Neu naiz alfa eta omega

Alfontso Mujika Etxeberria

Ez, ez erreparatu izenburuko hitz-hurrenkerari, ez egon horren peskizan. Gaurko aletxo hau ez da duela bizpahiru aste Juan Garziak paratutako “Galdegaia aditzaren atzean” gai zinez interesgarri eta mamitsuaren segida. Kontu azalekoago bat, hutsalagoa, ekarri dut lerro hauetara, hutsaren hurrengo interes praktikoa izango duena, ziur asko, blog honek dituen irakurle gehien-gehienentzat. Ohartarazita zaudete, beraz.

Hasteko, begiratu txiki bat Bibliari. Sinestuna nahiz sinesgabea izan, Biblia Mendebaldeko kulturaren erreferenteetako bat da, eta abiapuntutzat hartuko dut. Honela dio Apokalipsiak 21. kapituluko  6. txatalean:

Azkenik, esan zuen: «Egina dago! Neu naiz Alfa eta Omega, hasiera eta bukaera. Egarri denari neuk emango diot doan biziaren iturburutik.

Hor ageri dira alfabeto grekoaren bi letra-izen, lehenarena eta azkenarena. Grekoa sekula ikasi ez dugunok ere ezagutzen ditugu, eta ez horiek bakarrik. Eskolatik pasatu den orok borrokatu behar izan du pi letrarekin, oinarrizko geometria ikastean. Eta grekoz ez dakien jende askok badaki, halaber, alfabeto horretako lehen lau letrak alfa, beta, gamma eta delta direla. Hortik aurrera…

Hortik aurrera ere, alfabeto grekoa ez da “letretako” jendeari soilik dagokion kontua. Zientzia eta teknologiako edozein ikasketatan, alfabeto grekoaren letrak noiznahi agertzen dira. Edozein ingeniarik, konparazio baterako, alfabeto grekoaren letra guzti-guztiak erabiltzen ditu bere ikasketetan.

Horrenbestez, badu nolabaiteko garrantzia letra horiek euskaraz nola idatzi eta ahoskatu behar ditugun jakiteak. Letra horien izenak lexiko arrunteko erreferentziako hiztegietan sarrera dira. Adibidez, RAEren edo Espainiako Errege Akademiaren hiztegian (Diccionario de la lengua española) edo Frantziako Trésor de la Langue Française hiztegian, alfabeto grekoaren letra guztien izenak sarrera dira.

Pentsa liteke aspalditik finkatutako grafia dutela letra-izen horiek gure bi auzo-erdaretan. Bada, bai eta ez. Gaztelaniaz, adibidez, 1992 arte, my, ny, zeta eta theta agertzen zen RAEren hiztegian. Geroztik, mi, ni, dseda eta zeta dira, hurrenez hurren (Hala ere, zientzian eta teknologian, ohikoa da gaztelaniaz, ez my eta ny, ez mi eta ni esatea eta idaztea, baizik eta mu eta nu). Eta frantsesez, adibidez, xi/ksi grafia-aldaera dago, baita zêta/dzêta ere (ez dira agertzen Frantses Akademiaren Dictionnaire de l’Académie française hiztegi ofizialean).

Eta euskaraz? Hiztegi Batuan pi eta omega besterik ez dago. Alfa bera ere falta da, baina pentsa daiteke hala idaztekoa dela, alfabeto, alfanumeriko eta antzeko hitzak araututa baitaude. Gainerako guztiak falta dira Hiztegi Batuan.

Hala ere, oraindik Hiztegi Batura pasatu ez badira ere, Euskaltzaindiak onartu berri ditu alfabeto grekoko letra guztien euskarazko izenak. Zeharka gertatu da: Exonomastika batzordea astroen izenei buruzko arau bat lantzen ari zen, eta, izarren eta konstelazioen izenen atalera iristean, ikusi zuen letra grekoen izenak erabiltzen direla izarrak adierazteko eta hizkuntza bakoitzak bere sistema grafikoaren arabera moldatzen zuela grafia. Adibidez, χ letraren izena ji da gaztelaniaz, khi frantsesez eta katalanez, chi da ingelesez eta portugesez… Horregatik, euskaraz ere izen horien grafia finkatzea komeni zela iritzita, proposamena landu zuen, eta Euskaltzaindiaren Osoko Batzarrak, eztabaidatu eta oharrak egin ondoren, onartu egin zuen joan den maiatzean. Laster argitaratuko da astroen izenei buruzko araua; han, eranskin gisa, letra grekoen izenen zerrenda emango da. Gero, hurrengo itzulian edo, Hiztegi Batura pasatuko dira.

Hau da zerrenda onartua:

euskara	gaztelania	frantsesa	ingelesa	larria, xehea
alfa	alfa	alpha	alpha	A, α
beta	beta	bêta	beta	B, β
gamma	gamma	gamma	gamma	Γ, γ
delta	delta	delta	delta	Δ, δ
epsilon	épsilon	epsilon	epsilon	Ε, ε
zeta	dseda	zêta/dzêta	zeta	Z, ζ
eta	eta	êta	eta	H, η
teta	zeta	thêta	theta	Θ, θ
iota	iota	iota	iota	I, ι
kappa	kappa	kappa	kappa	K, κ
lambda	lambda	lambda	lambda	L, λ
mu	mi	mu	mu	M, μ
nu	ni	nu	nu	N, ν
xi1	xi	xi/ksi	xi	Ξ, ξ
omikron	ómicron	omicron	omicron	O, ο
pi	pi	pi	pi	Π, π
ro	ro	rhô	rho	Ρ, ρ
sigma	sigma	sigma	sigma	Σ, σ,  ς
tau	tau	tau	tau	T, τ
upsilon	ípsilon	upsilon	upsilon	Y, υ
fi	fi	phi	phi	Φ, φ
khi2	ji	khi	chi	Χ, χ
psi	psi	psi	psi	Ψ, ψ
omega	omega	oméga	omega	Ω, ω

¹  taxi, oxido edo axioma hitzetako –xi– silaba ahoskatzen den moduan.

² Gaztelaniaz ji ahoskatzen den moduan.