Asier Larrinaga Larrazabal
Hogeita hamar urteko historian, ETBk mutur batetik bestera egin du: ia barne-produkziorik ez izatetik ia kanpo-produkziorik ez izatera. Kanpo-produkzioa euskarara ekartzen duen jarduera profesionalaren ikuspegi hutsetik begiratuta, tamalgarria da eboluzio hori, lan-bolumenik handiena esperientziarik txikieneko eta irizpiderik makaleneko garaian gertatu baitzen. Egun esperientzia oparoagoa eta irizpide kontrastatuagoak dauzkagulakoan, gogoeta batzuk ekarri nahi ditut foro honetara, egunen batean ―laster izango ahal da!― euskarazko bikoizketarako politika bat lantzeko baliagarri izan daitezkeelakoan.
1. Artelanak sortzaileak gauzatu dituen bezala ezagutu eta gozatu nahi nituzke beti. Esan nahi al du horrek bikoizketa aukera kaskarra dela ikus-entzunezko produkzioentzat? Ba, ez! Alde batera uztera noa Literaturaren analogia egitea. Dostoievski euskaraz/frantsesez/gaztelaniaz/… irakurri duenak Dostoievski irakurri duela sinesten badu, zergatik esan behar dut nik besterik? Nire argudioa beste alde batetik doa.
Ikus-entzunezko produkzioak, oro har, ez dira artelanak; kontsumo-gaiak dira, telebistarako produkzioak batik bat. Arteak badu lekua telebistan ―gogora bedi, esate baterako, “Klasikoak jatorriz”, ETB1ek 2000-2001ean Casablanca, Irma eztia eta beste hainbat pelikularekin osaturiko espazioa―, baina ez du zentzurik Magnum, Heroiak edo Who doktorea aisialdirako produktu bat baino gehiago izango balira bezala tratatzea, berorien inguruan pizten den kultua gorabehera.
2. Kontsumo arretagabea da nagusi telebista aurrean jartzen garenean. Zer egiten ez ote dugu telebistari begira: egunkaria irakurri, SMSak bidali, afaldu, kuluxka bat egin, makinarekin jokatu… Horrela ez dago azpidatziei adi egoterik. Zinema-aretoak, ordea, jarrera aktiboagoa eskatzen dio ikusleari, eta aisialdiko esperientzia bat baino gehiago eskain diezaioke. Azpidazketa zentzuzko aukera bat izan daiteke.
3. Hizkuntzen ikaskuntza erabiltzen da askotan azpidazketaren aldeko argudio gisa. Frogatuta dago: jatorrizko hizkuntzan azpidaztea oso bitarteko ona da hizkuntza horren ikasleentzat. Frogatuta dago: hizkuntza germanikoen hiztunek errazago eta hobeto ikasten dute ingelesa. Eta, horrez gainera, erabateko ziurtasunez esan dezaket guk ere ―gure hizkuntza germanikoa izan ez arren― egun osoa ingelesean murgilduta emango bagenu ingelesdun natiboen maila erdietsiko genukeela.
Aspirazio indibidual modura, txalogarria ere bada hain goian jartzea begiak. Proiektu kolektibo modura, ez da arrazoizkoa C1 maila baino gehiago lortzeko sistema antolatzea bitarteko publikoekin. Horrela ulertzen ez bada, euskara lehia berdinez batera bultza daiteke. Euskarazko telebistan, dagoeneko, saihets batetik baino gehiagotatik hasi zaizkio saka egiten gure mintzairari.
4. Ingurunea da euskarazko telebista ulertzeko kontzeptu gakoa. Euskal Telebista euskararen ingurunea osatzeko eta hedatzeko sortu zen, gure hizkuntza ―gaur egun ere minoritarioa dena― intimitatearen eremura murriztua zen une batean. Beste modu batean esanda, euskarazko telebistak ez dauka zentzurik, euskaldunei informazio-, kultura- eta entretenimendu-eskaintza euskaraz egiteko helburua ez badu.
Hori baino gehiago. Euskarazko telebistan Hollywoodeko pelikulen eta telesailen kontsumoa zail, deseroso edo neketsu ―azpidatzita― jartzen bazaigu, “zap” soil batera daukagu produktu bera ―eta gehiago― frantsesez zein gaztelaniaz mintzatua. Ez gara linboan bizi, ez Holandan, ez Eskandinavian. Euskararen ingurunea txiki geratzen bazaigu, interes aizunen zerbitzuan jarria dela hautematen badugu, edo ―oro har― gogobetegarri ez bazaigu, erraz baino errazagoa zaigu abandonatzea eta gaztelaniaren edo frantsesaren ingurunera aldatzea.
Hainbat iragarle eta gerolarik diote ―ikus-entzunezkoei dagokienez, bederen― dagoeneko hiztun gazteak beste ingurune batean, beste orbita batean daudela, telebista bertan behera utzi dutela ordenagailuak eta Internetek erakarrita, eta pelikulak eta serieak Interneten eskuratu eta ordenagailuan ikusten dituztela. Ingelesez. Iragarle eta gerolarion ondorioa da telebistak etorkizun laburra duela, bikoizketak are laburragoa, eta, horrenbestez, hobe dela bertan amaitzea.
Hasteko eta behin. Gazte ez garenok ere jaisten ditugu pelikulak eta serieak Internetetik ―eta, hala ere, telebista-kontsumoak gora egin du azkenaldian, adin-tarte guztietan―. Bigarrenik, pertsona bakarra ezagutzen dut ikus-entzunezkoak ingeles hutsean kontsumitzeko gai dena: hainbat urtetan Londresen bizi izan zen lagun bat. Gainerako “pirata” guztiek gaztelaniaz bikoiztutako bertsioa jaitsi ahal izan arte itxaroten dugu, edo, irrika bizian egotekotan, gaztelaniaz edozelan azpidatzitako bertsioa irensten dugu.
Zentzuzko bikoizketa-politika batek esparru horiek euskararen ingurunera ekartzea ipiniko luke helburutzat(1): film eta telesail gehiago bikoiztuz, bertsio bikoiztuei ziberespazioan bide egitea erraztuz… Zentzuzko bikoizketa-politika bat ez litzateke oinarritu beharko hemendik-batek-daki-zenbat-urtetara telebistarekin loturiko kontsumo-ohituretan gerta litekeen ausazko aldaketa batean, eta, are gutxiago, ez luke irabazitako esparruetan atzera egin behar eta euskalduna gaztelaniaren edo frantsesaren orbitara bultzatu.
5. Ohitura eta zaletasuna sor dezaketen produktuei eman behar zaie lehentasuna. Kategoria horretan, publiko zabala bil dezaketen produktuak zein publiko minoritarioari zuzenduak sartzen dira. Ez, ordea, istorioa amaitu baino lehen amaituriko teleserieak, kanal guztietatik igarotako pelikulak, Resinesen filmografia osoa, kalaka errukigabeak, eta beste.
6. EAEko produkzioa ez litzateke salbuespen izan behar, diru publikoz hornitzen bada, behintzat. Ez zait iruditzen, adibidez, Chaika-k ―ETBk jarritako diruarekin euskaraz bikoiztu den azken pelikulak― ikus-entzunezko produktuak euskaraz kontsumitzeko ohitura eta zaletasuna sor dezakeenik.
ETB, baina, era horretako inbertsioak egitera behartuta dago. Espainiar estatuko legediaren arabera(2), telebista publikoek diru-sarreren % 6 Europako ikus-entzunezko obrak finantzatzera zuzendu behar dute (pribatuek: % 5). Betebehar horren onuraduna Euskadiko ikus-entzunezko industria izan zedin, ETBk hitzarmen bat sinatu zuen EAEko produktore-elkarteekin.
Hitzarmen horren bertutez, ETBk aurrekontuaren % 16-20 ipintzen du aurkezten zaizkion gaztelaniazko produkzioetan(3), eta diru horren parte bat euskarazko bertsioa (bikoizketa) sortzera zuzentzen da. Urteak igarota, esan daiteke ez zela guztiz asmatu hitzarmen harekin, produktore batzuen aldetik ez baita sumatzen ez ikusleekin konektatzeko kezkarik, ez diru-laguntza ematen dien telebista-enpresaren programazio-premien gaineko ardurarik, ez Euskadiko sektore hau jasangarri egiteko interesik.
7. Filmografia Unibertsala proiektua funtsezkoa iruditzen zait. Literatura Unibertsala bildumaren ildoari jarraiturik, historiako filmik onenak aukeratu ―hasteko, XX. mendeko ehun aipatuenak―, eta DVDan argitaratu beharko lirateke, kalitatezko edizioan: bereizmen handian, euskarazko lokuzioarekin eta jatorrizko hizkuntzako lokuzioarekin, euskarazko azpidatziekin eta jatorrizko hizkuntzako azpidatziekin.
Euskaldun kontsumitzaile modura, nahitaezkoa irizten diot bikoizketak eskain dezakeen produktuari. Badira bat ez datozen ahotsak, euskararen ingurunea azpidazketa bidez zabalduko eta hedatuko dela predikatzen dutenak. Oraingoz, partida euren alde jartzea lortu dute, tamalez. Sinetsita nago estrategia hori guztiz erratua dela.
Izan nadin optimista, eta amai dezadan post hau tonu alaiagoan. Lehengoan, izenburuen jokoa proposatu zigun Koro Garmendiak, eta, ondo baderitzozue, jokoarekin segituko dut. Zelan jarri zaio Woody Allenen 2002ko filmari euskaraz azpidatzitako bertsioan? Ba, horixe opa diot nik euskarazko bikoizketari.
– – –
(1) Ez dut ahaztu nahi dagoeneko badirela horretan ari diren ekimenak. Nik azpitituluak eta Euskal Encodings webguneak ezagutzen ditut.
(2) “Obligación de financiación” atalean klik eginez gero, urteroko inbertsioen txostenak kontsulta daitezke. Txostenok ondo ulertzeko, aintzat har bedi telebista autonomikoen artetik ETBk bakarrik zenbatzen duela diru-sarrera gisa gobernutik jasotzen duen diru guztia.
(3) Euskaraz aurkezten diren proiektuen kasuan (Aupa, Etxebeste!, Xora, Ander, Kutsidazu bidea, Ixabel…), ETBk aurrekontuaren % 35-50 jartzen du.