Hilabetea: azaroa 2013

-(e)an bidalia

Arriskuak eta kalteak

Itziar Otegi Aranburu

Interes handiz irakurri nuen herenegun Maite Imazen «Riesgo/peligro» testua. Izan ere, aspalditik nuen bi horiek bereizteko beharraren —eta ezinaren— berri. Ez hainbeste lan-segurtasunarekin loturik, elikagaien segurtasunarekin baizik. Aspalditik neukanez auzi horri buruz idazteko asmoa, gaurko prestatzen ari nintzen testua bazter utzi, eta gaiari heltzea erabaki dut. Nire ekarpen hau hobeto legoke «Riesgo/peligro» testuaren erantzunetan, baina sobera luzea da lauki horietako batean sartuta eroso irakurtzeko. Hona ekarri dut, beraz. Abisu bat, hasi aurretik: testu honen asmoa da «Riesgo/peligro» testuari zertzelada batzuk eranstea, esan bezala elikagaien segurtasunaren alorrera ekarrita; soluzio-proposamenetan, ordea, ez doa askoz urrunago.

Batzuek izango duzue APPCC sistemaren berri, Itzul posta-zerrendan agertu izan baitira, behin baino gehiagotan, sistema horren termino batzuk itzultzeko zailtasunak. Jatorriz, Estatu Batuetan sortua da sistema hori, eta, beraz, ingelesez, HACCP siglekin: Hazard Analysis and Critical Control Points. Hasiera batean, ARYCPC gisa eman zen gaztelaniaz (Análisis de Riesgos y Control de Puntos Críticos), baina gerora zuzendu eta APPCC bihurtu zen: Análisis de Peligros y Control de Puntos Críticos. Horra hor Riesgo/peligro auziaren lehen zantzua, iturburua ingeleseko hazard eta risk kontzeptuen itzulpenean duena. Ederki azaldu zuten arazoaren munta Europako Batzordeko itzultzaile batzuek puntoycoma buletinean:

La traducción de estos términos no ha sido siempre coherente. Basta echar un vistazo en el archivo electrónico del Servicio de Traducción SdT Vista para observar que la confusión entre risk y hazard es absoluta (ambos suelen traducirse por «riesgo») y que otro tanto ocurre con evaluation y assessment (traducidos indistintamente por «evaluación»). Este baile terminológico no es exclusivo de nuestro SdT. Así, durante la última conferencia sobre el Codex Alimentarius1 celebrada en Orlando (EE.UU.), la mala calidad de las traducciones obligó a suspender sesiones para que los representantes de los países hispanohablantes se reunieran e improvisaran acuerdos sobre la forma y el contenido precisos de los conceptos básicos allí debatidos.

Honela definitzen dira Hazard eta Risk kontzeptu giltzarriak sistema horretan (iturria: OME, Osasunerako Mundu Erakundea):

Hazard: A biological, chemical or physical agent in, or condition of, food with the potential to cause an adverse health effect.

Risk: A function of the probability of an adverse health effect and the severity of that effect, consequential to a hazard(s) in food.

Gaztelaniaz:

Peligro: Agente biológico, químico o físico presente en el alimento, o una propiedad de éste, que puede provocar un efecto nocivo para la salud.

Riesgo: Función de la probabilidad de un efecto nocivo para la salud y de la gravedad de dicho efecto, como consecuencia de un peligro o peligros presentes en los alimentos.

Eta frantsesez:

Danger: Agent biologique, chimique ou physique présent dans un aliment, ou état de cet aliment pouvant avoir un effet adverse pour la santé.

Risque: Fonction de la probabilité d’un effet adverse pour la santé et de sa gravité, du fait de la présence d’un (de) danger(s) dans un aliment.

Ohar interesgarri bat ere ageri da:

*These Definitions are proposed on an interim basis: they are subject to modification in the light of developments in the science of risk analysis and as a result of efforts to harmonize similar definitions across various disciplines.

Alegia, behin-behinekoak direla definizio horiek; litekeena dela aldatzea, informazio gehiago eskuratu ahala, edo, guretzat interesgarriagoa, beste arlo batzuetako antzeko definizioekin bat egitearren.

Baina itzul gaitezen riesgo/peligro auzira. Goiko definizio horien arabera, hazard/peligro/danger hori da osasunari kalte egin liezaiokeen zerbait, eta risk/riesgo/risque hori, berriz, kalte hori gertatzeko probabilitatea eta kaltearen larria batuko lituzkeen kontzeptu kuantitatibo bat.

Kontu hori aspaldikoa denez, honezkero euskaraz nolabait emango zituen baten batek. Sarea arakatuta, bi testu aurkitu ditut APPCC sistema euskaraz azaltzen dutenak, gutxi-asko egokituta. Bat Osakidetzaren webgunean dago. Definizioen atalera jota:

Arriskua: Agente biologiko, kimiko edo fisikoa, elikagaietan osasunarentzat kontrako ondorioa eragin dezakeena.
(…)
Arriskua: Arrisku bat azal daitekeelako probabilitatea da.
(…)
Arriskuen analisia: Prozesuaren etapa bakoitzeko arrisku potentzialen arriskuaren eta larritasunaren ebaluazio prozesu sistematikoa, zeinak bide ematen duen elikagaien segurtasunerako zeintzuk diren garrantzizkoak erabakitzeko, eta ondorioz, berauek autokontrol planean planteatzeko.

Riesgo y peligro, beraz, biak arrisku, eta arrisku bikoitza.

Bestea Elika Fundazioaren webgunean dago, eta pentsu-lantegiei buruzkoa da. Dokumentu horretan ere antzera jokatzen da, baina arriskuaren «bi definizioak» bateratu egin dira, eta, beraz, arrisku da kaltea eragin lezakeen zer hori, bai eta zer hori gertatzeko probabilitatea eta ondorioen larritasunaren batura ere. (Bide batez, Elika Fundazioa elikagaien segurtasunari buruzko wiki bat prestatzen ari da. Euskarazko glosarioak baditu, dagoeneko, 418 sarrera).

Erraz uler dezaket zer-nolako ataka estuan aurkituko zen itzultzailea, halako arazo baten aurrean. Izan ere, orain arte nik behintzat ez nuen modurik ezagutzen bi horiek bereizteko, noiz edo noiz aipatu izan diren arrisku/lanjer eta arrisku/peril aukerak kenduta, eta horiek ez dute bide luzerik egin.

Maite Imazek aditzera eman duen bereizketa aurrerapauso handia iruditzen zait, baina, halaz guztiz, badut pare bat baina: hasteko, funtzionatuko al du? Behar bezain gardenak eta funtzionalak al dira ordain horiek? «Itsatsi»ko ote diote, lantegietan eta? Alegia, janari- edo pentsu-lantegi batean ari den langileak (erraz samar) ulertzeko eta nahasbiderik gabe erabiltzeko modukoak dira? Estali gabeko konpresoreko transmisio-uhalak erabili behar dituen langileari lan-arriskuen prebentzio-plana esplikatu behar dion teknikariak eroso erabiliko al ditu arrisku eta arriskubide, berritasun orori ohitzeak eskatzen duen ahalegina gorabehera? Nik zalantza egiten dut. Kendu definizioak eta esplikazioak ondotik, eta utzi bakarrik arrisku eta arriskubide. Zein da zein, aintzat harturik orain arte arrisku erabili dela riesgo zein peligro adierazteko? Zerk ematen du zertarako bidea? Antzekoegiak dira bi hitzak, nahastu gabe erabiltzeko. Beharbada, arriskubide ordez arrisku-eragile edo arrisku-iturri proposa litezke, baina ez dakit taxuzko «termino» liratekeen horiek.

Bestalde, auzitan jar liteke estali gabeko konpresore horren uhalak, esate baterako, zertarako ematen duen bidea, arriskurako, ala kalterako. Morris hiztegian hazard jartzen baduzu, gaizpide ematen dizu, arriskurekin batera. Hiztegi Batuan badago gaizpide, bai eta kaltebide ere.

Aldiz, argi dago risk/riesgo/risque kontzeptu kuantitatiborako gorde behar dela arrisku; izan ere, «zerbait gertatzeko arrisku handia/txikia dago» esaten dugu euskaraz.

Hartara, modua izango genuke kontzeptu giltzarri horiek bereizteko:

Arrisku-eragilea/gaizpidea/kaltebidea: estali gabeko konpresoreko transmisio-uhalak, konpresore horien diseinu txarra.
Arriskua: uhal horiek erabiltzean langileak kalteren bat jasateko probabilitatea, eta kalte horren larritasuna.
Kaltea/gaitza: langileari etor lekizkiokeen ondorio txarrak.
Larritasuna: kalte edo ondorio txar horien munta.

Beste bide bat ere bururatu zait, baina ez dut uste hobea denik: jatorrira jota, hor dago, orobat, hazardekin batera testuinguru horretan agertu ohi den beste hitz bat: threat, «mehatxua». Hartara: mehatxua, arriskua, kaltea eta larritasuna.

Ados, ez bata ez bestea ez dira izango segur aski soluzio bikain gorenak, baina nire hau Maite Imazek azaldutako arrazoibidean oinarritua den bezala, beste norbaitek hau irakurrita izango du agian burutazio bikainen bat?

Guztiarekin ere, arazoa ez da, jakina, elikagaien segurtasunera edo lan-osasunera mugatzen. Askoz zabalagoa da. OME erakundearen esteka horretan sartu eta testu osoa irakurtzen baduzue, edo puntoycomako artikulu osoa, edo Euskaltermen hazard hitza sartu eta ordainei begiratzen badiezue, ohartuko zarete zenbateraino zabalduta dagoen arazoa. Izan ere, risk eta hazard horietatik abiatuta beste hainbat kontzeptu eraiki dira, eta kontzeptu horien itzulpenetan nahasmendu handia ageri da, bai gaztelaniaz, bai euskaraz. Eta, hortik, nire bigarren baina: ez ote da beranduegi arazoa konpontzen saiatzeko? Aspaldikoa da kontua, eta izugarri hedaturik dago nahasmendua, jakintza-arlo ugaritan. Lan handia geneukake sukaldea txukuntzen…

-(e)an bidalia

Riesgo/peligro

Maite Imaz

IVAPeko Itzultzaileen Zerbitzu Ofizialeko Terminologia Atalean riesgo eta peligro-ren ordainak euskaraz emateko eskatu zigutenean, hasieran ez genuen alderik ikusi bataren eta bestearen artean. RAEren hiztegian begiratuta, lehenengo adieran  behintzat sinonimotzat joko genituzke estuasun handirik gabe:

riesgo.
(Del it. risico o rischio, y este del ár. clás. rizq, lo que depara la providencia).
1. m. Contingencia o proximidad de un daño.
2. m. Cada una de las contingencias que pueden ser objeto de un contrato de seguro.
peligro.
(Del lat. pericŭlum).
1. m. Riesgo o contingencia inminente de que suceda algún mal.
2. m. Lugar, paso, obstáculo o situación en que aumenta la inminencia del daño.

Euskaltermen kontsulta eginda, Terminologia Batzordeak  onartutako hiztegietan ere sinonimotzat jotzen direla ikusi genuen:

– Merkataritza > Merkataritzako fraseologia eta errotulazioa
eu        Su-arriskua (4)euskalterm
es        Peligro de incendio
Riesgo de incendio
fr         Danger d’incendie
[Errotuluen Hiztegia] [2009]

Edo gaztelaniaz definizio berbera ez izan arren, euskaraz ordain bakarrarekin ematen direla:

– Ingurumena
eu       arrisku (4)euskalterm
Definizioa
Ezbeharra edo kaltea dakarren zerbait gertatzeko probabilitatea.
es        riesgo
fr         risque
en       hazard
risk
[Ingurumen hiztegi entziklopedikoa] [2009]

– Ingurumena
eu       arrisku (4)euskalterm
Definizioa
Pertsonen osasun nahiz biziari, ondasunei edo eraikin, lurzoru zein ingurumenari eraso edo kaltea gerta dakiekeen egoera.
es        peligro
fr         danger
en       danger
[Ingurumen hiztegi entziklopedikoa] [2009]

Terminologia Batzordeak 2012an onartutako Laneko Segurtasunaren Hiztegian. riesgo eta peligroso jaso dira (peligro ez) eta euskarazko ordainetan arrisku eta arriskutsu eman dira.

  • arrisku arin
  • arrisku erlazionatu
  • arrisku larri eta berehalako
  • arrisku neurritsu
  • arrisku onargarri
  • arrisku onartezin
  • arrisku-identifikazio
  • arrisku-probabilitate
  • arriskuaren intentsitate
  • arrisku-zenbatespen
  • laneko arrisku
  • arriskua detektatze
  • arriskuaren analisi
  • arriskuaren lokalizazio
  • lan-arriskuen prebentzio
  • laneko arriskuen ebaluazio
  • riesgo trivial
  • riesgo asociado
  • riesgo importante e inminente
  • riesgo moderado
  • riesgo tolerable; riesgo aceptable
  • riesgo intolerable; riesgo no tolerable
  • identificación de riesgos
  • probabilidad de riesgo
  • severidad del riesgo; intensidad del riesgo
  • estimación del riesgo
  • riesgo laboral; riesgo profesional
  • detección del riesgo
  • análisis del riesgo
  • localización del riesgo
  • prevención de riesgos laborales
  • evaluación de riesgos laborales
  • hondakin arriskutsu
  • gai arriskutsuen garraio
  • substantzia arriskutsu
  • substantzia arriskutsu baten kontzentrazio
  • substantzia arriskutsuekiko esposizio-denbora
  • eremu arriskutsu
  • substantzia arriskutsuen etiketatze
  • residuo peligroso
  • transporte de mercancías peligrosas
  • sustancia peligrosa; materia peligrosa
  • concentración de una sustancia peligrosa
  • tiempo de exposición a una sustancia peligrosa
  • zona peligrosa
  • etiquetado de sustancias peligrosas

Gaztelaniatik euskararako hiztegietan begiratuz gero arrisku eta peril ageri zaizkigu beti; peril hitzak badu, hala ere, hitz zaharkituaren oharra Euskaltzaindiaren hiztegi batuan:

peril iz. Zah. ‘arriskua’

Azkenean, Osalan-Laneko Segurtasun eta Osasunerako Euskal Erakundearen argitalpen batean aurkitu genuen konponbidea. Bertan ikusi ahal izan genuen kontzeptu bakoitzari ezarri zioten definizioa zein zen, eta euskarazko ordainak ere emanda zeudela jakin genuen:

riesgo = arrisku
peligro=  arriskubide

https://www6.euskadi.net/s94-osa0017/es/contenidos/libro/gestion_200815/es_200815/curso_basico.html

PELIGRO: es una fuente de posible lesion o dano para la salud.
Se entenderan como procesos, actividades, operaciones, equipos o productos “potencialmente peligrosos” aquellos que, en ausencia de medidas preventivas especificas, originen riesgos para la seguridad y la salud de los trabajadores y trabajadoras que los desarrollan o utilizan.
Las correas de transmision, al descubierto, de un compresor son un peligro porque pueden originar un atrapamiento.

RIESGO LABORAL: Combinacion de la frecuencia o probabilidad que puedan derivarse de la materializacion de un peligro. El concepto de riesgo siempre tiene dos elementos: la frecuencia con la que se materializa el riesgo y las consecuencias que de el pueden derivarse.
EJEMPLO: Las correas citadas, implican riesgo para quien tenga que trabajar con dicho compresor. El peligro que genera el riesgo considerado en esta definicion:

– Puede estar permanentemente presente durante el uso previsto de la maquina (elementos moviles peligrosos en movimiento, arco electrico durante una operacion de soldadura, etc.), o bien;
– Puede aparecer de forma imprevista (puesta en marcha inesperada/intempestiva, etc.)

http://www.osalan.euskadi.net/s94-osa0181/eu/contenidos/libro/gestion_200435/eu_200435/laneko_arriskuen.html

ARRISKUBIDEA: lesioak edo osasunerako kalteak sor ditzakeen iturria.
Berariazko prebentzioko neurririk gabe lanean diharduten langileen segurtasunerako edo osasunerako arriskuak sortzen dituzten prozesuak, jarduerak, eragiketak, ekipoak edo produktuak “Arriskutsuak izan daitezkeen” prozesuak, jarduerak, eragiketak, ekipoak edo produktuak direla esango dugu.
Estali gabeko konpresoreko transmisio-uhalak arriskubidea dira, zeren langilea harrapatzeko arriskua eragin baitezakete.

LAN-ARRISKUA: arriskubidea gauzatzearen ondoriozko maiztasunaren eta aukeraren konbinazioa da. Arriskuaren kontzeptuak bi elementu dauzka: arriskua zein maiztasunez gauzatzen den eta arriskuaren ondorioak.
ADIBIDEZ: lehen aipatutako uhalak arriskutsuak dira konpresore harekin lan egin behar duenarentzat. Definizio honetan azaldutako arriskubideak sortzen duen arriskua:
—iraunkorra izan daiteke, makina aurreikusitako eran erabiltzen denean (mugitzen ari diren elementu mugikor arriskutsuak, soldatzen denean arku elektrikoa sortzea, etab.)
—edota ustekabekoak izan daitezke (ustekabean edo behar ez denean abiatzea, etab.).

Horrenbestez, testu espezializatu batean egindako definizioak zirenez, euskarazko ordainak ere emanda zituztenez, eta gainera, definizioak kontuan hartuta, modu egokian emandakoak iruditu zitzaizkigunez, horixe izan zen gure proposamena.

-(e)an bidalia

Gutarrismoa eta itzultzaile ikusezina

Santi Leoné

Joan den uztailean Baionan egin nuen ikastaro batean (interesgarria izateaz gain, ikastaroak bi egunez sanferminetarik ihes egiteko aukera eman zidan; beraz, esker mila anitz UEUri), Ibon Uribarrik erran zuen maiz saiatzen dela itzulpenak itzulpen direlako arrastoak ezabatzen. Jatorrizko testu baten bertsioa izanik, zenbaitek bigarren mailakotzat jotzen dute bertze hizkuntza batera ekarririko testu hori, eta, horren ondorioz, batzuetan saiatzen da bekatu hori ahal den heinean atzenarazten.

Erabat ikusezina izan gabe, itzultzailearen izena, kasu gehienetan, neketan ailegatzen da liburuen azaletara. Gure auzo erdaretan, behinik behin, ez da ohikoa –ez Folio-n, ez Anagrama-n, ez J’ai lu-n, ez Libros del Asteroide-n–, salbuespenak badira ere, hala nola Acantilado edo Gallimard-eko Du monde entier bilduma. Euskaran, ordea, ez da batere arraroa itzultzailearen izena egilearenaren azpian agertzea liburuaren azalean. Beharbada horregatik (eta gurea mundu txikia delako) egiten dut euskaran bertze hizkuntzetan egiten ez dudana: liburu bat itzultzaileagatik aukeratu. Behin baino gehiagotan, itzultzailea nor den ikusita erosi (eta irakurri) baitut berez jatorrizko bertsioan erosiko nukeen liburu bat (hala jokatu nuen Grégoire Bouillierren Txostena niri buruz-ekin, adibidez), edo bereziki erakartzen ez ninduen eta, beraz, espainolez erosiko ez nukeen liburu bat (errate baterako, hori izan zen Denon Artean argitaletxeak kaleratu zituen Milena Agusen bi liburuen kasua).

Gauzak konplikatu egiten dira euskaraturiko liburuak euskal gaia (hori zernahi delarik ere) euskal publikoari begira lantzen badu. Hau da, gure hizkuntzara bihurturiko liburua erdaraz sorturiko «euskal» liburua bada. Arima salbu, gutarra bada, alegia. Hori, adibidez, ez da Dolores Redondoren Zaindari ikusezina-rekin gertatzen, bistan baita euskal kutsuak kanpoko merkatuan liburuari exotismo puntu bat emateko balio duela, eta egileak ez duela bere burua euskal literaturaren partetzat hartzeko inolako interesik. Euskal koloreko literatura espainola (eta komertziala) da, eta –nafar thrillerra izendatuta ere– ez du bertzelako asmorik. Irakurleak aise harrapatuko du itzultzailearen izena lehen orrialdean.

Diferentea litzateke, ordea, egilea gutarikoa balitz, eta bere burua gutar gisa aurkeztu nahiko balu. Toti Martinez de Lezearen liburuen itzulpen batzuk ikusita, behin baino gehiagotan nire buruari galdetu izan diot ea egilea euskaraz idazten hasia ote zen. Zinez detektibe lana eskatzen baitzuen esku artean nuena itzulpena zela aurkitzeak. Hala da, adibidez, Maria Galanta, Abadesa nobelaren kasuan: itzultzailearen izena (itzulpen enpresa batena, hain zuzen ere) bilatu egin behar da, ez zaizu bidera aterako, bertze liburu batzuetan (argitaletxe bereko Dolores Redondoren liburuan, konparaziora) ohikoa den bezala. Hortxe dugu Uribarrik Baionako ikastaroan aipatu printzipioa muturrera eramanda: itzulpenak bere buruaren aztarna guziak ahalik eta hobekien ezabatu ditu, produktua jatorrizkoa balitz bezala pasarazteko. Gutarrismoaren bideak misteriotsuak dira, zinez, baina baita eraginkorrak ere: lagun baten semea Martinez de Lezearen liburu bat irakurtzen ari da institutuan, eta, aitak kontrakoa erran artio, euskaraz sorturiko testua leitzen ari zela uste zuen. Tira, ez da hori makurrena: irakasleak berak ez zekien itzulpen bat lantzen ari zela bere ikasleekin.

-(e)an bidalia

Bi lagunen lanpostuak (eta 2)

Mikel Taberna Irazoki

Kontent samar harrapatu nuen Txomin, bolada baterako lana izanen zuelakoz. Nafarroako Diputazioan, aizu! Iruñe erdi-erdian, gainera, Gazteluko plazaren ondoan. Astea kanpoan pasatu behar, horixe okerrena, baina bazuen hiriburuan non lo egin astelegunetan. Asteburuan buelta herrira.

Afaltzen ari ginen, beraz, eta galdetu nion zer lanpostu klase zen, zertan aritzen zen. Lanpostuaren izena «subalterno-ordenanza» zela erran zidan. Mahaitto baten gibelean egoten omen da, eraikin ofizial batera sartzen den jendeari argibide ematen-eta, gisa horretan. Nafarroan harritzekoa bada ere, lan-mahaiaren ondoko errotuluan euskaraz eta erdaraz omen dago lanpostu horren izena. Burua plateretik altxatu gabe gehitu zidan zehaztasuna: «menpekoa-mandataria». Isilune bat izan zen ondotik. Euskaratik gaztelaniara berriz ere bere gisara aldatu nahi izan zuen lagunak: «esclavo-recadista». To ironia, (t)ironi, tiro niri (itzultzaileoi). Irri murritx triste bana bertzerik ez zuen eragin mahaiaren bueltan ginenon baitan. Segituan ohartu nintzen hobe genuela gaiz aldatzea. Bertzelako kontu batzuen errepasoa egin genuen handik aitzinera, baina, nolanahi ere, ez genuen sobera luzatu afalondokoa. Minberegiak garela usteko duzue. Hala izanen da.

…

Zer nahi duzue erratea, nolabait ere errudun sentiarazi ninduen, jakinik neronek ere makina bat aldiz itzuli dudala hitz hori gisa horretan, «subalterno = menpeko/mendeko».

Paperean ari zarelarik, ohartzen zara hitzak bizkarrean dakarren kargaz, baina berba hori pertsona bati atxikitzen diozularik, «Hi, menpeko!», lotsa moduko zerbaitek blaitzen zaitu, eta zeure artean pentsatzen duzu: «nola izaten ahal du izen hori lanpostu batek? zer gara, bada, gainerakook?».

Ez dakit zer usteko duzuen, baina iruditzen zait jatorrizko solasari darizkion konnotazio klasistak (hein batean iraingarri edo umiliagarri izan daiteezkeenak) are nabarmenagoak direla euskarazko proposamen horretan, zeina, bertzalde, hiztegietan eta erabilera arruntean gehien zabaldu dena baita. Horren ildotik, gogoetaxka hau: euskarazko ordain hori finkatzen lagundu dugunon artean, zenbat «subalterno» zegoen? «Subalterno»rik egon izatera, erabaki horretara ailegatuko ginela uste duzue?

Ez ote zegoen, ez ote dago, bertzelako aukerarik?

Euskaltermen ikusi dut EAEko Administrazioaren alor batzuetan saiatu direla ordain hori saihestera; «urgazle» proposatzen dute. Baina sail batzuetan bertzerik ez.

Beharbada oker nago, eta «mendeko»ek eurek izen horri eutsi nahiko diote, amorruz, errabiaz, bertzeonganako desafioz ere erabiltzeko, baina ni, itzultzaile aristokraton talaia honetatik, bertze batzuen ideologia errepikatuz, hedatzen lagunduz, ez naiz eroso sentitzen. Mendekoen mendekuaren esperoan nauzue.

Edo, akaso, batzuek erranen didazue ezin litekeela izen hoberik asmatu adierazi nahi den horretarako, eta ea zer hasi behar dugun guk orain itxurakerietan, errealitatea maskaratzen.

…

Bertze alor batzuetan, adiera edo konnotazio gaitzesgarria duten hitzak baztertu eta haien partez bertze batzuk proposatzen diren bezalaxe, honek ere ez luke mereziko ordezkoren bat? Erdaraz eta euskaraz.

-(e)an bidalia

Leku-izenak, herritarren izenak eta euskararen erabilera (hobe «Biturira noa», «voy a Gasteiz» baino)

Karlos Cid Abasolo

Aurretiaz ohartarazten dut orain idaztera noana nire aurreko ekarpenaren (Hitz bahituak eta euskararen erabilera izeneko testuaren) segida dela. Eta idaztera noana ez datorrela bat euskal herritarren joera nagusiarekin. Eta idaztera noanak bati baino gehiagori pentsaraziko diola La Razón eta ABC direla nire etxe ondoko kioskoan erosten ditudan egunkariak. Bada, hala uste duena oker ibiliko da. Nire proposamena, aurrekoaren ildotik, euskararen normalizazioaren hobe beharrez egiten dut.

Jakina denez, euskal herritarren artean, euskaldun zein erdaldun izan, oso joera zabaldua da gaztelaniaz aritzen direnean euskarazkoak erabiltzea leku-izenak (Arrasate, Gasteiz, Donostia –edo Donosti–, Iruñea –edo Iruña–) eta herritarren izenak (bilbotarra, gasteiztarra, tolosarra).

Bestalde, lehen ohikoa zen euskaldunen ahotik, euskarazko mintzoan, erdal kutsuko toponimia entzutea (Biturira noa, Pamplonara noa), eta gaur egun ere ohikoa dute Euskal Herritik kanpoko herritarren izenak, euskaraz beharrean (filipinar, amerikar, poloniar), espainieraz esatea (filipino, amerikano, polako). Nire aurreko «31 eskutik»-ari erreparatuz gero, espero izatekoak dira nire bi proposamenak, euskararen erabilera (edo, hobeto esanda, euskaldunen hizkuntza eskubideen errespetua) susta dadin: 1/ euskaraz euskal hitzak erabiltzea (Arrasate, Gasteiz, Donostia, bilbotarra, gasteiztarra, tolosarra, filipinarra, amerikarra, poloniarra); 2/ espainieraz, ordea, espainierazkoak (Mondragón, Vitoria, San Sebastián, Pamplona, bilbaíno, vitoriano, tolosano). Ez dirudi oso zaila, baina Euskal Herriko erdal hedabide gehienek (prentsa, irrati eta telebista barne) makillaje erraza nahiago dute. Harrigarriro, Euskal Herritik kanpoko zenbait hedabidek ere makillaje mota hori bereganatu dute, ziurrenik ezjakintasun hutsez («El Madrid se atasca en el mediocampo, donde se fatiga el tolosarra, cada vez más solo y exigido», El País, 2012-3-19). Hara, «tolosarra» idatzita, gorriz azpimarratu dit Word-ak hitz hori, aipu horretarako espainiera baineukan Word-en aukeratuta. Gora Word-a! (Hara, Word-a hitza gorriz azpimarratu dit Word-ak).

Arazoa pittin bat korapilatzeko edo, politikariak hor ditugu, bazterrak harrotzen eta leku-izen ofizialak hautatzen, beren jakintza filologiko ugariak baliatuz. Euskal Autonomia Erkidegoan, 1982ko Euskararen Legea dela eta, udal bakoitza da herriaren izen ofiziala aukeratzeko ardura duena. Nafarroan, ordea, 1986ko vascuencearen legea dela eta, Foru Gobernua, nahi edo behar izanez gero Euskaltzaindiari aholku eskaturik. Eta, jakina, anabasa sortu: batzuetan, erdal izena aukeratu da ofizialtzat, hala nola Bilbao (jakina da, dena den, aldaera horrek bide luzea egin duela euskarazko tradizio idatzi eta ahozkoan). Maiz, ordea, euskal izena aukeratu da ofizialtzat, hala nola Sukarrieta. Beste kasu batzuetan euskal eta erdal izenak marra batez banandurik metatzen diren hitz elkartuaren alde egin da, hala nola Vitoria-Gasteiz. Eta, azkenik, euskal eta erdal izenak barra batez bereizita ageri direneko formula, hala nola Donostia / San Sebastián edo Pamplona / Iruña. Hau da, dudarik gabe, ikuspuntu linguistikotik, izendapen ofizialetarako hauturik egokiena. Gogora dezagun Donostia, ez dakit noiztik 2012 arte, ofizialki Donostia-San Sebastian izan zela, eta urte hartako abuztuan Gipuzkoako aldundiak, udalaren erabaki zentzuzkoari kasu eginez, hori baztertu eta Donostia / San Sebastián hautatu zuela ofizialtzat, Euskaltzaindiaren gomendioari men eginez. Hau da, Gipuzkoako hiriak bi izen ofizial ditu, Donostia eta San Sebastián, erabiltzen dugun hizkuntzaren arabera. Izendatze ofizialak bazter utz daitezela utopia bat denez, Donostiako udalaren bidea onargarri deritzodan bakarra da. Nerea Txapartegik, Aldundiaren ebazpenaren unean Donostiako udaleko kultura eta euskara zinegotzi zenak, arrazoi osoz esan zuen erabaki hura «aurrerakada handia izan zela hizkuntza normalizazioan eta toponimia zuzenaren erabilpenean». Zoritxarrez, badira udalak kontrako bidea egin dutenak. Esaterako, Lizarrakoak Estella/Lizarra baztertu eta Estella-Lizarra lehenetsi zuen. 2011ko irailetik hala ageri da Espainiako lurralde-politika eta herri arduralaritzako Ministerioaren herrien erregistroan. Nafarroako Gobernuak men egin behar izan zion Nafarroako Justizia Auzitegiak hartu eta Auzitegi Gorenak berretsitako epaiari. Lizarra izenari gagozkiola, gogora dezagun Espainiako politikari (hala nola Mayor-Oreja) eta hedabide askok, beren hizkuntza ohiturei bete ez eta, Lizarra hitza erabili izan dutela sarri espainieraz, Lizarra gora eta Lizarra behera, baina hori bai, izenaren zeta hori espainierazko ahoskerarekin ebakiz eta hitzari leku-izena eman beharrean eduki politikoa emanez (Lizarra berdin Lizarra-Garaziko akordioa). Hizkuntza-hautu horren gibelasmoa nabarmen-nabarmena da, hain nabarmena, non gutxi baitu gibeletik.

Honelako anabasaren aurrean, galde diezaiogun geure buruari ez ote ginatekeen erosoago biziko leku-izen ofizialik gabeko mundu batean. Aski litzateke gorago aipatu ditudan nire bi proposamenei jaramon egitea. Administrazioan (Euskal Herrikoetan nahiz Euskal Herritik kanpokoetan, hala nola Bruselakoan) lan egiten duten itzultzaileek eskertuko lukete. Eta makillajeari zirrikitu bat gutxiago utziko litzaioke. Agian zenbaitek usteko dute lorpen handia izan zela 2011n Espainiako parlamentuak Araba / Álava, Gipuzkoa eta Bizkaia izen ofizialtzat hartzea. Nahiago nuke espainierazko testu ofizialetan –zeinak inoiz irakurriko ez baititut– Guipúzcoa eta Vizcaya irakurtzea eta Espainiako parlamentuan euskarazko diskurtsoak (katalanezkoak eta galizierazkoak bezalaxe) debekaturik ez egotea. Zer da garrantzitsuagoa, azala ala mamia?

-(e)an bidalia

Kanta bat, itxaropenaren alde

Oskar Arana Ibabe

Zergatik bihurtzen ditugu testuak ingelesetik euskarara, euskaraz irakurtzeko gauza diren irakurle asko eta asko ingelesez ere gauza izanik, eta etorkizunean are eta gehiago izango direlarik ingelesez irakurtzeko gauza izango diren euskaldunak?

Bruce Springsteenen kanta hau, esaterako, zertarako euskaratu, hain ingeles soilean idatzita egonik…?

Edo, gaztelaniazko hainbat eta hainbat testu, zertarako euskarara itzuli?

Galdera horren erantzuna eta beste honena, “Zertarako bizirik eutsi euskarari?”, bat bera dira, nire ustez.

Hala, gogoak eman ahala beste hizkuntzetako testuak euskaratuz, zabaldu egiten dugu euskararen eremua.

Munduko plazan zer ikusi, zer gogoko izan, zer ekarri nahi izan euskarara plaza horretan beste hizkuntzetan entzundakoetatik, huraxe ekarri neure buruari euskaraz entzunaraztearren “nagusiaren” kantaren hitzak; noizbait adiskideren bati adore eman behar badiot, hitz hauek berak esatearren, bertso egokirik ezagutu ez-eta, beste norbaiten adorezko hitzak entzunaraztearren, premia dagoenean.

“Nagusiaren” sentimendua, indarra, bihotz sendo tolesik gabea, euskaraz ere hautemateko.

Bruce eta euskara elkarren ondoan ikusteko, ingelesa eta euskara elkarren ondoan entzuteko, handietan handiena, eta txikietan txikienetakoa, biak norbaiten bihotz abailduari bero eman nahian, suspertu nahian.

Asteon Ruperren Azukre koxkorrak entzutean gogoratu naiz euskaraz entzun nituen lehenbizikoetako rock kantak entzutean sentitutako zirraraz, Itoitzen Ezekielen prophezia edo Errobiren Kanpo kantak entzun eta euskaraz halakorik egin zitekeenik ere ezin sinetsita.

Igaro da lilura hura, hasierako lilura hura. Orain, atea irekiago dute kanpoko sortzaileek eta haien lanek, eta geureganatu dugu, ikasi dugu ingeles apur bat ere, kanpoan ibiltzeko, etxera kanpotik datorkiguna inork itzuli beharrik gabe ulertzeko. Baina, euskarara ere ekarri nahi, hala ere. Gure hitzekin hori nola esango genukeen jakin nahi, hala ere. Eta, gure hitzekin esanik, euskaldunen bati esan nahiko genizkiokeela sentitu, hala ere. Brucek esaten dituenak, soilak izanagatik, bihotzetik esanak direlako, eta haren hitzetan eta kantetan, batzuetan, guretzat ere esperantza, zirrara, poza, samina edo zeinahi sentimendu kausituko dugulakoan, argi izpiren bat, baliagarri, nork bere baitarako gordetzeko edo baten batekin edo baten batzuekin konpartitzeko. Eta, hala, euskara muga ez, sare bihurtu, hangoak eta hemengoak geureganatzeko.

Horrexegatik itzultzen dugu ingelesetik euskarara, edo gaztelaniatik euskarara.

Hona hemen kanta hori:

Irakurri baino lehen entzun nahi izanez gero:

Eta, euskaratuta:

Land of hope and dreams (Bruce Springsteen) Itxaropenaren eta ametsen lurraldea (Bruce Springsteen)
Grab your ticket and your suitcase
Thunder’s rollin’ down this track
Well, you don’t know where you’re goin’ now
But you know you won’t be back
Well, darlin’ if you’re weary
Lay your head upon my chest
We’ll take what we can carry
Yeah, and we’ll leave the rest
Big wheels roll through fields
Where sunlight streams
Meet me in a land of hope and dreams
Well, I will provide for you
And I’ll stand by your side
You’ll need a good companion now
For this part of the ride
Leave behind your sorrows
Let this day be the last
Tomorrow there’ll be sunshine
And all this darkness past
Big wheels roll through fields
Where sunlight streams
Oh meet me in a land of hope and dreams
This train…
Carries saints and sinners
This train…
Carries losers and winners
This train…
Carries whores and gamblers
This train…
Carries lost souls
I said this train…
Dreams will not be thwarted
This train…
Faith will be rewarded		 Hartu zure txartela eta zure puskak,
trumoia dator trenbide honen gainean.
Ez dakizu nora zoazen,
Badakizu, ordea, ez zarela itzuliko;
eta, laztana, nekatuta bazaude,
pausatu zure burua nire bularrean.
Aldean eraman ahal duguna hartu,
eta utzi gainerakoa.
Gurpil tzarrak soroetan,
eguzkia zurrustan haien gainera.
Elkar gaitezen itxaropenaren eta ametsen lurraldean.
Bai, zure kargu hartuko dut,
eta zure ondoan izango naiz,
lagun ona beharko duzu orain,
bidaiaren zati honetarako;
Utzi atzean samin-egunak,
izan dadila hau azkena,
bihar ere argituko du eguna,
eta iluntasun hau guztia joanik izango da.
Gurpil tzarrak soroetan,
eguzkia zurrustan haien gainera.
Ai, elkar gaitezen itxaropenaren eta ametsen lurraldean.
Tren honek…
santuak eta bekatariak daramatza,
Tren honek…
irabazleak eta galtzaileak daramatza,
Tren honek…
putak eta jokulariak daramatza,
Tren honek…
arima herratuak daramatza,
Tren hau, bai…
ametsak ez dira zapuztuak izango,
Tren hau…
fedeak saria izango du.

Eta, ondoren, kantaren euskarazko bertsio bat egin, hitzak musikaren moldera sarturik, baina bai eginkizun zaila hori, itzulpenaz haragokoa, segur.

-(e)an bidalia

Joana Arc-ekoa

Juan Luis Zabala

Leonard Cohenek kantatzen duen bere beste poema baten itzulpena duzue hemen.

Joana Arc-ekoa

Joana Arc-ekoak atzetik zituen su lamak orain
Ilunpean zeharko bere zamalkatzean;
Ez haren armadura distiraraziko zuen ilargirik,
Ez gau ketsuan hura bereganatuko zuen gizonik.
Esan zuen: «Nekatua nago gerraz,
Lehen neukanaren antzeko lan bat nahi dut,
Ezkon-soineko bat edo zerbait zuria
Nire irrika puztuaren gainean janzteko».

Hara, pozten nau zu horrela mintzatzen entzuteak,
Ba al dakizu? Egunero behatu dut zure zamalkatzea
Eta horren heroi hotz eta bakartia
Bereganatzea du amets nire baitan zerbaitek.
«Eta nor zara zu», galdetu zion irmo
Joanak kearen azpian zegoenari.
«Zergatik? Sua naiz», erantzun zion,
«Eta maite dut zure bakardadea, maite zure harrotasuna».

«Hortaz, su, hotz bihurtu ezazu zeure gorputza,
Neurea emango dizut besarkatzeko».
Hori esanik barruan sartu zen
Harena izateko, haren emaztegai bakar.
Eta bere bihotz sutsuaren barruan
Joana Arc-ekoaren hautsa hartu,
Eta ezteietako gonbidatuen gainean
Haren ezkon-soinekoaren errautsak eskegi zituen.

Bihotz sutsuaren barruan zuela
Joana Arc-ekoaren hautsa hartu zuen,
Eta orduan Joanari argi agertu zitzaion
hura sua baldin bazen, berak, oi, egur izan behar zuela.
Intziri egiten ikusi nuen, negar egiten ikusi nuen,
Aintza ikusi nuen haren begian.
Neuk ere maitasuna eta argia irrikatzen ditut,
Baina hain izan behar du anker eta, oi, distiratsu!

* * *

Joan of Arc

Now the flames they followed Joan of Arc
As she came riding through the dark;
No moon to keep her armour bright,
No man to get her through this very smoky night.
She said, “i’m tired of the war,
I want the kind of work I had before,
A wedding dress or something white
To wear upon my swollen appetite”.

Well, I’m glad to hear you talk this way,
You know I’ve watched you riding every day
And something in me yearns to win
Such a cold and lonesome heroine.
“And who are you?” she sternly spoke
To the one beneath the smoke.
“Why, I’m fire”, he replied,
“And I love your solitude, I love your pride”.

“Then fire, make your body cold,
I’m going to give you mine to hold”.
Saying this she climbed inside
To be his one, to be his only bride.
And deep into his fiery heart
He took the dust of Joan of Arc,
And high above the wedding guests
He hung the ashes of her wedding dress.

It was deep into his fiery heart
He took the dust of Joan of Arc,
And then she clearly understood
If he was fire, oh then she must be wood.
I saw her wince, I saw her cry,
I saw the glory in her eye.
Myself I long for love and light,
But must it come so cruel, and oh so bright.

-(e)an bidalia

Deiturak

Eneko Bidegain

Gaur egun, eta beharbada azken hiruzpalau belaunaldietatik hona gutxienez, deituren edo abizenen ortografiak egonkorrak dira. Kasu ohikoena hartzeko, Etcheverry aitak Etcheverry abizena utziko die haurrei, aitatxik zuen bezala; eta Echeberri deiturarekin sortu zenaren seme-alabak Echeberri izanen dira, ez Etcheverry, ez Etxeberri. Baina XIX. mendeko eta lehenagoko ezkontza, sortze eta bataioetako aktetan, abizenak ez ziren beti modu berean idatzirik agertzen.

Hego Euskal Herrian aski sinplea da abizenak euskalduntzeko prozesua. Ipar Euskal Herrian, ordea, buru-hauste handiagoa da: deitura aldatzeko aukera badago, baina ez irizpide beren arabera; eta prozesua bera luzea da eta 100 eurotik gorako kostua du. Besteak beste, Journal Officiel Frantziako aldizkari ofizialean argitaratu behar da deitura aldatzeko xedea. Horrek berak ez du bermatzen aldatzeko eskaera onartuko dutenik.

Abizen ofizialaren ortografia aldatu gabe ere badago lanik egiteko, gehienek ohitura dutelako beren abizena nortasun agirian idatzia duten bezala jartzeko. Elkarrizketa egiten banion bati, maiz zehazten zidaten Etxeberri «tch»-rekin zen edo zer. Eta nik nire baitan: «nahi duzuna, baina Etxeberri idatziko dut, gure egunkarian euskaratzen ditugulako Euskal Herrian bizi direnen euskal abizenak».

Frantses ortografian idazteak badauka ondorio txar bat, Ipar Euskal Herrian bereziki: gure abizenak frantsesez ahoskatzeko joera dagoela, guztiz desitxuratuz. Eta hori ez bakarrik frantsesez mintzo garenean, baita euskaraz mintzo garenean ere. Are txarrago, garbiki euskaraz idatzita dauden abizenak ere frantses ortografiaren arabera ahoskatzeko joera dago, baita Iparraldeo euskarazko irratietan ere.

Lan sakona dugu egiteko gure baitan, gure buruetatik kentzeko frantsesezko ahoskatze modu hori. Ohartu behar dugu «Mendiburr» (Mendiboure, idatzita) ahoskatzen dugunean, buru-buztanik gabeko zerbait erraten ari garela, «buru»-ri r bikoitza jarrita eta u kenduta. Baina bereziki ohartu behar dugu horrela ahoskatzen dugunean agertzen zaigula zenbateraino barneratua dugun frantsesaren eragina, gure nortasuna gure hizkuntzan berean ukatzeraino.

-(e)an bidalia

Literatura Unibertsala bilduma, buru osasunerako ona

Karlos del Olmo Serna

Aditu batzuen arabera, ez dago goi ala behe literaturarik, literatura ona edo txarra baino. Beste batzuen aburuz, hori ez da egia, goi mailako literatura txarrik izan daitekeelako, bai eta kontrakorik ere. Nahiz eta, zertan esanik ez, pentsatzekoa den goi literatura idaztea gaitzago gertatzen dela behe literatura idaztea baino, lehen motakoa irakurtzea ere zailago gertatzen den neurrian. Idazlan batzuk takateko batean irakurtzen dira… eta antzeko ereti batean ahazten ere. Best-sellerrak irakurtzen dituzten irakurlari gehienei ez bide zaie gustatzen “goi literatura” deritzona, eta ez dute egin gura izaten asmo estetikodun testu literarioak eskatu ohi dien esfortzua, ez dute irakurgaian altxorrik bilatzen, bizitza bera edo mundu ikuskera aldaraz diezaiekeena. Horregatik ez dute poesiarik irakurri ohi, aspergarria delako. Are gutxiago, literatura dramatikorik. Ez dute erritorik bilatzen, une magiko halako bat, gai edo trama konplexurik, psikologia edo nortasun sendoko pertsonaiarik, denbora pasa arina baizik, lo egiten edo asperra jasaten lagunduko dien zer edo zer, bost zentzumenak, erne barik, erdi lokartuta dituzten uneetarako (eta, halere, hobe literatura erabiltzea beste baliabide kimiko batzuk baino).

Literatura Unibertsala bildumari aurpegiratu ohi izan zaio, behin baino gehiagotan, testu errazagorik ez sartzea, goi mailako literaturatzat jotako lanak besterik ez plazaratzea. Euskal argitaratzaile batzuek ere halako prebentzio moduko bat izan ohi dute testu “zailaren” aurrean (dela sormenezkoa, dela itzulia). Hori dena, aurrerantzean, aldatzen hasi beharrean egongo gara, gustuak gustu eta iritziak iritzi, gaur egun badelako argudio zientifiko bat goi literaturen alde: Science aldizkariak 2013ko urrian argitaraturiko 342, 347. zk.-an  agertzen den Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind artikuluak David Corner Kidd eta Emanuele Castano ikerlarien azterlan baten emaitzak dakartza. Eta ikerkuntza horren arabera, literatura irakurtzea ez-fikzioa leitzea baino onuragarriagoa da garunerako. Eta literaturaren barruan, goi literaturak ondoren probetxuzkoagoak izaten ditu garunaren funtzionamenduan.

Gizartean bizitzeko, ezinbestekoa da besteren buru egoerak ulertzea. Inoren egoera subjektiboak hauteman eta ulertzeko gaitasuna giza eboluzioaren lorpen handienetako bat ei da. Iker alor horretan (Theory of Mind, Gogamenaren Teoria) gabeziak dituzten pertsonek zailtasunak izan ohi dituzte pertsonen arteko hartu-emanetan. Bi alor bereizten dituzte zientzialariek: inoren emozioak detektatu eta ulertzeko trebezia eta besteren sinesmenak eta asmoak inferitzeko eta irudikatzeko abilezia. Sentipenekikoak zerikusi handi eta zuzena du enpatiarekin (positiboa) eta jokabide antisozialarekin (negatiboa). Eta zein da gauza? Ikerlariek zenbait esperimentu prestatu eta egin dituztela irakurle talde batzuekin, irakurgaiek garunean eta gizarte abilezietan izaten dituzten ondorioak neurtzeko asmoz. Egileen hipotesi nagusia zen fikzio literarioa hobea dela fikzio popularra eta ez-fikzioa baino Gogamenaren Teoriaren barruan diren trebetasunerako. Aurrera baino lehen, esperimentuetan batez ere testu laburrak (ipuinak eta abar) erabili zituztela adierazi beharra dago.

Saioak zertan izan diren ulertzeko, hona hemen adibide bat: aipatu teoria horrek zerikusia duenez gero gizartean besteekin elkarrekintzan jarduteko trebetasunekin, esperimentuetako batean irakurleek hainbat emozio edo sentipen adierazten zituzten aurpegi batzuk (antzezle batzuenak) ikusi eta emozioak edo pentsamenduak igartzen saiatu behar izaten zuten. Ondorioak oso argiak izan dira (eta goi mailako literatura itzuliaren aldekoak ere, partez, ikerketan erabilitako irakurgaietako batzuk ingelesera itzulitako klasikoak zirelako, esaterako, Txekhov). Hona hemen batzuk:

  • testu literarioak irakurritako pertsonak gauzagoak dira inork keinu bidez adierazitako emozio edo pentsamenduak asmatzeko, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
  • testu literarioak ez ziren testu popularrak bezain gustuko gertatzen, baina literariotasunaren adibide hobetzat jotzen dituzte azterturiko pertsonek,
  • testu literarioetan errore tasa txikiagoak gertatzen dira bai alde kognitiboan bai emozionalean neurtutako itemetan, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
  • goi fikzio testuek beheragoko fikzio testuek baino emaitza hobeak lortzen dituzte nahimen positiboa eta negatiboa neurtzeko eskalan, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
  • pertsonaia baten pentsamenduak eta emozioak ahalik eta eduki linguistiko eta ikusizko txikienaren bidez asmatzeari dagokionez, fikzio literarioa nagusi da fikzio popularraren aldean, irakurleen ezaugarriak ezein izanda ere,
  • neurturiko alor guztietan, fikzio literarioaren irakurleek emaitza zehatzagoak lortu izan dituzte, alderdi kognitiboan zein emoziozkoan ere, irakurleen ezaugarriak gorabehera,
  • jendeak beste pertsonen gainean askozaz ere gehiago ikasten du testu literarioak irakurrita popularrak edo ez-fikziozkoak irakurrita baino,
  • fikzio literarioa irakurtzeak epe laburreko ondorio neurgarriak izaten ditu gizarte bizitzarako onuragarri gertatzen diren zenbait gaitasunetan,
  • fikzio literarioa, benetako munduko beste eragile batzuen antzera, konplexua eta heterogeneoa da,
  • testuaren literariotasunak balio ekologikoa du konstruktu moduan,
  • fikzio literarioa Gogamenaren Teoriak aztertzen dituen buru gaitasunak hobetzeko erabil daiteke,
  • fikzio literarioak gizakiaren kontzientzia garatu eta eguneroko bizitza aberasten lagundu dezake,
  • liburu on batek pertsona eroan dezake jokabide prosozialagoak izatera,
  • terapia moduan, fikzio literarioa ez da beste batzuk bezain arriskutsua,
  • fikzio literarioa ia guztiz librea izan daiteke, eta oso albo ondorio gutxi ditu aldetik ere ez da hain kaltegarri.

Idazle ongarrien artean, De Lillo, Txekhov, Lydia Davis, Estatu Batuetako Sari Nazionaleko finalistak, PEN/O. Henry Sariaren irabazleak, Dagoberto Gilb, Alice Munro…,  hain gorak ez zirenenetatik, ordea, maitasun eleberriak, zientzi fikzioa edo eleberri beltzak idazten dituzten zenbait egile aukeratu zituzten (haietako batzuk, Robert Heinlein edo Dashiell Hammett, kasurako, gero eta onartuago daude egile literarioen artean, dena dela).

Castanok dioenez, seguru asko testu literarioak prestakuntza hobea eskaintzen dio irakurleari, irudiak eskaintzen dituelako kontatu baino areago, eta fikzio popularrak, ordea, kontrara jokatu ohi du. Literatura popularrean, trama da inportanteena, irakurleak badaki zer pentsatzen duten pertsonaiek, berehala igartzen du (argiro adierazten diolako egileak) nor den zintzoa eta nor maltzurra. Testu literarioan irakurleak areago saiatu behar du pertsonaien sentimenduak eta pentsamenduak asmatzen, baina ahalegin handiago horrek saria izaten du gizarte bizitzak eskatzen dituen gogamen mekanismoen aldetik.

Kontua da, ikerketek halako gauzak erakutsi arren, hainbat herritan (esaterako, ikerlana gauzatu duten aldean, hau da, Amerikako Estatu Batuetan) gero eta enfasi txikiagoa egiten ari direla eta uzkurrago jokatzen literatura bigarren mailako eta aurreragoko hezkuntza programetan sartzeko unean.

Hortaz, Literatura Unibertsala eta antzeko testu eta bilduma literarioak “saltzeko” orduan, osasungarri gertatzen direla ere erabili beharko dugu argudiotzat. Eta ez da gutxi, gaur egun gizartean gero eta sarriago agertzen edo gertatzen hasi diren gaixotasun eta gizarte arazo batzuen aurrean.

-(e)an bidalia

Poxpola

Aiora Jaka Irizar

Aurten izan naiz ama lehen aldiz, eta alaba jaio denetik horixe da etengabe ahotan darabildan hitza: «poxpola». Ez «bihotza», ez «laztana», ez «maitea»; niri «poxpola» ateratzen zait. Halaxe deitzen zidan niri amak umetan, eta, hogeitaka urtean ahaztu antzean izan dudan arren, alaba jaio orduko automatikoki atera zait berriro: «poxpola».

Oso hitz polita, gertukoa, goxoa… iruditzen zitzaidan arren, senak esaten zidan ez nuela ohiko hiztegietan behintzat erraz aurkituko, eta horixe konfirmatu zidan nire lehen bilaketak. Euskal hiztegi nagusiak kontsultatu, eta «poxpolin(a)» bai, baina «poxpol(a)» ez nuen inon topatu, ez bada Azkueren hiztegian: «poxpol (G-goi-to): Agallón, excrecencia de roble con que juegan los niños»; baina, hasiera batean, erabat baztertu nuen nire adjektibo polita hain definizio mordoiloarekin lotzea.

Amari galdetu nion, beraz, nondik atera zuen hitz hura, eta zer esan nahi zuen zehazki. Esan zidan bere ezagun batek «poxpolo» deitzen ziola semeari, gorputz argala eta buru handia zituelako nonbait, eta ziurrenik horregatik hasiko zela bera niri «poxpola» deitzen. Erantzun hark, baina, ez ninduen erabat konbentzitu (ez dut uste inoiz oso buruhandia izan naizenik, ezta bereziki argala ere, eta, gainera, uste dut amak «maitea», «polita», «moñoña»… zentzuan erabiltzen zuela hitza). Kontu hari bueltaka ari nintzen batean, txikitan ikastolan kantatzen genuen kanta batez gogoratu nintzen:

Han urrun etxe poxpola, hola, hola,
tximinitik gora kea dariola, hola, hola.
Gaintxoan arbola, zelai erdian,
erreka pol-pola etxe atarian,
eta tralala, eta tralala,
dena txiki, txiki, txikia, hola.
…

«Etxe poxpola» dio kantak (laugarren lerroan «erreka poxpola» genioen guk, baina badirudi «erreka pol-pola» dela berez); «poxpola» ez da, beraz, gure amaren asmakizuna. Hark ere entzuna zuen nonbait hitz hura. Kanta haren letrak ahaztuxeak nituela-eta, Interneten bilatu dut kanta osoa, eta orain arte ez nekizkien hainbat kontu interesgarri ikasi ditut:

Jakin dut Txirri, Mirri eta Txiribitonek baino lehenago isilpeko ikastoletako andereñoek kantatzen zutela abesti hura. Eta Jose Ignazio Ansorena «Mirri»-ri esker jakin ahal izan dut Émile Jaques-Dalcroze (1865-1950) suitzar musikari, konpositore eta pedagogoarena dela doinua. Euskarazko hitzak, Ansorenaren arabera, Debako Joseba Markiegi (1894-1936) apaiz, idazle eta itzultzailearenak dira, Peli eta Polentzi ezagunagoen anaia zaharrarenak hain zuzen. Kantaren euskarazko bertsioa gerra aurreko urteetan kaleratu zen euskal prentsan behin baino gehiagotan (1932an Euzkadin, 1933an Txistularin eta 1934an Argian), baina ziur aski 1933an argitaratutako Saski-naski. Poxpoliña. Jolas-abestiak liburuari esker lortu zuen zabalkundea. 1932koan, ezagutzen dudan lehenengo argitalpenean, Lekuona (Manuel Lekuona, zalantzarik gabe) aipatzen da egile moduan.

Émile Jaques-Dalcrozek haurrei musika irakasteko erritmoan eta mugimenduan oinarritzen zen metodo berritzaile bat proposatu zuen XX. mendearen hasieran, eta metodo hark berehalako arrakasta izan zuen Europako hainbat herrialdetan. «Han urrun etxe poxpola» kanta ere keinu eta gorputz-mugimenduen laguntzaz kantatzeko abesti bat da, hain zuzen (han ibiltzen ginen gu ikastolan, eskuekin «hola, hola» egiten, etxe poxpolaren teilatua eta hormak deskribatzen). Kanta hura bera katalanera egokitu omen zuen Jaques-Dalcrozeren ikasle izandako Joan Llongueresek, eta bertsio katalan hartatik euskaratu omen zen haur-abestia.

«Poxpola» hitzaren esanahi zehatzari buruz zer edo zer argituko zidalakoan, beraz, katalanezko bertsioa bilatu dut:

Allà dalt hi ha una caseta, així, així,
amb un fum que vola per la teuladeta, així, així.
té una finestreta i un petit jardí
i una fonteta al mig del camí.
Tra la ra la la ra la la la
Tot és petit, petit, molt petit, oidà.
…

Horren arabera, beraz, «una caseta» itzultzeko erabili du itzultzaileak «etxe poxpola». Argi dago ez dela hitzez hitzezko itzulpena, nolabait egokitu egin baitu katalanezko bertsioa euskaraz erritmoa eta errima mantentzeko, baina argi dago etxe poxpola «una caseta» dela, hots, etxe txiki, ziurrenik polit bat. Eta Jaques-Dalcrozeren beraren jatorrizkora jota gauza bera ikus liteke: etxe poxpola «une maisonnette» da jatorrizkoan:

Il est une maisonnette, comm’ ça, comm’ ça;
De la fumée blanch’ sort de la cheminette, comm’ ça, comm’ ça;
Un’ petit’ pelouse, un petit sapin,
Un’ petit’ fontaine, un petit jardin.
Tra la la, la la la la, la
tout est petit, petit dans cett’ maison-là.
…

Ezin dugu jakin itzultzaileak berak kanta hau itzultzeko asmatutako adjektiboa den «poxpol(a)», baina badirudi idatziz behintzat hark erabili zuela lehen aldiz.

Gerora ez dirudi hitzak zabalkuntza handirik izan duenik, Eusebio Erkiagaren 1968ko testu batean baizik ez baitut berriro ikusi: Araibar zalduna liburuan bi aldiz ageri da «poxpola» hitza:

—Politak dituzu izan ere, ba, begiak! —ziotsan Manu-k poliki, neskatxa poxpolari.

Beste poxpola aiek, toldo baten aldamenean etzin ziran, ondar bero gaiñean luze luze.

Esanahiari dagokionez, beraz, pentsatzen dut Orotarikoak «poxpolin» hitzari ematen dizkion lau adieretatik bigarrenarekin lotuta dagoela:

2. pospolin (V-gip). Ref.: A (pospolin); Elexp Berg (pospoliñ). “Persona linda y graciosa y pequeña” A. “Nombre con el que se denomina cariñosamente a las niñas.

Berez pertsonak eta batez ere neskak izendatzeko erabiltzen bada ere,  Orotarikoko azken adibideak bestelako aukerak ere zilegi direla iradokitzen du:

Ze moduz dabill gure pospoliña? Zuen neskatillia dago pospoliña” Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. pospoliña.
Ekatzu patxo bat poxpoliñ, ekatzu patxo bat, arrosatxoa. Ag G 74.
Musikari pilla bat mutur batean ta Elizondoko neska poxpoliñak egurasten joan-etorrian. Anab Poli 80.
Aitonaren belaunetara atxiki kontu eskean billakatu genitun poxpolin zoragarri aiek ziaro gordindu zaizkigu. Etxde JJ 214.
Belenen sortu zaigu, / –krixkitin kraxkitin– / Jesustxo poxpolin. NEtx LBB 304.
Orain bideko erriak ezik, Santesteban poxpoliña! urrutiko erriskak ere ikusten ziran. Anab Poli 72.

Egia da ebidentzia idatzi askorik ez duela hitzak, baina, «etxe poxpola» kantaren historia kuriosoagatik besterik ez bada ere, uste dut mereziko lukeela sarreratxo bat gure hiztegietan. Haurrentzako jolas-abestiak euskaratzen jardun zuten idazle-itzultzaileak eta ezkutuko ikastoletan kanta haiek irakasten aritu ziren andereñoak omentzeko modu polita litzateke. Hauxe, beraz, hiztegigileentzako nire proposamena:

poxpol: gauza edo pertsona txiki, polit, lirain, panpoxa. Han urrun etxe poxpola, hola, hola; tximinitik gora kea dariola, hola, hola.