Iñaki Iñurrieta Labaien
(Abenduaren 19an Euskal Liburuaren Gaua ospatu genuen Victoria Eugenia Antzokiko Club Aretoan EEE, EIE, EIEP, EIZIE eta Galtzagorri elkarteok. Ekitaldi hartan irakurritako hitzak dira ondorengoak. Shakespeareren Soneto batzuk kantatu eta errezitatuko zirela-eta, horren nondik norakoa azaltzeko eskatu zidan Idoia Noble aurkezleak, baina nahiago izan nuen pelikula bat kontatzen hasi).
Zuetako batzuek ikusia duzue, beharbada, The King’s Speech filma (El discurso del rey, Le discours d’un roi gure pantailetan). Film horretan kontatzen da nola gainditu zuen bere toteltasuna Erresuma Batuko errege George VI.a izango zenak, artean printzea zela. Estatu-arazo latza zen hura, printzea irratiz Erresuma osoari zuzentzen zitzaionean; esan ezinean, hitza ebaki ezinik, hitza hitzari lotu ezinik geratzen zenean, isilune betierekoan, larridura hura herritar guztien artean zabaltzen zen. Bazter guztiak hartzen zituen lotsaren itzalak.
Film horretako eszena batean, logopedak jarritako ariketa bat egiten ageri zaigu printzea: besaulki batean eserita, aurikular batzuek estaltzen dizkiote belarriak, liburua du esku artean, eta ozenki ari da irakurtzen magnetofono baten aurrean, baina ez dugu haren ahotsik entzuten. Beethovenen Zazpigarren Sinfoniako bigarren mugimendua entzuten dugu. Amaitu du irakurtzen, eta aurikularrak kentzearekin batera isildu da musika. Replay. Hasten da entzuten magnetofonoan grabatutakoa, eta Hamleten bakarrizketa famatua aditzen dugu printzearen ahotsean: «Izan ala ez izan, horra hor auzia…». Harriduraren harriduraz, aurkitzen du totelik egin gabe ahoskatu duela bakarrizketa oso-osorik.
Zer gertatu da? Bere ahotsaz eta bere hitzez beste egin behar izan du, besterendu egin behar izan du, ahotsa aurkitzeko, hitzak ebakitzeko eta hitza hitzari lotzeko. Hamleten hitzak ebakiz, inoren hitzaz baliatuta alegia, eta bere ahotsaren ordez Beethovenen musika entzunez, hasi da bere ahotsa eta hitza aurkitzen.
Ariketa hori prozesu luze, gogor baten hasiera besterik ez da. Ez dizuet pelikula osorik kontatuko. Hortik aurrera, bere baitan, barne-muinetan gorderik duen mina aurkitu eta kanporatu arte jardun beharko du. Baina orain ez zaigu prozesu hori interesatzen. Orain, honetaz ohartzea interesatzen zaigu: lehenik ahotsaz eta hitzez beste egin beharra dagoela, norberaren ahotsa eta hitzak aurkitzeko.
Analogia argia ageri zait hor itzulpenarekin. Itzultzaileak, itzulgaia aurrez aurre duenean, testu arrotz bat, hizkuntza arrotza, hots, musika arrotza aurkitzen du han. Haraino urrundu behar du, ondoren hura bere baitara ekarriz bere ahotsa eta bere hitzak aurkitzeko.
Horrez gainera bada beste zerbait: printzeak Hamleten hitzak esanez aurkitzen du bere hitza, esan dut, baina Hamleten hitzak ez ziren Hamletenak, Shakespearerenak baizik. Ala alderantziz ote? Hamleten hitzetan aurkitu ote zituen Shakespearek bereak? Besterentzeari esker aurkitu ote zuen Shakespearek ere bere hitza?
Nolanahi ere den, orain Shakespeareren Sonetoak ditugu hemen, Juan Garziak euskarari bikain ekarriak. Juanek hitzok aurkitzeko, aurrez besterendu egin behar izan du, hots, Shakespeareren baitara aldatu, haren ahotsa aditzen hasteko; gero, hura aditu eta ulertuta, bere ahotsera, hitzetara ekarri du.
Baina hemen ere lehengo galdera bera egin dezakegu: Juanenak al dira hitzok? Entzuten ditut, esate baterako, XVIII. sonetoko hitzok,
Zeruk bere begi, inoiz lar gori,
edo urrezko aurpegia lauso;
eder oro galkor, uda irudi:
berez zein zoriz Galbide du auzo.
eta Lizardiren begietako Urte-giroen oihartzuna sumatzen dut. Eta halaxe beste zenbaitetan ere; Lizardi bezala, Etxepareren arrastoren bat adituko dut, beharbada, edo Bilintxen aztarnaren bat, edo Koldo Izagirreren oinaze zaharren bat. Juanenetan, gure tradizioko hitzak sumatzen ditut. Gure tradizio poetikoa ageri zait han-hemen, keinuka.
Eta gero ehunka esatariok gaude, Sonetoak grabatu eta grabatuko ditugunak. Ariketa polita, toteltasunaren kontra, esan ezinaren kontra gure hitzak aurkitzeko, neurri zehatzaren mende doinuari geure ukitua libre emateko; gutako bakoitzaren ahotsean mamituko dira Shakespeare, Juan, Lizardi eta enparauak. Eta entzuleonak ere badira hitzok, gutako bakoitzarengan oihartzun egiten badute.
Toteltasuna sendatzeko ariketak, beraz. Geure ahotsa eta hitza aurkitzeko ariketak.