Garunak ikusten ez duena

Isabel Etxeberria Ramírez

Topikoak dio itzultzailea dela testu baten irakurlerik onena. Areago esango nuke nik: testu bat itzultzea eta ondoren testu horren beste hamabost edo hogei itzulpen irakurtzea da testu hori ezagutzeko modurik onena. Aurrekoan, testu itzuliak ebaluatu beharrak sortzen dituen kezkez aritu ginen. Dena ez da larritasuna izaten halakoetan, ordea. Ariketa zinez interesgarria izaten da konparatu ahal izatea zer irtenbide eman dioten arazo bati hamabost edo hogei izaki adimendunek. Ikastegi bikaina izateaz gain, norberari buruzko ustea edo iritzia apaltzeko ere balio izaten du beti.

Misterioz ukituak ere izaten dira maiz halako konparazio-saioak. Demagun: Miren Agur Meaberen Kristalezko begi bat (Susa, 2013) nobelaren hasiera eman zaie itzulpengintzako ikasle batzuei, euskaratik gaztelaniara itzultzeko. Testuaren bigarren esaldia, hauxe:

Ama hil zitzaidan, hiru hilabete eta erdian, obarioetako minbiziaren kausaz, hogeita hamazortzi urte nituela.

Hamasei pertsonak itzuli dute testua. Hamasei bertsio. Hamaseiren artean, bostek honela aldatu dute zenbakietako bat:

Perdí a mi madre, en tres meses y medio, por culpa de un cáncer de ovarios, cuando yo tenía dieciocho años.

A mi madre, quien falleció a tres meses y medio de descubrir que tenía un cáncer de ovarios, la perdí cuando tenía dieciocho años.

Mi madre falleció en tres meses y medio, debido a un cáncer de ovario cuando yo tenía dieciocho años.

Mi madre murió debido a un cáncer de ovarios, en el transcurso de tres meses y medio, cuando yo tenía dieciocho años.

Mi madre murió a los tres meses y medio, debido a un cáncer de ovarios, cuando yo tenía dieciocho años.

Erraza da ulertzen hutsegitearen arrazoia: hogeita eta hamazortzi osagaien artean, bigarrena bakarrik ikusi dute bost pertsonaren begiek (edo garunek?). Ohar argigarri bat: itzultzaileei eman zaien jatorrizkoaren formatuak ez ditu hogeita eta hamazortzi osagaiak lerro banatan kokatzen; aitzitik, biak ageri dira lerro berean, erdi aldera.

Beste batek, alabaina, honako hau eman du:

Mi madre murió en tres meses y medio a causa de un cáncer de ovario, cuando yo tenía veintiocho años.

Nola ulertu beste akats hori? Hiru osagairen artean (hogeita, hama(r), zortzi), erdikoa huts egin du beharbada, eta bi muturretakoak gorde?

Kontuak ez du aparteko garrantzirik, jakina, baina ezin da ukatu kopuruak baduela pisurik: 16 bertsiotatik 6tan egin zen akatsen bat zenbaki hori zela eta. Eta beste bitxikeria bat: testuko aurreko esaldian (nobelako lehena, eta ikasleek begien aurrean zuten testu zatiko lehena ere bai) beste zenbaki bat ageri zen, eta hartan inork  ez zuen hanka-sartzerik egin:

Begi bat galdu nuen, ezkerrekoa, hamahiru urte nituenean.

Hamasei itzulpenetatik hamaseiek eman zuten trece. Lehen esaldia zelako, ziurrenik, neurri batean; eta idazkeran osagai bakarreko unitatea delako ere bai, agian?

Harkaitz Canoren Twist (Susa, 2011) nobelako beste pasarte batek ere eman zituen datu esanguratsuak:

…zinpeko guardak furgoi blindatuetan bakarrik ezagutzen ditugu oraindik, film noiretako glamurra iradokitzen dute eta ez hogeita bost urte geroagoko erruki mileurista.

Oraingoan, hamaseitik lauk baino ez zuten aldatu zenbakia. Laurden batek.

…sugieren el glamour del film noir, y no la compasión mileurista de veinte años más tarde.

…evocan el glamour del film noir y no la lástima mileurista de veinte años más tarde.

…preven el glamur de los film noire pero no la compasión mileurista de dentro de cinco años.

…sugieren el glamur de los film noir y no la lástima mileurista que los rodeará quince años más tarde.

Lehen hiru hutsegiteak berriro ere esplika litezke esanez zenbakia osatzen duten bi osagaietako bat gailendu dela itzultzailearen begietara: hogei lehen bi adibideetan, bost hirugarrenean. Eta laugarren bertsioa? Zer informazio mota prozesatu du itzultzaile horren garunak 25 > 15 egiteko? Ez dirudi arrazoi grafiko batez azal litekeenik lapsusa. Zer da, beraz, itzultzaile horren neuronetan harrapaturik geratu den informazioa? Itzuli beharreko zenbakia bosten multiplo bat dela, eta zenbaki baxu samarra, adibidez?

Utz ditzagun zenbakiak alde batera, eta gogoeta egin dezagun aditzondoen izaeraz eta garrantziaz. Zein tasun da nabarmenagoa, esanguratsuagoa, garrantzitsuagoa… objektu batean: borobila izatea ala leuna izatea? Zer eragin du izenondoen arteko ordenak haien ikusgaitasunean? Ikus dezagun. Oraingoan Joseba Sarrionandiaren «Gutunak» ipuinak emango digu erantzuna:

…eta une horietan nik luma estilografikoaren punta orritik altxatu, beste punta borobil leuna ahora sartu, eta…

Itzultzaileak, berriro ere, hamasei. Hamasei bertsioen artean, hauxe:

…y en esos instantes yo separé la punta de la pluma de la hoja, metí la otra punta redondeada en la boca, y…

…y en ese momento levanté la punta de la pluma estilográfica de la hoja, me llevé la otra punta redonda a la boca, y…

…y en ese momento levanté la punta de la pluma estilográfica del papel, me metí en la boca la otra punta redondeada y…

…y en esos instantes levanté la punta de la pluma estilográfica de la hoja, introduje la otra punta redonda en mi boca, y…

…y en esos instantes (…) retirando de la hoja la punta de la pluma estilográfica y metiendo la otra punta suave a la boca.

Zergatik ahaztu dute lau pertsonak leun izenondoa, eta zergatik batek borobil? Adierazten al digute adibide horiek ezer izenondo batzuen eta besteen izaeraz, garrantziaz, kategoriaz…?

Artikulutxo honen hasieran ohartarazi behar zintuztedan, eta ez orain: ni ez naiz neurohizkuntzalaritzan aditua, inondik inora. Honelakoak aztertuta eta frogatuta egongo dira jadanik, beharbada. Hala bada, divertimento gisa balioko ahal dio testu honek inori sikiera…