Igone Zabala Unzalu
Hizkuntza desberdinetako estilo-liburuetan ohikoa da estilo nominala saihesteko aholkuak aurkitzea, izen kategoriako elementuek diskurtsoa aditz edo adjektibo kategoriakoek baino abstraktuago eta ilunago egiten dutela argudiatuta. Euskal estilo-liburuetan arrazoibide hori errepikatu ohi da eta, bestalde, ohikoa da baieztatzea euskararen berezko nominalizaziorako joera areagotzen ari dela inguruko erdaren eraginez: euskararen sistema bortxatzen eta aldarazten ari gara nonbait, beste hizkuntza batzuetako egitura nominalak etengabe kalkatzearen ondorioz. Foro honetara ere Irantzu Epeldek ekarri zuen gaia duela zenbait hilabete, «Izen-jokoak vs aditz-jokoak norgehiagoka» artikuluan. Nominalizaziorako hurbilketa zuzentzaile hori ondo uztartzen da hizkuntza batzuk beste batzuk baino «nominalagoak» direlako ikuspegiarekin. Hizkuntza-sistema nominalek, adibidez, sanskritoak, aditzen eta adjektiboen funtzio bereizgarrienetarako, alegia, predikaziorako, izenak erabiltzeko joera bide dute. Nolanahi ere, Susana Azpiazuk bere doktoretza-tesian[1] eta beste lan batzuetan sakonki argudiatu eta frogatu duen bezala, gure inguruko erdarak hizkuntza nominalak baino maila bateko edo besteko hizkuntza «nominalizatzaileak” dirateke. Hizkuntza bateko hiztunek diskurtsoaren eskakizunei erantzuteko erabiltzen dituzte beren hizkuntza-sistemak eskura jartzen dizkien kategoria desberdinetako baliabide lexiko, sintaktiko eta estilistikoak, baliabide nominalak barne. Hartara, nominalizazio-estrategiak erabiltzeko joera eta modua hizkuntza baten barruko testu-generoen eta erregistroen garapenarekin lotuta dagoke neurri handian: hizkuntzaren gramatika-sistemaren eta sistema horren erabileraren emaitza dateke. Hori dela eta, hizkuntza jakin baten tipologia edozein delarik ere, aurreikus daiteke nominalizazio-estrategiak ustiatzeko joera handiagoa izango dela erregistro batzuetan beste batzuetan baino, eta hizkuntza baten erabilerek nabariki baldintzatuko dutela hizkuntza horrek egiten duen izen kategoriako elementuen ustiapen globala.
Izenen eta izen-sintagmen ustiapen handia da, hain zuzen ere, erregistro akademikoen ezaugarri bereizgarrienetako bat. Diskurtso akademikoen xede nagusia da jakintza garatzea, edota garatuta eta finkatuta dagoen jakintza hedatzea. Helburu horiek lortzeko, hainbat testu-genero erabiltzen dira: ikerketa-artikuluak, doktoretza-tesiak, eskuliburuak, apunteak, ahozko aurkezpenak e.a. Nominalizazioa funtsezko eragiketa da jakintza eraikitzea eta transmititzea helburu duten genero horietan. Izan ere, nominalizazioaren bitartez lortzen den trinkotze eta abstrakzioari esker, kontzeptu konplexuak objektuak balira bezala trata daitezke diskurtsoan[2]. Aditzak (eta predikatu-adjektiboak) subjektu batekin lotu behar diren kategoria irekiak dira eta, izenek aldiz, erreferentziadun kategoria itxiak direlarik, jakintza partekatzeko eta garatzeko ezinbestekoak diren denominazioak eskaintzen dizkigute[3].
Diskurtso akademikoek diskurtso orokorrek baino areago ustiatzen dituzte izenak, eta idatzizko erregistroek ahozko erregistroek baino areago ustiatzen dute nominalizazioa. Ideia hori aspaldian ikus daiteke bibliografian, baina azken urteotan, corpus handiak erabiltzeko erraztasuna handitu delako ziurrenik, azterketa kuantitatibo ugari egin dira enpirikoki frogatzeko asmoz. Esate baterako Parodi eta Venegas-ek[4] izen kopurua / hitz kopurua moduko indize bat kalkulatu dute hainbat motatako corpusetan eta ondoko balioak lortu dituzte: idatzizko irakas-liburu tekniko-profesionalez osaturiko corpus batean % 27,5ekoa, literatur testuez osaturiko corpus batean % 19,9koa eta, ikasleei egindako ahozko elkarrizketetan aldiz, % 12,2koa. Baina izen gehiago ez ezik, izen-sintagma luzeagoak ere erabiltzen dituzte diskurtso akademiko idatziek diskurtso orokorrek eta ahozkoek baino eta, gainera, espezializazio maila gora doan neurrian, are izen-sintagma luzeagoak erabiltzen dituzte. Adibidez, Quiroz-ek [5] genomari buruzko corpus batean aztertu ditu ingelesezko eta gaztelaniazko izen-sintagma luzeak. Maiztasun handieneko patroiak hiru tokenekoak direla ondorioztatu du, baina zortzi tokeneko izen-sintagmak ere aurkitu ditu aztertutako corpusean. Bereziki aipagarria da ingelesak zein punturaino ustiatzen dituen buruaren ezkerrean doazen modifikatzaileen pilaketak, euskaraz maiz arazo-iturritzat hartzen direnak. Quirozek dio itzultzaileak kexuka ibili ohi direla izen-sintagma luze horiek itzultzeko dituzten zailtasunengatik, baina argudiatzen du adituek arazorik gabe ulertzen dituztela sintagma horiek, duten egitura semantikoa antzemateko gaitasun kognitiboa garatu baitute espezialitate-alorraren kontzeptuak ikastearekin batera. Nolanahi ere, erregistro akademikoetan erabiltzen diren izen-sintagma konplexu horiek hizkuntzaren gramatikaren arabera osatzen dira. Hori dela eta, Quirozek azpimarratzen du ez direla konpondu beharreko arazoa, hizkuntzalariek hizkuntza bere osotasunean ulertzeko deskribatu behar dituzten hizkuntza-unitateak baizik.
Erabilera akademikoak berri samarrak dira euskararako baina, nominalizazio-estrategiak erregistro horietarako nahitaezkoak direlarik, hainbat baliabide lexiko eta diskurtsibo garatu dira azken hamarkada hauetan, euskararen gramatika-sistemak eskaintzen dituen aukerak baliatuz. Egia da nominalizazio-estrategien erabileraren areagotze horretan ez dela zaila zalantzagarriak (edota zuzentzekoak) diren adibideak aurkitzea. Ez dut uste inork zalantzan jarriko duenik Langileak hautatzeko irizpide subjektiboak erabili direla salatu dute sindikatuek edo Epaileak hura berehala kartzelatzeko agindu du esaldiak naturalagoak eta zuzenagoak direla Langileen hautaketarako irizpide subjektiboen erabilpenaren salaketa egin dute sindikatuek eta Epaileak haren berehalako kartzeleratzea agindu du baino. Baina hortik salto handia dago euskal estilo-liburuetan, bereziki erregistro akademikoak garatzen laguntzeko idazten direnetan, egin ohi diren estrapolazio eta sinplifikazioetara: [nominalizazioa edo estilo nominala] «behaztopa-harri», «erdararen morrontza», «ez dugula bortxatu behar euskara bere moldeen aurka, erdara trakeski imitatuz bere berezitasun berezienetan ere»… Batetik, harrigarria da prosa akademikoa jomugan duten estilo-liburu horiek nominalizazioari buruz ari direnean erabili ohi dituzten adibideak beste erregistro batzuetakoak izatea. Bestetik, eman ohi diren azalpenek erabilera zalantzagarri edo desegoki batzuk egokitasunerantz bideratzeko baliagarriak izan litezkeela zalantzan jarri gabe, nago, erregistro akademikoen bereizgarri semantiko-pragmatikoei ezikusia egiten dietelarik, oztopo ere gerta litezkeela erregistro horien garapenerako. Muturreko kasuetan ultrazuzenketaren ultrazuzenketaz agramatikalak diren esaldietara ere eraman ditzakete hiztunak. Adibide bat emateagatik, Geología práctica. Introducción al reconocimineto de materiales y análisis de mapas liburuaren izenburua honela euskaratu eta argitaratu du EHUk: Geologia praktikoa. Materialak ezagutzea eta mapen analisia.
Bistan da gaia korapilatsuegia dela artikulu labur batean jorratzeko. Auzia plazaratzea besterik ez da izan nire helburua eta, urte berriko ekarpen txiki hau bukatzeko, duela urte batzuk egindako lan baten [6] ondorioak zerrendatuko ditut:
a) Nominalizazioa oro har ez da hizkuntzaren gaixotasun bat, diskurtso espezializatuek, eta bereziki diskurtso akademikoek, diskurtso orokorrek baino gehiago ustiatzen dituzten estrategia linguistikoen multzoa baizik.
b) Nominalizazio deritzen fenomenoak oso konplexuak dira eta hizkuntzaren azterketa maila guztietan (lexikoan, sintaxian, diskurtsoan) aurkitzen ditugu horien aztarnak. Maila horiek guztiak konektatuta daude eta, euskararen garapenari eragin diezaioketen interbentzioak beti ere aritu behar dira fenomenoaren ikuspegirik zabalena begi-bistatik galdu gabe, alegia, maila diskurtsiboa aintzat hartuta.
c) Diskurtso akademikoetan erabiltzen diren nominalizazio-estrategien emaitzarik deigarrienetakoak dira aditzetiko izenak eta izen-sintagma luzeak. Elementu horiek aztergai dira hizkuntzalariarentzat, ez arazo.
d) Espezialitate-alor desberdinetan mota desberdinetako gaiak tratatzen dira. Horrek eragina du erabiltzen diren izenen mota semantikoetan, izen eratorriak eratzeko erabiltzen diren atzizkien emankortasunean, eta izen-sintagmen patroi morfosintaktikoetan.
e) Izen-sintagmen luzera harremanetan dago testuen espezializazio mailarekin, eta testu-generoen bereizgarri diskurtsiboekin.
f) Corpus akademikoak osatu eta aztertu behar dira, besteak beste, ondoko zeregin hauetarako:
- Izen kategoriako lexema berriak detektatzeko eta hiztegietan jasotzeko.
- Alorrez alor izen-sintagma luzeek jarraitzen dituzten patroi semantiko eta morfopragmatikoak deskribatzeko, eta patroi horiek patroi sintaktikoekin harremanetan jartzeko.
- Testu errealetan izen-sintagma konplexuen beharra dagoenean erabili ohi diren egitura okerren diagnosia egiteko.
- Hiztunei egitura konplexuek sortzen dizkieten zailtasunak konpontzen laguntzeko baliabide didaktikoak eskaintzeko.
[1] AZPIAZU, S. (2004). Las estrategias de nominalización, Frankfurt: Peter Lang.
[2] ITURRIOZ, J.L. (2000). “Diversas aproximaciones a la nominalización. De las abstracciones a las macrooperaciones textuales”, Función 21-24, 32-140 or.
[3] ZABALA, I.; ELORDUI, A. (2006). “Specialised Discourse and the Linguistc System of Basque”, In FERNANDEZ, B. & LAKA, I. (argit.) Andolin gogoan. Essays in honour of Professor Eguzkitza. EHUko Argitalpen Zerbitzua: 233-249 or.
[4] PARODI, G. eta VENEGAS, R. (2004). “Bucólico: Aplicación computacional para el análisis de textos: Hacia un análisis de rasgos de la informatividad”, Literatura y Lingüística, 15, 223-257 or.
[5] QUIROZ, G.A. (2008): Los sintagmas nominales extensos especializados en inglés y en español: descripción y clasificación en un corpus de genoma, Doktoretza-tesia. Universitat Pompeu Fabra.
[6] ZABALA, I. eta ELORDUI, A. (2010): “Nominalizazioa estrategia diskurtsibo gisa: corpus akademikoaren azterketaren beharra”, in ALBERDI, X. eta SALABURU, P. (argit.) (2010): Ugarteburu terminologia jardunaldiak: euskararen garapena esparru akademikoetan. Espezialitate hizkerak eta terminologia IV, Euskal Herriko Unibertsitatea.