Beñat Oihartzabal
Duela bi aste jin zitzaidan galdera gure alderdi hauetako euskararen teknikari batek egina. Gutun batean hauxe zuen itzuli beharra:
(1) Tous les éléments que je vais évoquer dans ce courrier sont déjà connus et rendus publics.
Itzulpen gisa hau eman gogo zuen:
(2) Gutun honetan aipatzera noazkizun gauza guziak jadanik ezagunak eta plazaratuak izan dira.
Haren galdea zen, zehazki, noazkizu(n) adizkera euskara batuak onartzen ote zuen. Berak hala ezarri gogo zuen, baina dudan zegoen euskara batuan horrelakorik erabil ote zitekeen.
Euskara batuaren kontuak bazterrean utzirik –argi da euskara batuan onartuak diren aditz paradigmetan noazkizu formarik ez dela– galde horrek blog honetan menturaz aipa nezakeen kontu bat ekarri zidan gogora, hau da, ohiko arauen aurkako numero komunztadura erakusten duten adizkeren gaia.
Gaia ezaguna da gramatikalarien artean, nahiz, ahozko hizkeretan bereziki, hartzen dituen formak, eta dituen mugak, ez diren guziz argiak, ez eta behar bezain barnaki aztertuak ere. Egungo solasean, (2)ko adizkera berezia (noazkizu) aipatuko dut soil-soilik. Zehazkiago, joan aspektu aditz gisa jokabide trinkoan erabilirik, perpaus erlatiboetan ager daitekeen ustekabeko numero komunztadura.
Lehenik, azal dezadan laburki zertan datzan auzia. Has gaitezen ondo perpaus honetarik:
(3) Sekretu batzuen salatzera noakizu
(3) perpausean adlatiboan den perpaus jokatu gabe bat (sekretu batzuen salatzera) joan aditzaren osagarri gisa agertzen da.[1] Perpaus horretako aditzak (salatzera) osagarri datiboa (zuri) baldin badu, aise igaten da hau goragoko matrize perpausera, aspektu aditzari lotzeko (noakizu).
Honaino arazorik ez. Orain, eman dezagun (3) bezalako perpaus batean, objektua perpaus erlatibo bateko sintagma erlatibatua dela, ondoko perpausean bezala:
(4) Jende askok jakin nahi lituzkete orain salatzera noakizun sekretuak
(4) perpausa ongi eratua da eta akats gabekoa, dudarik batere gabe. Halere, hiztun anitzek halako maingu aire bat kausituko diote, (5) hobetsiz :
(5) Jende askok jakin nahi lituzkete orain salatzera noazkizun sekretuak
(5)ko ereduari darraio delako teknikari hark proposatzen zuen (2)ko itzulpena, bi perpausetan noazkizun adizkera erabilia izanik. Euskal gramatika ohikoaren arabera, gaizki eratua da adizkera hau, alde batetik NOR argumentuari (lehen pertsona) dagokion indizea (n-) singularra delako, eta bestetik adizkerak teorian NOR/ZER argumentuari dagokion pluraleko numeroa marka baitakar (-z-). Argi da, halere, (5) adibidean pluraleko komunztadura dakarren NOR/ZER argumentua ez dela lehen pertsona, baina sekretuak, erran nahi baitu, ez joan aditzaren osagarri bat, baizik ere salatu aditzaren objektu zuzena, holako perpaus erlatibo batean erabiltzeak komunztadura hori ekartzen balu bezala.[2] Gauzak hala izanik, noazkizu adizkera NOR-ZER-NORI adizkera da komunztaduraren aldetik, hots, normalean euskal gramatikak onartzen ez duen zerbait, eta gisa oroz adizkera batuetan bildua ez den komunztadura eredu bat.
Gramatikalarien lehen lana ez baita gauzak nola izan behar luketen erratea, baina nola diren arrazoituz azaltzea, egitura bat agertzen bada hiztun askorentzat ongi egina dena, bi aldiz pentsatu beharra du, hura besterik gabe gaizki eratutzat jo aitzin. Euskararen egoera den bezalakoa izanik, eta eredu finkatu argi-argirik ez baitugu batzuetan, josbide estandarren zilegitasuna, iraganeko lekukotasunetan, eta euskararen erabiltzaile trebe eta fidagarri gisa famatzen diren idazleetan oinarritzen ohi dugu. Behatu dut, beraz, delako teknikariak izan ote zuen puntu horretan aitzindaririk, Iparraldean bederen. Egitura ez da maiz agertzen diren horietarik, eta adibideak, beraz, ez zitezkeen asko izan. Hona bildu ditudan eredu horretako hiru adibideak:
- Erraitera noazkitzunak ez othe dira zuzenaren eta arrazoinaren kontrako bideak (Pouvreau, Filotea, 36. kap.)[3]
- deskantsa zaitezte Jaunaren baithan, segituz orai erratera nohazkitzuen erlisionezko eta karitatezko pratika sainduak (Arbelbide, Igandea, VII. kap.)
- hainitzek ez dazkite orai erraitera noazkitzunak (J. Etchepare, Idazlanak, 3-48, 1910)
Ikus daitekeen bezala, hiru adibideak garai desberdinetakoak dira (17., 19. eta 20. mendekoak), eta euskararen erabileraren aldetik oso idazle antzetsuek eskainiak: Pouvreau, J-P. Alberbide eta J. Etchepare medikuak. Hiru adibideetan, erran da perpaus jokatugabeko aditza, eta haietako bitan perpaus erlatiboaren ondotik buru lexikalik ez bada agertzen, bai ordea hirugarrenean (Arbelbide).
Konparantza egin ahal izateko, xerkatu dut gero Iparraldeko testuetan holako ingurumen batean erabili adizkera erregularrik ba ote zen. Ez dut bihirik aurkitu. Halaber, ez EPG eta ETC corpusetan ez dut molde horretako adibiderik atzeman (ez erregularrik, ez hemen aipatzen dudan bezalakorik). Badirudi, beraz, konfigurazio hori baliatua izan den neurrian –neurri hertsian–, ohiz kanpoko numero komunztadura hobetsia izan dela.[4]
Gisa hartara ihardetsi nion teknikari hari: euskara batuak delako adizkera biltzen ez bazuen ere, tradizioan erroak bazituela, eta aukerako beste aterabidea (noakizun) bortxatua edo gogorra iruditzen bazitzaion, dudarik gabe, ene ustez, noazkizun erabil zezakeela ingurumen hartan.[5]
[1] Iparraldeko molde batez ari izanez, (3) adibideko perpaus jokatugabeko objektua genitiboan (sekretu batzuen) uzten dut. Horrek ez du deus funtsezkorik aldatzen aztertua den puntuan.
[2] Egia erran, erlatibatzerik gabe ere agertzen dira horrelako formak Iparraldean, joan aditza jokabide trinkoan erabilirik. Bazterrean utziko dut holako adizkeren kasua hemen. Ikus Lafitteren Grammaire basque (§ 531); EPG corpusean ere bada holako adibide bat.
[3] Pouvreauren testua itzulpena izanik, hemen ematen dut itzulgai zuen perpausa: Ce que je m’en vay vous dire, sont-ce pas iniquités et des raysons ? Ikus daitekeenaz, frantsesezko erlatibo libroa singularrean da (ce que …). Euskararen beraren joskerak ekarria du Pouvreauk aditzean sartu plural marka.
[4] Hegoaldeko testuetan, bada adibide ezagun bat, pixka bat eredu horretakoa. Baina Mitxelenarena izanik badaiteke Iparraldeko tradizioari lotzekoa den. Mitxelenaren adibidean, joan aditzaren orde ibili aditza erabilia da molde ezohiko horretan:
- … [puntu hori] tratatua izan bada ere, ez ditut gehienbat aurkitu [bila nenbiltzanak] (Euskal Idazlan Guztiak VI, 153. orr.)
Mitxelenak berak, ohar batean, ikaragarrizko mustro gisa aurkeztu zuen ustekabean itzuri zitzaion adizkera (nenbilenak erregularraren orde). Halere, han utzi zuen, aditz kontuan sor ditzakegun saltsen mostra izanik.
[5] Euskaltzaindiaren gramatikan gaia aipatua baita, han, hizkuntza jasoan adizkera erregularrak baliatzeko gomendatzen da, hiztunen hizkuntza sena bortizkiegi joa ez denetan bederen (EGLU-V, 195. orr.).