faltarengatik. Beste batzuek argi erakutsia dute beren erabakiekin —haurren eskolaratzeak ez du zalantzarako tartetik uzten kasu batzuetan— zer iritzi eta zer jarrera duten, baina horiekin edo ez dut hitz egiten ezertaz, edo bestela gai hori ez da inoiz ateratzen, tabu ukiezina da.

–Oso ondo, Txistu –entzun diot Txuskori, euskaraz berriro ere, Txistuk makila ekarri dionean.

Txuskorekin azkenaldian dudan gertutasunak eta konfiantzak hartaratuta, kargu hartu diot, txantxetan, esaldi ironiko baina aski topiko batez, pertsonei ez bezala txakurrei euskaraz hitz egiteko joera hori dela-eta.

–Barkatuko didazu gordintasuna –esan dit deblauki, barruko amorru bezatu baten arrastoak agerian–, baina nahiago nuke euskaraz hitz egiten duzuen guztiok behingoz amore eman eta nork bere inguruko erdarari helduko bazeniote denetarako eta betiko. Beharbada ez litzateke historikoki justua, euskara bidegabeki zapaldua eta baztertua izan delako hemen urte askoan, baina… a zer deskantsua denontzat!

Lau aitona-amonetako bi euskaldunak zituen arren, bere etxean ez dela inoiz euskaraz hitz egin azaldu dit, eta gaztelaniari maitasun eta atxikimendu handia diola eskolako lehen ikasketetatik. Oraindik ere askotan berrirakurtzen omen ditu aspaldi ikasitako poemak. Antonio Machado aipatu dit (“monotonía de lluvia tras los cristales”), Miguel Hernández (“menos tu vientre claro y profundo”), Francisco de Quevedo (“miré los muros de patria mía, si un tiempo fuertes, ya desvencijados”), Jorge Manrique (“nuestras vidas son los ríos que van a dar a a la mar, que es el morir”), Juan Ramón Jiménez (“Platero es pequeño, peludo, suave”)… Ezagunak, topikoak, betikoak… Baina niri ere gaztetxo nintzela gustatutakoak, eskolan irakurri eta, kasu batzuetan behintzat, buruz ikasi nituenean.

Ez dit halakorik aitortu Txuskok, baina egingo nuke berak ere idazten duela poesia.

–Badakit euskararen egoera ez dela ona –esan dit aurrerago–, eta zuek ere kezka, pena eta neke handiak dituzuela zuen hizkuntza dela-eta. Badakit ez garela zuen lekuan jartzen, ez dugula zuekin enpatizatzen, orain esaten den bezala. Ados. Eta zuek? Pentsatu al duzue zuek, zeuen aldetik, hemen bizi garen askok eta askok, gaztelania izan arren ama hizkuntza, eta aita hizkuntza eta etxeko hizkuntza, gure umeak beste batean eskolatzera bultzatzen gaituela gizartean indarrean den isilpeko itun batek, derrigortu gabe baina nabarmen geratzeko arriskua bistan ezarrita? Jabetu al zarete ume horiek etxean hitz egiten duten hizkuntzan ez hitz egiteko agindua jasotzen dutela irakasleengandik txiki-txikitatik, esango balitzaie bezala okerreko hizkuntzan haziak direla? Gaztelania da nagusi erabileran, zabalduago dago; gaztelania euskara baino indartsu eta sasoikoago dago. Baina ez gara gure hizkuntza lotsarik eta beldurrik gabe maitatzeko, goratzeko eta sustatzeko gauza, beti hemengo beste hizkuntza txiki hori, euskara, gutxiesteko edo molestatzeko beldurrez.

Txusko agurtu eta gero, Txistu eta biok bakarrik ginela etxera bueltan, esandakoei buruz pentsatzen etorri naiz. Euskarari amaren edo amonaren irudia eman diote gure artean poetek eta bertsolariek egundaino, eta seguru asko garai bateko egoera irudikatzeko metafora egokiak ziren horiek. Baina uste dut ume erkinarena, ume ezinduarena, ume elbarriarena, askoz hobeto egokitzen zaiola gaur egun gure artean, gure kaleetan eta gure hedabideetan, dugun euskarari. Ume erkinaren gainetik sentitzen da gaztelania, ez da haren beldur, badaki hura baino indartsuagoa dela. Baina jeloskor sentiarazten dute ume erkinak handik eta hemendik jasotzen dituen mainek eta opariek, faborezko tratuek, ondo jakinagatik horiek ez dutela euskara erkin izaten jarraitzetik askatuko.

Guk, berriz, maite dugu gure ume erkina, eta zoratzen egoten gara hura, esparru mugatu batzuetan baino ez bada ere, indartsu eta pozik ikusiz gero. Beteta.

-(e)an bidalia

Hau da

Eneko Bidegain

Gaur hitz egin nahi dut esaldiaren hasierako zatiari azalpen gehiago emateko helburua duten bigarren zatiez, hau da, aurreko zatia argiago azalduko luketen hurrengo zatiak izango dira artikulu honen gaia. Oraintxe idatzi dudan esaldiak badu zerbait bitxi, ez? Hori da, ordea, maiz irakurtzen dudan esaldi mota. Ez dakit aitzineko ikasturteetan hainbeste zabaldua zen joera hori edo aurtengo ikasleek ikaragarriko joera izan duten «hau da» hori erabiltzeko. Egia erran, bestela ere maiz entzuten da, hedabideetan hitz egiten dutenen ahotik bereziki, baina egoki.

«Hau da», «hots» edo «erran nahi baita» gauza bererako erabiltzen dira. Aitortu behar dut nihaurek «hots» anitz erabiltzen dudala. Baina zein da horien helburua? Aitzineko esaldian aipatutakoa argikiago azaltzea, xehetasun berriekin edo adibide zehatzekin. Edo aitzineko esaldiko aipu zehatzak orokortzea. Orotariko Euskal Hiztegitik hartu ditut adibide batzuk.

Informazio zehatzagoa emateko:

Handik ioanentzare bertze bidearen erdian uest noroestean, hau da, Lorrenetik Arroke Tobasat eta Arroke Tobastik Sen Maloarat. INav 57.

Azaltzeko esaldiaren lehen zatian zeri egin nahi genion erreferentzia:

Guzur andija da, diabrubak kristinau askori siniserazoten deutseena, au da, gerora aldatuko jakeela bijotza onerako. Mg CO 112.

Zehaztasuna orokortzeko:

Egiya da euzkeldun geienak arotz, argin, igeltseru, errementari, au da, berarizko lanbiden bat ebenak, opiziodunak, izaten zirala. Kk Ab II 182.

Ulertzen ez dena ulertarazteko, itzulpena eskaintzeko edo definizioa emateko:

Ola daudela, prantses-izkuntzan / esan oi dute iru aldiz: / “Pax avant”, au da, “Pakea aurrera”. Or Eus 209.

Poliandria, au da, emakume bakar batek gizon bat baiño geiago eukitzea. Vill Jaink 158.

Balorazio bat egiteko:

Ektareako larogei zentimetro, au da, metro eskaxa urteko. Munita 66.

Idatzizko komunikazioan edo ahozkoan, joera handia dugu «hau da» edo «hots» erabiltzeko, eta tresna biziki egokia da diskurtso baten garapenean. Ez dakit denborarekin ikasten den, oharkabean, nola erabili behar den, edo pixka bat irakatsi behar den. Irudipena daukat aurten irakurri ditudan ikasleen idazlanetan, «hau da» sistematikoki erabiltzen zela, baina ez esaldiaren lehen zatiko ideia osatzeko edo tresna diskurtsibo gisa. Ez. Maiz, esaldiaren lehen zatiko ideia errepikatzera mugatzen da «hau da»-ren ondoko zatia. Estilo horretakoak dira ikasle askori irakurri dizkiedan adibideak, exajeratu gabe:

Errepide honetako abiadura muga orduko 90 kilometrokoa da, hau da, ezin da ibili 90 kilometro orduko baino bizkorrago.

Gisa horretako baieztapenak egitearen arrazoia ez da, nik uste, «hau da»-ren erabilera okerra; diskurtso bat eraikitzeko zailtasuna islatzen du. Ez dakit arrazoia den ez dakitela orriak nola bete eta beraz esaldia luzatzeko trikimailu gisa erabiltzen dutela, edo ez daudela ziur azaldu nahi duten ideia ongi azaldu dutela, eta horregatik, badaezpada errepikatzen dutela gauza bera ia-ia hitz berekin.

-(e)an bidalia

Bi haurdun

Fernando Rey Escalera

“Bi haurdun Palermora (Sizilia) eraman dituzte, eta Lampedusako erietxera beste hiru lagun”

“Etorkinekin lan egiten duen Beni Znaffen erakundeko presidenteak, Hichman Barakak, hildakoen artean bi haurdun zeudela ohartarazi zuen”.

“Bi haurdun eta bi amatxo beren umetxoekin”.

Esaldi horiek Google-etik atera ditut, baina halakoak gero eta gehiagotan ikusten dira toki askotan. Erdarazko erabileraren kalko (egokia?), dudarik gabe.

Ez dakit euskarak inoiz bere eginen ote duen adierazpide hori, baina niri bitxia egiten zait, desegokia. Nire inguruan “haurdun”, gehien-gehienetan, adberbio modura erabiltzen da, eta oso gutxitan izenondo modura, baina hitzak ez du azkeneko salto hori egin.

Egia da –dun atzizkia duten hitz askorekin ez dugula problema hori, eta lasai esaten dugula “Hiru txapeldun elkarrekin pilota-partida berean”, edo “Fededunak bere esperientziaren berri eman du”, edo “Hartzekodunak badu eskubidea ziurtagiria eskatzeko”, edo “Bizardun asko ikusten ziren 80ko hamarkadan”, baina “haurdun” hitzarekin min moduko zerbait sentitzen dugu belarrian:

“Haurdunak badu eskubidea behar bezalako arreta izateko” (?)

“Hiru haurdun ospitaleraturik gripea dela-eta” (?).

Gehienok hobeki ulertzen dugu honela esanda:

“Haurdun dagoen emakumeak badu eskubidea behar bezalako arreta izateko”.

“Hiru emakume haurdun ospitaleraturik gripea dela-eta”.

Orotariko Euskal Hiztegian ibili naiz bilaka, baita Ereduzko Prosa Gaur-en ere, eta berretsita ikusi dut nire iritzia. Adizlagun: “Haurdun izan, egin, egon, geratu, gelditu, gertatu, sentitu…”. Eta bakarren bat, izenondo gisara.

Bakar bat ikusi dut goiko adibideen modukoa: Bere amak aurdunari erdi-egiten lagun egiten zionez. Zait Plat 84.

Hau guztia buruan nerabilela, gogora etorri zait noiz aditu nion lehenbiziko aldiz gizaseme bati –lankide bati– “haurdun gaude” esaten. Hark umore pixka batekin ohiko adierazpidea bihurritu zuen bezala, ontzat eta normaltzat hartuko dugu “haurdun bat” edo “bi haurdun” esatea?

-(e)an bidalia

Altzeak, orignalak eta euskal jatorriko hitz frantsesak

Aiora Jaka Irizar

Bitxikeria polita iritzi nion Alfontso Mujikak 2013ko abenduan blog honetan argitaratu zuen artikuluari: Espainiako hizkuntza-akademiaren hiztegian euskararen arrastoak bilatu, eta makina bat gauza harrigarri aurkitu zituen jadanik ezagutzen genituen beste hainbat konturekin batera.

Artikulua irakurtzearekin bat, frantsesezko “orignal” hitzaren etimologiaren istorio polita etorri zitzaidan gogora, eta Frantziako hizkuntza-akademiaren hiztegian Alfontsorenaren antzeko bilaketa bat egitea pentsatu nuen, ea halako bitxikeriarik topatzen nuen. Pentsatu bai, baina Axularren gomendioari entzungor eginda gaur arte geroratu dut lanari ekitea. Eta gaur hasi naiz, beraz, artikulua blogera bidaltzeko epea gain-gainean dudala, aspalditik egin nahi nuen bilaketatxoa egiten.

Bi hiztegi elektronikotan bilatu ditut atalen baten barruan “basque” hitza gordetzen duten sarrerak. Lehenik, Dictionnaire de l’Académie française delakoan. Bilatzaileari “basque” edo “basques” bilatzeko eskatuta, 38 hitzeko zerrenda atera zait. Hitz horietako askok, ordea, ez dute zerikusirik euskal etimologiarekin, “basque” hitza adibideetan dutelako edota “basque” hitz homonimoari dagozkiolako (II. BASQUE n. f. XIVe siècle, baste, jusqu’au XVIIe siècle. Probablement altération du provençal basto, « couture à longspoints »). Horiek alde batera utzita, beraz, eta “basquais”, “euscarien” eta antzekoak kontuan hartu gabe, euskal etimologiadun hitzetara mugatu nahi izan dut zerrenda, eta 6 hitz baizik ez zaizkit geratu: “bagarre”, “cacolet”, “chistera”, “euscarien”, “orignal”, “pelotari” eta “pottok”. Espainiako hizkuntza-akademiaren hiztegian ageri diren euskal jatorriko hitzekin alderatuta, oso gutxi.

Oraindik ere beste hitzen bat aurkituko nuen esperantzan, bilaketa berbera egin dut frantses hizkuntzaren erreferentzia nagusietako bat bilakatu den Le Petit Robert hiztegian (zoritxarrez, ez dago doaneko bertsio elektronikorik; CD-ROMa erosi edo sarera harpidetu beharra dago). Frantses akademiaren hiztegiak ez bezala, Le Petit Robertek aukera ematen du hitzen bat etimologia atalean soilik bilatzeko, eta, hala, “bagarre”, “basquaise”, “basquine”, “bisque”, “buteur”, “cacolet”, “chistera”, “euskarien”, “gascon”, “orignal” eta “pelotari” agertu zaizkit. Hitz horiek guztiak ere ez datoz euskaratik; etimologia atalean “basque” hitza dutelako agertu zaizkit soilik. Esate baterako:

buteur, euse [bytZY, Vz] n.• 1932; « serveur à la pelote basque » 1904; de but. Joueur, joueuse qui sait tirer au but et marquer. Notre équipe manque de buteurs.

Halako hitzak alde batera utzita, beraz, frantses akademiaren hiztegiak emandako zerrenda berbera geratu zait, desberdintasun bakar batekin: Le Petit Robertek ez du jasotzen “pottok” (baliteke mailegu berri samarra izatea eta nik daukadan bertsioa zaharkituta egotea; hiztegiaren azken bertsioan bilatu beharko litzateke). Nolanahi ere, hauexek dira frantsesean euskaratik sartu diren 7 hitzak, hiztegien arabera:

bagarre, cacolet, chistera, euscarien, orignal, pelotari eta pottok

Horien artetik lau gardenak dira guztiz: “chistera” (xistera), “euscarien” (Euskal Herriari dagokiona), “pelotari” (pilotari) eta “pottok” (pottoka).

“Cacolet” ere, nahiz eta ez dirudien gaur egun gehiegi darabilgun hitza denik, aldaketa handirik gabe eta esanahi berberarekin sartu bide da frantsesean. Orotariko Euskal Hiztegiak dioen bezala, zaldi eta mandoen gainean jartzen zen egurrezko eserlekuari omen zeritzon kakolet:

kakolet (Lecl, H, T-L).

“Cacolets, sièges en bois recourbés et doubles pour voyager à deux sur un cheval, mulet… ou pour charger de droite et de gauche une bête de somme” H. “Bât, kakoletak” T-L. v. kakola, kartola. Kendu zazkon mandoari bere kakoletak. GAlm 1960, 16.

Geratzen zaizkigun bi hitzak dira beharbada bitxienak. Lehenengoa, “bagarre”:

BAGARRE n. f. XVIIe siècle. Emprunté du provençal bagarro, « rixe », qui, par le béarnais, remonte au basque batzarre, proprement « rassemblement ».

Bitxia dena da “bagarre” hitzak frantsesez ez duela “batzarre” esan nahi, borroka edo liskar baizik. Imajina dezakegu, beraz, nolakoak ziren XVII. mendeko euskaldunen batzarrak! (Edo, agian, euskaratik bearnesera eta hortik proventzalera igarotako hitza izanik, gure bizilagunei lepora diezaiekegu borrokazaletasuna…)

Azkenik, artikulutxo hau idaztera bultzatu nauen hitza, “orignal”:

ORIGNAL n. m. (pl. Orignaux). XVIIe siècle. Nom donné à ces animaux par les émigrants basques d’après oregnac, pluriel de orein, « cerf ». Nom donné à l’élan d’Amérique du Nord.

Ipar Ameriketako altzea da, beraz, “orignal”. Quebecera egin nuen lehen bidaian izan nuen hitz horren etimologiaren berri, eta, istorioak hainbat bertsio dituenez eta benetakoa zein den jakitea ezinezkoa denez, gehien gustatu zitzaidan aldaera kontatuko dut hemen:

Badirudi euskal arrantzaleak bakailao eta balea bila Ipar Ameriketako lurraldeetaraino joaten hasi zirenean (gaur egun Ternua, Labrador eta Quebec diren lurretara), hango algonkinekin eta beste amerindiarrekin komunikatzeko algonkin-euskara pidgina sortu zutela, XVI. mendearen inguruan, eta pidgin horretan “oreinak” esaten zitzaiela Ipar Ameriketako altzeei. Pidgina garatu eta gutxira, frantses kolonizatzaileek inguru haietan lur hartu zutenean, amerindiarrek “zurien hizkuntzan” ezagutzen zituzten hitzak atera zituzten “zuriekin” komunikatzeko, besteak beste “oreinak”. Frantsesek, orduan, Europakoaren antz handirik ez zuen altze hari bertakoek “orignac” edo “orignal” deitzen ziotela ulertu, eta halaxe beretu zuten hitz  “amerindiar” hura. Ozeano Atlantikoa hemendik hara eta handik hona zeharkatu ondoren, beraz, Frantziako hizkuntza-akademiaren hiztegian sartu zen euskal jatorriko hitz hau.

Algonkin-euskara pidginak ba omen zituen euskaratik hartutako beste hainbat hitz (gorago emandako Wikipediarako loturan ageri dira gaiari buruzko erreferentzia interesgarriak), baina badirudi “orignal” izan dela frantses hizkuntzara igaro den hitz bakarra.