Iñaki Iñurrieta Labaien
Gauza guztiek dute hasiera edo lehen aldi bat, Alfontso laguna. Baita zein erlatiboak ere, esate baterako. Noiz agertu ote zen lehen aldiz?
Erantzungo diot galdera horri, baina, aurrez, utzidazu esaten ezen, lehen aldiz agertu zenean, bitxia, bortxatua, euskara gaiztoa… irudituko zitzaiola hura entzun/irakurri zuen bat baino gehiagori; artean sortu gabe genuen Euskaltzaindia, baina orduan ere asaldatuko zen gramatikariren bat edo beste.
Europako hizkuntzetan gertaturiko «galderatik menderakuntzara» bilakaera aipatu nuen aurrekoan. Nola galde-hitzak (nor, zer, non, noiz…) mendekotasun-adierazle izatera pasatu ziren, hau da, nola menderakuntza modu berriak sortu ziren. Bilakaera hori hizkuntza erromanikoen eraginez gertatu omen zen (eta, neurri txikiagoan, eslaviarren eraginez). Halaxe jaso zuen euskarak zein baita, zeinek baitu… gisako erlatiboa.
Euskarak ez ezik, baita hizkuntza germanikoek ere. Ingelesez, esate baterako, lehenik latinaren eta ondoren frantsesaren eraginez hasi zen galderatik erlatiborako bilakaera, Erdi Aroan. Heine eta Kutevaren arabera[i], nahikoa datu dago who hitzaren bilakaeran lau une hauek postulatzeko:
1) I don’t know: who came?
2) I don’t know who came
3) You also know who came.
4) Do you know the woman who came?
Hau da, gramatikalizazio-prozesu bat, zeinean galde-hitzaren galdera-ezaugarria ahulduz joan baitzen, izenorde erlatibo bihurtu arte:
1) galdera zuzena
2) zehar-galdera
3) zehar-galdera edo/eta erlatibo burugabea (Zuk ere badakizu-ezagutzen duzu nor etorri zen / Zuk ere ezagutzen duzu etorri zena)
4) erlatibo buruduna
Natorren orain hasierako galderara: noiz agertu zen euskaraz lehen zein erlatiboa? Idatziz, behitzat, 1545 eta 1567 artean, ziur asko. Etxepareren Linguae vasconum primitiaen (1545) ez da oraindik halakorik; Lazarragaren Dianean (1567), berriz, ugari ageri dira zeina, zeinak, zeintzuk…; eta Leizarragaren itzulpenetan ere (1571) ageri dira zein bait, zeinek baitute gisakoak.
Etxeparerengan ez da zein hitzaz eratutako erlatiborik, baina bai nork, nortan, norat, zer, nori… hitzez osatuak. Kasu horietan, hitzok dagoeneko ez dira galde-hitz; gainditua dute who ingelesarentzat seinalatu ditudan lau faseetako lehena. Gramatikalizazio-gradu desberdinak suma daitezke, hala ere, kasutik kasura. Esate baterako, zehar-galdera gisa (bigarren faseko) irakur daiteke honako hau:
-Hemen hik badukek baina, haiek ez nork kontsola[ii]
Ondoren datorren adibidea, berriz, laugarren fasekotzat har daiteke:
-Sainduei ere egin ezak heure ezagutzia / singularki nortan baituk heure debozionia
Alegia, Sainduei buruaren (antezedentearen) ondotik doan perpaus erlatibo baten markatzaile gisa irakurri behar da nortan:
Beste adibide batzuk, aldiz, ezin zehaztu prozesuaren zein unetan diren, baina argi dago galde-hitzetik erlatiborako gramatikalizazio-bide horretan ondo aurreratuta daudela:
-Oroz etsi behar dizut, non baitate hobe(re)na
-Nork zer hazi erein (baitu) biltzen dizu komunki
-Ondasuna ahaideek bertan dute partitzen, / arima gaixoa dabilela norat ahal dagien
-Kontu hertsi behar dugu hartaz eman segurki / nori baitu bere odolaz karioki erosi
-Jainkoak zuri eman dizu potestate handia (…) zer zuk galde baitagizu, den konplitu guzia
-Inon ere ez dakusat nihaur bezain erorik: / nik norgatik pena baitut, hark ene ez du axolik
-Nik zer orai nahi baitut, hemen duzu eginen.
-Zertan iuia hik baitazak heure izterbegia, / hartan kondenatzen dukek ihaurk eure buruia
(Inork horien erlatibotasunaz zalantzarik balu, jo beza Patxi Altunaren edizio kritikora, ezin aberatsagoa oin-oharretan).
Etxepare: bere garaikide Fray Luis de León bezala, erretorika klasikoaren baliabideetan hezia imajinatzen dut. Latineko ut, qui, quod, quia, quare eta beste partikula perpaus-lotzaileen eredura darabiltza nor, zer, nola, zeren… Dotore erabili ere: izan bide zuen aurrekorik. Galde-hitzak menderakuntza-markatzaile bihurtzeko prozesu betea nabari da haren olerkietan. Hala ere, oraindik ez da ageri zein erlatiborik.
Lazarraga, berriz, zeinista porrokatu azaltzen zaigu; erruz darabiltza zein formak. Patri Urkizuk apailatutako Dianea & Koplaken edizioko orrialde bakar batean (81. o.), adibidez, hauek guztiak datoz: «zeina zan Sirenaren konpanian egoana», «zeinagaz atsegin andia Silveriok artu eben», «zeintzuk alkarri eskuetarik eustela joan zirean Slverioren kamarara», «zeinak al egian kortesia eta mesura guztiaz saludadu zituan», «arpa bat, zeina utra (oso) dultzero jaite asi zan».
Bera izan ote zen lehena? Etxepare eta Leizarraga apaizek baino latin gutxiago zekien, ziur asko. Bere gaztean —artean hogei urte bete gabe—, nahikoa ezjakin eta nahikoa ausart imitatzeko, kopiatzeko, erdaratik hartutako esamolde berriak probatzeko. Poesia eta amodio bukolikoak eta gorte-kontuak buruan, ibili munduan. Gutxi inporta hari gramatikarien debekuak, euskarazkoetan behinik behin. Bestalde, bazukeen Etxepareren olerkien berri; horixe pentsarazten dute, bederen, Xabier Kintanak[iii] seinalatu dituen paralelismoek.
Leizarragak, berriz, gazte ausartaren beroarena kenduta, askoz modu orekatuagoan darabil zein, ondo integratuta bide-seinale gisa funtzionatzen duten beste baliabideekin (ezen, halako moldez non, hala non, zeren…). Hark ere izan bide zituen zalantzak, baina gauza bat zuen alde: Jainkoaren hitzak eta egintzak ari zen esaten, bazekien errespetuz hartuko zizkiotela; eta hori gutxi balitz, erreginaren enkarguz ari zen langintza horretan. Hots, zeru-lurretako nagusiak zituen alde; zer ahal dute gramatikariek horren kontra?
[i]Heine, B.; Kuteva, T., The Chanching Languages of Europe, Oxford University Press, 2006.
[ii] Etxepareren adibide hau eta hurrengoak idazkera zertxobait gaurkotuta eman ditut —kontuz, betiere, errima eta metrika ez aldrebesteko—, ulergarriago gerta daitezen.
[iii] X. Kintana Urteaga, «Lazarraga poeta zahar gaztearen berri onak», http://www.euskaltzaindia.net/dok/euskera/60409.pdf