Itziar Diez de Ultzurrun Sagalà
Orain dela lau bat hilabete, aspalditik –aspalditik baina tarteka– buruan nerabilen itzulpen proiektu bati heltzeko unea iritsia zela iruditu zitzaidan. Nire kasa hasiko nintzen, ariketa gisa, ustez eta ez zela oso zaila izanen ondotik nork argitaratuko aurkitzea. Baina idazle horren nobelari ekin behar niola behin erabakita, oraindik ere guztiz argitu ez dudan zalantza bat iltzatu zitzaidan buruan, ezin eta deliberatu nola heldu liburu bat jada euskaratua zuen egile horren beste nobela horri: zer toki egin behar nion nire itzulpen lanean autorearen lehen euskal ahots horri? Edo, hobeki esan, zer toki egin NAHI nion?
Aitortu beharra dut ez dakidala itzulpengintzaren teorian zer gogoetabide eragin dituen nire zalantza horrek, edo guztiz eta erabat onartua den ezen, itzultzaile-sortzaileak bere interpretazioa eta bertsioa emateko askatasuna duenez, ez diela zertan begiratu autore horren itzulpenek xede hizkuntzan jada sortu dituzten testu eta idazkerei. Bila ibili naiz, pixka bat, han eta hemen, Interneten bereziki, itzulpengintzari buruzko aldizkari edo blogen batean horri buruzko gogoetaren bat irakurriko nuelakoan. Lan baten berritzulpenei buruzko hausnarketak baino ez ditut aurkitu, jakingarriak oso. Ikasi dudanez, dagoeneko itzulitako obra bat berritzuli behar dutelarik, itzultzaile gehienek aurreko itzulpena aintzat hartu gabe heltzen omen diote lanari, eta itzulpena bukatutakoan soilik hartzen dute/dituzte aurreko bertsioa(k), egindakoarekin erkatzeko, pasarte katramilatsuren bat argitzeko eta abar, hau da, itzultzaile ugarik beste hizkuntzetako itzulpenak kontsultatzen dituzten/ditugun helburu bertsuetarako (bide batez, bilaketa horretan ari nintzela, behin baino gehiagotan irakurri dut batzuen aburuz berritzulpenak soilik izan daitezkeela itzulpen bikainak !?)
Dena den, onartuta ere sormenerako askatasun horrek erakutsi behar diola itzultzaileari itzuli gogo duen egilearen testuan nola barneratu, jatorrizkoa nola interpretatu eta xede hizkuntzan nola birsortu, dena den, diot, buruan zirriborratu egin nituen nire kasu zehatz horretan bururatzen zitzaizkidan aukerak.
- Nire askatasuna baliatu nezakeen beste itzultzailearen itzulpena begiratu gabe itzultzeko; hartara, beste itzultzaile horren interpretazio eta erabakiek ez zuten nire testua baldintzatuko. Nik zuzenean helduko nion jatorrizko testu sakratuari. Egilearen beste testu batzuk irakurriko nituen, baita egileari buruzkoak ere, egilea albait ongien ezagutu nahian, baina ez nion beste euskal itzultzaile horri utziko nire interpretazioa kutsa zezan. Gehienez ere, lana bukatutakoan joko nuen euskal testu horretara.
- Nire askatasuna erabil nezakeen, aurreko itzulpenaren idazkera hertsiki antzeratzeko, bi testuen arteko zubi ikusgarri bat eraikiz, euskal irakurleek estilo eta ezaugarri berberekin topo egin zezaten: izan ere, idazle baten estiloa gustuko dugunean, atsegin zaigun azal horren bila ibili ohi gara haren liburuetan, nire ustez. Bestetik, oso ideia tentagarria iruditu zitzaidan, are estilo ariketa interesgarria ere. Duda bakarra sinesteko modukoa aterako ote zitzaidan.
- Eta, azkenik, nire askatasuna aldarrika nezakeen erdibidera jotzeko: itzulitako aurreko testu hori irakurtzea, egilearengana hurbiltzeko beste modu bat delako, eta, gainera, itzulpen hori kontuan hartzea, ez hari hertsiki lotuz baina bai aintzat hartuz aurreko itzultzaileak hobetsitako bide batzuk, lexikoan, puntuazioan, euskalki kutsuko hitzen zipriztinetan, baliabide sintaktiko zenbaitetan… Azken batean, kritikarien arabera, egilearen idazkera eta teknika jakin baten erakusleak dira, bai jada itzulitako hori bai nire itzulgaia.
Eta korapilo hori ezin askatuz nenbilela eta, noski, artean itzulpenari heltzen ez niola, hara! Nobela horixe itzultzeko proposamena heldu zitzaidan: itzultzeko eta argitaratzeko. Eta, eleberri horrekin batera, liburu berean, idazle beraren beste testu labur eta jada itzuli bat emanen zen argitara. Beraz, hortxe neukan ditxosozko korapiloa, estuagoa, berretua! Edo, aitzitik, pentsatu nuen gero, hein batean askatua, zeren inork ez zuen zalantzan jarriko edizio berean aterako ziren bi testuen arteko kohesioa bilatzearen onura. Izan ere, itzultzaile batek baino gehiagok itzulitako ipuin bildumen kritiketan, adibidez, ez da nabari esku bat baino gehiago ibili denik eta antzeko esaldiak irakurri izan ditugu, hizkera batasun hori egokia dela iradokiz.
Horiek horrela, zuzentzaile lanaz arduratuko denari proposatu nion beste testu labur jada itzuli horren estiloa antzeratzeko saioa eginen nuela –lehenagotik nuen kezka horren berri eman gabe betiere–, baina, bizitzan sarritan gertatu ohi den bezala, zuzentzaileari ez zitzaion hain komenigarria iruditu nire ustez ganorazkoa zen irtenbide bakar hori (hain zuzen ere, gaiari buruzko mezu trukean ginela otu zitzaidan artikulu hau idaztea). Nolanahi den ere, beste itzultzaileari ere bururatu zaio egokia dela itzulpen biak nolabait hurbiltzen saiatzea, argitalpen bakarrean joanen direnez gero; eta, areago, bere estiloa nirera hurbiltzeko prest dago, erakutsiz horrela, hari ere niri bezala, ez zaigula burugabekeria erabatekoa iruditzen geure euskara moldeetatik aldentzea itzulpenetan, nahiz eta jakin ohartuki nahiz ohartu gabe norberaren itzulpen moduen automatismo eta hobespenen lorratzak azalduko direla testuan.
Zer egin, hala ere, hasierako zalantza horrekin? Nola eta zenbateraino utzi lehenagoko itzulpen horri nire/gure testuak blaitzen? Ba, ez dakit. Orain, bestalde, bi itzultzaileon afera da hori. Eta, gainera, horrekin aski ez, eta beste duda bat sortu zait berriki, liburuaren euskal bertsioa mamitzerakoan kontuan har dezakedan beste baliabide bat bururatu baitzait, blog honetan hain maiz agertu den garbizalekeriaren kontuaren eraginez, ziur asko: kontuan hartuta itzuli beharreko idazlea literatura modernistaren idazle funtsezkoenetako bat izan zela, aldrebeskeria litzateke Lauaxetaren edo Lizardiren idazmoduen ezaugarriren bat nola edo hala, hein batean, apur bat, antzeratzea? Halako batean, esate baterako, metafora batean bultzi bat agertzea?
Aurreko astean, badaezpada ere, gau-mahaiaren gaineko liburu-metan utzi nuen Farorantz, eskura, eta noizean behin pasarteren bat berrirakurtzen dut, zer gerta ere, gero eta maizago, egia esateko, liburua bikaina delako eta orobat itzulpena. Eta, badaezpada ere, egongelako apalategitik atera ditut Arrats beran eta Biotz-begietan, eta bestearen konpainia noblean daude orain, zer gerta ere…
Kaixo, Itziar. Aipatzen duzun kontuaz ez dut uste dagoenik inolako “arau” finkatu edo derrigorrezko jokamolderik. Bakoitzak ikusi behar du zer egin: nik, behintzat, pentsatzen dut itzulpen literario bat “birsorkuntza” bat dela, “bertsio” bat , alegia, eta ez jatorrizkoa; eta itzultzaile bakoitzak, irakurle bakoitzak bezala, bere modura irakurtzen, interpretatzen eta, ondorioz, itzultzen ere duela. Eta horregatik ez dut uste zilegitasun bakarra dagoenik. Arazoa, nire iritziz, itzulpenari historikoki esleitu edo leporatu zaion betekizun bikarioan dago: hau da, idazlea da beti jainkoen ukitua duena, eta itzultzaile gixajo koitaduak idazle horren distira ozta-ozta orbantzen duen itzal txiki bat. Espero dut aurrerantzean ere irudi zahar eta zaharkitu hori indarra galtzen joatea.
Lexikoari dagokionez, badut aspaldi honetan kezka, euskaraz edozein hitz edonola erabiltzen/deserabiltzen dela ikusita. Niretzat, baina ni ez naiz inor, “bultzi” hitza euskal hitz bizia da, hiztegian dago, baina garai eta zertzelada historiko-linguistiko jakin batzuei loturik; ez da iritsi gaurko erabilerara, eta, beraz, hitz markatua da. Nork erabiltzen zuen “bultzi” hitza euskaraz? Gerra Zibilaren aurreko euskal idazleek batez ere. Beti berreskura liteke, noski, eta zilegitasunez (oker ez banago, Harkaitz Canoren azken eleberrian ikusi izan dut), baina niretzat itzulpen batean justifikazio zaila du: kontalaria Espainiako Gerra Zibilaren aurreko euskal idazle bat delako sentsazioa utziko lidake. Baina, gauza gehienak bezala, hau nire subjektibitatearen ume da.
Hala ere, badago translatologian halako adostasuntxo bat: zilegitasunak zilegitasun, gaur egungo irakurleentzat itzuli nahi badugu iraganeko idazlan bat, gaur egungo hizkuntza erabili behar dela, halako edo holako “kolore tenporala” erantsita, nahi bada, lexikoaren edo beste formula batzuen bidez; alegia, ezin dela itzuli Platonen liburu bat, Platonen garaiko irakurleen hizkuntzan.
Oso gogoeta interesgarriak dira, Itziar. Niri arrazoizko aukera bat iruditzen zait zure hurbiltze proposamena eskuartean daukazun kasu partikularrerako, batez ere testu biak liburu berean doazelako, baina, egia esan, zuk hain ondo deskribatu dituzun aukeren arteko “bat” baino ez zait iruditzen, baina ez zilegiena eta ez nahitaez egokiena.
Biguriren iritzikoa naiz honetan: itzultzaileak beti interpretatzen du testua, beti egiten ditu bere aukerak bere bagaje kulturalaren eta bere irakurketa pertsonalaren arabera, bere aukera konkretu horiek oihartzun kate bat sortzen dute bere hizkuntzan eta kultur erreferentzien sarean (kasurako, zuk “bultzia” erabiltzeak eta beste batek “trena” erabiltzeak), eta itzulpen hori beti izango da interpretazio pertsonal bat. Baina nik erreibindikatu egin nahi dut hori, harrotasunez erreibindikatu ere. Apur bat kantsatuta nago itzultzailearen ikusezintasunaren mitoarekin: hori da esatea bezala Espainiako telediarioetako esatariek “ez daukatela azenturik”: bai, Gaztelako azentua dute, beste gauza bat da horri “azentu eza edo azentu neutroa” deitzea. Uste dut zintzoagoa eta profesionalki duinagoa dela esatea: bai, ni naiz testu honen bitartekaria, interpretea, eta hauxe da nire birkontaketa, ezen ez: “jatorrizkoa ematen dizut zuzen-zuzenean egilearen ahotik, ezer edeki edo eratxeki gabe”, Septuagintako itzultzaile estralurtar horietako bat bagina bezala. Jakina kendu eta eransten dudala: baztertzen ditudan aukerak kentzen ditut, onesten ditudan aukerei lehentasuna ematen diet, eta nire aukerek gehitzen dituzte nire kulturako irakurleen barruan martxan jartzen dituzten oihartzunak eta erreferentzia gurutzatuak): nire kulturak, ideologiak, garaiak baldintzatzen naute, hau da nire interpretazioa eta harro nago, baina ez dut ezkutatzen: esan egiten dut.
Bururatzen zaidan konparazio bat aktorearena da: gogoan dut Vanessa Redgrave zoragarri bat Ms Dallowayrena egiten, “my paaaaarty” esaten, indolentzia ameslariaz, keinu eta mugimendu eta ahots jakin batzuekin. Horrek ez du esan nahi Meryl Streepek ere, esaterako, ezingo lukeenik egin Ms Dalloway ahaztezin bat, esaldi hori bera esanez (imajinatzen ari naiz oraintxe) eskua masailean pausaturik eta atzamar txikiaren puntta ezpain ertzean sarturik. Beste adibide bat, niri asko gustatzen zaidan pertsonaia batena: Batmaneko Jokerra: Jack Nicholsonek eta Heath Ledgerrek guztiz desberdin gorpuztu zituzten, baina niretzat biak dira magistralak.
Eta musikarekin berdin: oso desberdina da partitura baten interpretazioa interprete baten edo beste baten eskutik. Esan nahi du horrek Bach beti pianista berak jo behar duenik? Ez, nire ustez. Badira konpositore batean espezializatzen diren interpreteak, egia, baina horrek ez ditu beste interpretazio batzuk baztertzen, edo eragozten CD beraren barruan pianista desberdinek jotako Bachen piezak aurkitzea.