«Eusquera batúa» edo «euskera batúa», plazer duzun bezala

Alfontso Mujika Etxeberria

Hala da, bai. Espainiako hizkuntza-akademiak hala erabakia du bere hiztegi ofizialean (DRAE). Biak dira sarrera: eusquera eta euskera.

Euskararen mundu txikian ari garela, maiz izaten dugu hizpide Hiztegi Batua edo Euskaltzaindiaren hiztegia. Biak aski berriak izanik, ez da zaila haietan inkoherentzia txikiak (edo ez hain txikiak) aurkitzea. Hiztegigileek ondo dakiten bezala, hiztegia zuzentzea eguneroko ogia da, eta, gainera, produktu gutxi izango dira hiztegiak bezain galkorrak: kaleratu orduko zaharkituta daudela esan daiteke, egunero-egunero hitz berriak sortzen edo, gehienetan, beste nonbaitetik ekartzen ari baikara. Behin ere amaitzen ez den lana da hiztegigintza.

Aurreko baieztapena urbi et orbi horietakoa da. Alegia, euskararako eta hizkuntza guztietarako balio du. Adibidez, gaztelania hizkuntza ahaltsua da, eta Espainiako hizkuntza-akademia ahaltsuak bere hiztegia etengabe eguneratzen dihardu. 2001ean kaleratu zuen 22. edizioa, eta datorren urtearen bukaera aldera argitaratuko du 23.a, Real Academia Españolak 300 urte beteko dituen urtean.

Eguneratze horren behin-behineko emaitza sarean kontsultatu daiteke. Azken aldaketak 2012ko martxoan kargatu ziren DRAEren bertsio elektronikoan: 1.697 aldaketa. Haietariko gehienak (1.221) lehendik zeuden sarreretan gehitutako datuak dira; beste 457 sarrera berriak dira, eta 19 sarrera, berriz, ezabatu egin dituzte.

Ez dago sarrera berri horien artean euskera/eusquera bikotea; hau da, jada aurreko bertsioan agertzen ziren. Jakingarria —eta zerbaiten adierazgarria— da, dena dela, zer aldaketa gertatu ziren 21. bertsiotik (1992koa da) 22.era (2001ekoa da):

21. bertsioa

eusquera. (Del vasco euskera). m. Vascuence, la lengua vasca. | 2. adj. Perteneciente o relativo a la lengua vasca. Sufijo EUSQUERA, fonética EUSQUERA.

22. bertsioa

eusquera. 1. adj. euskera. U. t. c. s. m.

Badirudi k letra duen bertsioa nagusitzen ari dela. Bitxia gertatu zait niri, bestalde, adierak antolatzeko orduan  adjektiboari ematea lehen adiera, eta izenari, berriz, bigarrena. Hau da, adiera-ordena aldatu dute bertsio berrian, eta adjektiboari toki gorena eman. Ez dakit zuek zer iritzi duzuen, baina, nire gaztelanian, un sufijo euskera bitxia da; zalantzarik gabe, un sufijo eusquérico esan-idatziko nuke.

Bada beste aldaketa garrantzitsu bat: definizioa. Vascuence hitzaren bidez definitzen zen 21. bertsioan, eta definizio osoa vascuence sarreran zegoen. Orain, berriz, vascuence hitzak euskera hitzera bidaltzen du definizioa ikusteko.

Eta, vascuence hitza atera dela eta, beste kontutxo bat: 21. edizioan, hau zen hitz horren 3. adiera:

3. m. fig. y fam. Aquello que está tan confuso y oscuro que no se puede entender.

22. edizioan ere, badu adiera hori, baina «kalifikazioa» aldatua:

3. m. coloq. Aquello que está tan confuso y oscuro que no se puede entender.

Hau da, vascuence hitzaren adiera hori «figurado y familiar» zena 1992an «coloquial» bihurtu zen 2001ean. Ezin jakin irizpide lexikografikoen bilakaera orokor baten ondorioa den ala zuzenketa puntual bat den.

eusquera/euskera bikotea, esan bezala, ez da berria hiztegian, baina bada beste bikote bat, berria, hurrengo edizioan argitaratuko dena baina dagoeneko sareko bertsioan ageri dena:

2. adj. Que habla vasco. Apl. a pers., u. t. c. s.

Berriro ere, grafia-bikoiztasuna (qu/k zen euskera hitzerako eta c/k euskaldun hitzerako). Badirudi RAEk ez duela «busti» nahi. Nolanahi ere, RAEren Ortografia berrian garbi adierazten da lehengo ohitura k letra aski sistematikoki ordeztea zela baina gaur egun lasaitzen ari dela ohitura hori:

En algunas voces de origen foráneo aparece la letra k donde las palabras patrimoniales presentarían las grafías c o qu. Tradicionalmente se tendía a eliminar en los préstamos la grafía extranjerizante en aras de la completa adaptación del vocablo a nuestra ortografía: malayo kakatüwa > esp. cacatúa; fr. kangourou > esp. canguro; al. Zink > esp. cinc o zinc; ingl. smoking> esp. esmoquin; sánscrito svastika > esp. esvástica; fr. képi (del al. Kappi) > esp. quepis; tagalo salakót > esp. salacot, etc. En la actualidad, en cambio, integrada ya la k en el abecedario del español, es más normal que esta letra se mantenga en aquellos préstamos cuyo étimo la incluye, bien como única posibilidad gráfica (anorak, búnker, kamikaze, karaoke, kayak, kilo, kiwi, okapi, ukelele … ), bien como variante (bikini/biquini, kimono/quimono, kurdo/ curdo, moka/moca, musaka/musaca, póker/póquer … ) [Ortografía de la lengua española, Real Academia Española, 2010].

Azkenik, euskera batúa eta euskaldún sarreretan agertzen den tildeari dagokionez, ulertu behar dugu gaztelaniara egokitutako hitzak direla eta, horregatik, gainerako hitzei aplikatzen zaizkien irizpide berak aplikatzen zaizkiela. Honela azaltzen du Diccionario panhispánico de dudas obrak:

6.2. Palabras extranjeras adaptadas. Las palabras de origen extranjero ya incorporadas al español o adaptadas completamente a su pronunciación y escritura, incluidos los nombres propios, deben someterse a las reglas de acentuación de nuestro idioma: béisbol, del ingl. baseball; bidé, del fr. bidet; Milán, del it. Milano; Icíar, del eusk. Itziar. Las transcripciones de palabras procedentes de lenguas que utilizan alfabetos no latinos, incluidos los nombres propios, se consideran adaptaciones y deben seguir, por tanto, las reglas de acentuación: glásnost, Tolstói, Taiwán.

Badira kontu polit gehiago gaztelaniaren hiztegietan euskal hitzek duten oihartzunari buruz, baina hurrengo batean beharko. Arras aspertu gabe honaino iritsi bazara, bost puxtarri zuretzat.