Asier Larrinaga Larrazabal
Post honetan jaso ditudan datuak eta gogoetak Ugarteburu Terminologia Jardunaldietako Hizkuntza-bitartekariak eta terminologia mahai-inguruan zirriborratu nituen 2013ko urtarrilaren 23an, eta ETB1eko eguraldi-iragarpenaren hizkerak izan duen bilakaeraren berri ematen dute.
Aroa Euskal Telebistan
EiTBren hastapenetan, eguraldiaren iragarpenaren ildoa Pello Zabalak urratu zuen Euskadi Irratitik. Telebistan, lehen eguraldi-aurkezleak ―Ainhoa Etxebestek― Zabalaren hitz egiteko modu herrikoiari jarraitzen zion, meteorologo batek gaztelaniaz prestatzen zuen iragarpena pantailaratzen zuenean.
1980ko hamarkadak aurrera egin, eta Edurne Otaegik ordezkatu zuen Etxebeste. Hizkeran, berrikuntza bat egon zen baliabideen aldetik, UZEIk Meteorologia hiztegia argitaratu baitzuen 1988an. «Brisa», «itsaskirria» eta beste termino asko betiko itsatsi ziren eguraldiaren iragarpenean, eta banalerro garbi bat trazatu zuten herri-hizkera soilaren eta eguraldiko aurkezleen mintzamoldearen artean. Luze gabe, ezin saihestuzko bihurtuak ziren soluzio terminologiko bermedunak, eta, hala, eski-estazioen berri ematen hasi zenean, 1992-93ko neguan, ETBko Meteorologi Zerbitzuak eta Euskara Zerbitzuak Euskaltzaindiraino helarazi zuten elur-motei zegozkien terminoen kontsulta: «udaberri-elurra», «elur-hautsa»…
Herri-hizkerak eta terminologia meteorologikoak formatu dute, beraz, Euskal Telebistako eguraldi-aurkezleek darabilten hizkera. Nahastura horri oratze on bat egin zioten 1990ko hamarkadaren erdialdean Andoni Aizpuruk, Asier Sarasuak eta Jon Albisuk. Sarasua, Zientzietan lizentziatua, ETBko lehen meteorologo euskalduna izan zen, eta iragarpenak zuzenean euskaraz lantzen lehena. Aizpuruk, Sarasuarekin elkarlanean, Pello Zabalaren ildoari jarraitu, eta diskurtso natural, dotore eta iristen erraz bat aurkitu zuen. Urteagarrenean, 1994an, Albisuk hartu zuen Sarasuak utzitako lekua, eta iragarpena kontzeptu meteorologikoen azalpenekin hornitzen hasi zen. Iragarpenen edukia maila teknikorantz jaso zuen. Eduki “meteorologikoago” hori ere, egokiro integratu zuen Aizpuruk bere diskurtsoan.
Euskara Zerbitzuak, bere aldetik, Aizpururi eta berriemaile-taldea osatzen joan ziren Urko Aristiri, Aurkene Iturriozi eta gainerakoei laguntzeko asmoz, herri-hizkeran eguraldiaz jarduteko erabiltzen diren hitz eta esamoldeak biltzeari ekin zion. Emaitza HIKEAn kontsulta daiteke, “Gaia (1)” eremuan Orokorra eta “Gaia (2)” eremuan Eguraldia aukeratuta.
2000ko hamarkadaren erdialdean, Euskalmeteko meteorologoei eman zitzaien ETBko iragarpena prestatzeko ardura, lehendik irratian egiten zen bezala, eta meteorologo haietakoren bat edo beste ―Onintze Salazar…― kamera aurrean ere jarri ziren, lehenago irratiko mikroen atzean jarriak ziren bezala.
Urrats hori egiteko, meteorologoei komunikatzaile-prestakuntza ematea hitzartu zuten EiTBk eta Euskalmetek. Ekimena 2008-2009 epealdian eraman zen aurrera, eta, hizkuntzari zegokionez, arreta berezia ipini zitzaion ‘teknolekto’ kontzeptuari. Teknolektoa, meteorologoek euren txostenetan erabiltzen dute, eta, ondoren, txosten horiek eguraldi-iragarpenaren lehengaia baitira, ikus-entzuleentzako hizkerara itzultzen dute.
Prestakuntza haren emaitza interesgarri bat Euskaltermen euskarazko terminologia finkatzea izan zen. Euskalmeteko meteorologoek, EiTBko Euskara Zerbitzuaren laguntzarekin, terminologia guztia bildu, sistematizatu, eta definitu egin zuten, eta gaztelaniazko, frantsesezko eta ingelesezko ordainekin biribildu zuten, 100 erregistrotik gorako taula batean. Taula, Euskaltzaindiaren Hiztegi Batuko lantaldeari aurkeztu zitzaion 2008an, eta hainbat ohar eta iradokizun egin zituen. Euskalmetek darabilen behin betiko bertsioa HIKEAn kontsulta daiteke, “Gaia (1)” eremuan Zientzia eta Teknologia eta “Gaia (2)” eremuan Meteorologia aukeratuta.
Teknolektoa vs. herri-hizkera
Uste dut adibide oso ona dela lanbro hitza, eguraldiaren aurkezleek herri-hizkeraren eta teknolektoaren artean egin behar dituzten oreka-ahaleginak ilustratzeko.
Herri-hizkeran, «lanbroa» oso gauza zehaztugabea da, leku batzuetan ideia bati dagokiona, beste batzuetan beste bati, eta beste batzuetan beste bati. Hiru ideia horietako bakoitzerako, sinonimo ugari daude herri-hizkeran. Teknolektoak, ugaritasun horren artetik, forma bakarra aukeratu du termino modura.
|
|
LANBRO HITZAREN EREMU SEMANTIKOA |
||
|
ideiak |
1 |
2 |
3 |
|
herri-hizkerako berbak |
laino behe-laino laino-behera gandu |
gandu lanbro |
euri lapratz euri mehe garapa euri-landur zirimiri lantxurda garo lanbro |
|
teknolektoko terminoak |
«laino» |
«lanbro» |
«zirimiri» |
|
gure inguruko hizkuntzetan |
es: «niebla» fr: «brouillard» en: «fog» |
es: «bruma» fr: «brume» en: «mist» |
es: «llovizna» fr: «bruine» en: «drizzle» |
|
terminoaren definizioa |
Ur-tanta oso txikien aireko suspentsioa, lurrazaleko ikuspen horizontala kilometro bat baino gutxiagora murrizten duena. Ikuspena 200 m baino gutxiagokoa bada, orduan, laino itsu terminoa erabiliko da |
Ur-tanta mikroskopikoen edo zatiki higroskopiko bustien aireko suspentsioa. Lanbroa denean, ikuspena 1 km eta 5 km artekoa da, eta hezetasun erlatiboa % 70 edo gehiagokoa |
Prezipitazio nahiko uniformea, elkarren kontra oso hurbil dauden ur-tanta oso txikiz (0,5 mm baino diametro txikiagokoz) osatua |
Eguraldi-aurkezleak ez du ezer konpontzen «lanbroa» esanda, ikusleen “deskodetze-gakoa” ez baita teknolektoa, herri-hizkera baizik. Aurkezlearen lana da, beraz, testuinguru egokian kokatzea iragarpenerako aukeratzen dituen hitzak, eta behar den beste argibiderekin hornitzea. Esaldiak eta testuak sortzea, alegia.
Esaldietan dago gakoa
Esaldiak eta testuak sortzeko artearen jabe den aurkezlea teknolektoaren uztarpetik aska daiteke, eta samurrago komunikatzen da.
Adibidez, hodeiek zeruaren erdia baino gutxiago estaltzen badute, partez hodeituta dagoela esaten da teknolektoan. ETBren eguraldiaren tartean, nekez esango da hala. Modu hauetakoren batean, bai:
Zeruan oskarbiguneak zabaldu dira.
Zeruan hodeiak eta ostarteak daude.
Hodeitza saretu egin da.
Ederra da hodeitza saretzearen irudia, eta zaleak ere baditu aurkezleen artean. «Eguraldi ona» esapide topiko eta ―ETBko ikusle askoren mundu-ikuskearen arabera― gezurrezkoak, ostera, nekez du zalerik, baina, horregatik, ez dago aurkezlerik udako egun garbi, eguzkitsu eta bero bat egokiro aipatzen ez dakienik.
ETBko eguraldi-aurkezleak ―lehengoak eta oraingoak― hitzaren zinezko artistak dira. ETBko meteorologo eta hizkuntzalariekin eskuz esku, hizkera berri bat sortu dute, eguraldi-iragarpenaren hizkera.