Itzulpen esperimentua

Angel Erro

Susmoa nuen bezala, joan den hileko artikuluari eman nion izena ez zen egokiena, gaurkoari izenburu bera para niezaiokeelako. Irudipena dut poesia (eta, zehazkiago poesia itzultzea (eta, zer esanik ez, poesia itzuliaren azterketa)) itzulpengintzaren erronka jakin batzuk gertuagotik ezagutzeko oso tresna baliagarria izan daitekeela. Orain gutxi berriro sentitu dut Rikardo Arregiren poema baten aurrean, itzultzeko ahalegina egin dudanean, baina ohartu naiz aspaldiko irudipena ere badela. Duela zortzi egun, Volgako Batelariak literatur blogean egiten nuen lehendabiziko testuetako batean, Optaziano Porfirioren olerki bat itzultzearekin batera.

Latinezko poema hark bezala, Rikardo Arregirenak ere (Amodiozko poemak edo ataleko hamalaugarrena) hitzekin eta hitzen jarrerarekin jolas egiten du, baina azken asmoa arras bestelakoa dute biek. Arregirena Billy Collinsen ereduari jarraitzen dion paradelle bat da. Billy Collinsek poesia formalaren estutasunez trufa egiteko (izan ere paradelle izena parody eta inspirazio iturri omen duen villanelle hitzen lotura da), poema estrofiko bat asmatu zuen, trobadoreen tradiziotik zetorrelako gezur esanez (Arregiren poema liburuan ere asko dira trobadoreei eginik keinuak) eta litekeen konposizio poetikorik zailena dela aldarrikatuz.

[Arauak hauexek ditu: Lehen ahapaldiko bigarren eta laugarren lerroak, hurrenez hurren, lehen eta hirugarren errepikapenak dira, baina bosgarren eta seigarrenak aurretik erabilitako hitzak berrerabili behar ditu behin kokapena aldatuta. Gauza bera bigarren eta hirugarren ahapaldiekin. Laugarrenak aurreko hiru ahapaldien hitzak  berriz erabili beharko ditu, oraindik ere kokapen berri batean. Jatorrizkoa nolakoa den ikusteko, jo hona]

Parodia denez gero, Collinsek ez du bere burua estutzen hitzen birkokapen bakoitzarekin pieza guztiak ahokatzeko. Hitzak birrordenatuta, emaitza ederrekin batera («Another pain for me to darken the mountain. / And find the time, cross my shore» edo «Quick, your nervous branch flew from love», hau da, «Beste oinaze bat niretzat mendia iluntzeko. / Eta denbora aurkitu, nire hondartza gurutzatu» edo «Arin, zure adar dardaratiak hegan egin zuen amodiotik»), horiek bezalakoekin batera, nioen, emaitza agramatikalak eta itzulezinak ere baditugu («find was my into it was with to to»).

Formulak arrakasta izan du, eta asmatzaileak berak paradelleen antologia bat atondu du, broma luzatuz. Ez dut eskuartean izan, baina esango nuke antologia horien egile gehienek (ausarta banintz, guztiek esango nuke) paradelle serio bat osatu nahi izan dutela, formak dakartzan zailtasunak gainditzen ahaleginduta. Literatur irakasgai bat ere bada hori, jarraitzaileen ingurukoa.

Euskal literaturan, oker ez banago, lehen ahalegina Rikardo Arregi Diaz de Herediak egin du Bitan esan beharra poema liburuan (Alberdania, 2012).

         

AMODIOZKO POEMAK EDO XIV

Billy Collins-en ereduari jarraituz, paradelle bat

eta matsaren urrezko orrijak.

Lauaxeta

Mahastietan zure eskuak lanean daude
Mahastietan zure eskuak lanean daude
Nire gorputza jeloskor dabil zuri begira
Nire gorputza jeloskor dabil zuri begira
Nire eskuak zuri begira jeloskor daude
Mahastietan zure gorputza dabil lanean

Lanen izenak ikasten ditut oinak zikindu
Lanen izenak ikasten ditut oinak zikindu
Praka urdinak lasai ikusi lurren desirak
Praka urdinak lasai ikusi lurren desirak
Praka desirak zikindu oinak lurren izenak
Lanen urdinak ditut ikusi lasai ikasten

Traktore gurdi bideen hautsa zure izerdi
Traktore gurdi bideen hautsa zure izerdi
Ur gazi hori da nire ardo jainkoen sua
Ur gazi hori da nire ardo jainkoen sua
Bideen sua da nire ardo ur gazi hori
Zure izerdi jainkoen hautsa traktore gurdi

Lurren urdinak lanean daude zuri begira
Oinak ikasten zikindu ditut praka izenak
Ur lasai hori nire gorputza traktore sua
Mahastietan jainkoen hautsa da nire ardo
Zure eskuak lanen desirak bideen gurdi
Jeloskor dabil gazi ikusi zure izerdi

Poema irakurrita, lehen aipatu bezalako paradelle serio bat zelakoan nengoen, euskararen morfologiak ahalbidetzen duen neurrian, zentzu berriak eta ezberdinak bilatzen nizkion lerro bakoitzari. Poetak bere lana errezitatzen entzuteak lagundu dit, horretaz aparte, edo horretaz gain, hitzen segiden liluran kiribiltzen direla esaldiak, zentzuaren eta zentzu ezaren ertzean eroso. Egingo nuke, ez baitiot egileari galdetu, poemaren aurrera egitean ez duela semantika gidari. Nire ustez, ez dabil Billy Collinsen asmoetatik urrunegi, parodiara iritsi ez bada ere.

Horrexegatik, hain zuzen ere, poema itzultzea erronka da, interpretazio erronka bat. Poema on bat estutu eta parodiatutakoen talderaino bultza dezakegu. Bestetik, morfologiak ere hain ezberdin izaki, loturak egiteko moduak eta abar, erronka ere bada, gaztelania usatuagoak esanahia bestela ainguratu baitezake. Azkenik, poemak berak barne mekanikaz eraikitzen du bere burua (ez Porfiriorena bezain estuki, hala ere), eta ondorioz egiaztatu ahal izan dut noraino aldentzen diren hizkuntza bakoitzeko azken emaitzak.

Ea ba:

En el viñedo hacen tus manos su trabajo
En el viñedo hacen tus manos su trabajo
Mis miembros sienten celos mirándote
Mis miembros sienten celos mirándote
Mis celos mirándote sienten manos
En el trabajo tus miembros hacen su viñedo

Aprendo los nombres de las labores ensucio mis pies
Aprendo los nombres de las labores ensucio mis pies
Tranquilo contemplo pantalones azules deseo de tierras
Tranquilo contemplo pantalones azules deseo de tierras
Los pantalones ensucio de deseo mis pies nombres de tierras
Contemplo las labores azules aprendo tranquilo

Tu sudor polvo del camino remolques y tractores
Tu sudor polvo del camino remolques y tractores
Ese líquido salado es mi vino fuego de dioses
Ese líquido salado es mi vino fuego de dioses
Camino del fuego es mi vino ese líquido salado
Tu sudor polvo de dioses tractores y remolques

Los azules de tierras mirándote hacen su trabajo
Aprendo mis pies ensucio nombres de pantalones
Ese líquido tranquilo fuego de tractores mis miembros
En el viñedo polvo de dioses es mi vino
Tus manos y las labores deseo remolques del camino
Sienten celos salado contemplo tu sudor

 

 

Ondorioak: Itzulpen batek esanahia finkatzen du, jatorrizkoak baino gehiago. Paradelle «serioak» gaitzetsi baditut lehenago, ondorioztatu behar dut, irizpide horri jarraiki, itzulpen honen emaitza den paradellea jatorrizkoa baino txarragoa dela. Jatorrizko «praka desirak zikindu», gaztelaniaz, derrigorrez jokatuta eta hala emateko tentazioari ezin eutsita, «los pantalones ensucio de deseo» bilakatu da. Oraindik ere, nire ustez, aldaera zilegia.

Azken ahapaldia (aurreko guztien hitz guztiak berrantolatu beharrekoa) itzultzailearen tenkaren amesgaizto moduan sentitu dut, bere ahalmen osoan, hau da, zeini lotu, jatorrizkoaren hitzez hitzezkoari edo beste hizkuntzaren posibilitate guztiak ustiatzeari. Esan bezala, «esanahi» gehiegi ez sortzea izan dut iparrorratz, nahigabe ere sortzen denaz aparte, baina hala ere aitortu behar dut tentazio handia izan dudala azken ahapaldi horretan «remolques del deseo» (poesia petrarkistaren irudia izan litekeena), «camino tus pies» (camino hitzaren izentasun eta adiztasunarekin jolasean), eta are hasierara jo eta «ese líquido» «dicha agua» bihurtu eta, horrela, gero «dicha» ere «esandako» moduan eta «zoriontasun» moduan erabili ahal izateko eta esanahi zurrunbilo berriagoetan murgiltzeko.

Ez dut egin, baina bekatua aitortu nahi dut.