Iñigo Roque Eguzkitza
Itzulpengintzaren historiaz jardutean, gehienetan literaturari erreparatzen diogu (gurean, liburu-tankerako edozeri, izan katixima, izan ipuin), eremu horrek beste edozeinek baino balio handiagoa duelakoan. Izan dira, haatik, itzulpen administratibo-juridikoaren historiari buruzko zenbait artikulu eta iruzkin gurean (batez ere Administrazioa euskaraz aldizkarian), baina behar baino gutxiago, nolanahi ere.
Duela hogei urte Julio Caro Barojaren Brujería vasca orrikatzean, itzulpengintzaren kezka etorri zitzaidan askotan gogora; alegia, nola jasotzen ziren euskaldun elebakarren lekukotzak auzibideetan. Ordutik hona, arlo horretan eta beste askotan, nire ezagutzak ez du aitzina egin, ezta batere. Ez dakit Logroñoko Inkisizioaren Artxiborik ere baden oraindik, baina horren hobena nirea neurea da (esan beharrik ez dago).
Azkenaldian, Fernando Maiora Mendiaren La jodienda, sin enmienda (2012) liburua eragingarri gertatu zait behialako kezka horiek berritzeko. Egileak berebiziko bilatze-lana egin du Nafarroako artxibategietan, seigarren aginduaren kontrako aipamenak biltzeko. Ez dut uste tonu egokia hautatu duenik biltzaileak liburuari taxua ematean (hainbat gutxiago eskaintza estonagarri-harrigarrian). Hala ere, itzulpengintzari eta, oro har, hizkuntzari buruzko testigantza bikainak eskaintzen dizkigu liburuak.
Hizkuntzei buruzko aipamenak era askotara jasotzen dira liburuan barrena. Halako agiri gehienetan, deklarazioak euskaraz egiten direla adierazten da, eta gaztelaniazko itzulpena jarraian eskaintzen (Orbaibar, 1588; Iruñea, 1596; Gares, 1644):
[…] y que el dicho Joan Ximenez entonces le dixo en bascuençe a la dicha Graçia, que hera una bruxa vieja y puta probada y […] (Barañain, 1545)
Galduak dira, ordea, euskarazko hitzak. Beste batzuetan badakigu euskaraz eta erromantzez deklaratzen zutela auzipetu eta lekukoek («dixe en bascuenz y en romanz», Tafalla, 1557). Hartara, halakoetan ez zen itzultzailearen beharrik izango. Datu horrek, bestalde, erakusten digu garai hartan Tafallan, kasurako, bi hizkuntzak erabiliko zirela eta euskaldun elebakarrik ere izango zela (1589ko eliza-erroldatik Manuel Lekuonak ateratako datuek ere hala erakusten dute).
Izan ere, hizkuntzaren kontuak bazuen mamirik. Izan zitekeen lekukoetako batek, esaterako, erdaraz ez jakitea:
[…] que se oyan muy claro y se hablaban palabras en romançe, las quales no entendio esta testigo por ser vascongada y no entender romançe y como sintio lo suso dicho [maitalanetan ari zirela], salio escandalizada del dicho aposento […] (Iruñea, 1581)
Pentsatzekoa da, beraz, lekukoak euskaraz deklaratuko zuela, baina ezin jakin nork erdaratu zituen haren esanak (idazkariak berak?).
Bakanetan, guztiaz ere, euskarazko eta erdarazko lekukotasunak bildu dira ondoz ondo.
[…] la dicha Maria de Angulo y sorreyendose le dixo en bascuençe, adio ene amorantea, que en rromançe quiere dezir, adios mi enamorado… […] (Eugi, 1592)
Hara, euskarazkoaren erdarazko glosa.
Beste testu honetan, berriz, egundoko garrantzia du deklarazioen itzulpenak, berehala ohartuko zaretenez.
[…] este testigo antes le dio el sentido de amançebada, por aberle oydo diçir amiga del abad, que en lengua bascongada le dijo, apezaren adisquidea, que es decir, amiga, puta borracha… (Odieta, 1658)
Alegia, ez zegoela oso argi auzipetuak amaginarrebari esan zion hori, apezaren adiskidea, zer ote zen. Eta geuk ere ezin jakin garai hartan zertarako erabiltzen zuten esapide hura.
Nolanahi ere, liburuko pasarterik miragarrienak areago hurbiltzen gaitu orduko itzulpen-ohituretara. Ikus dezagun nola izendatzen duten Agustin Amezketakoa interprete.
[…] allandose a dar el dicho tormento Juan Paxs, oficial berdugo y por ynterprete, respecto de que el dicho preso no sabía la lengua romançada, Agustin de Amezqueta, maestro de niños que sabia ambas lenguas, castellano y basquençe, para que mediante juramento conforme se le resçibio, declare y diga lo que el dicho preso dijere en toda la prosecución de este auto y ademas de que dicho Alcalde Mayor entendia las dichas lenguas y el dicho Amezqueta absolbiendo el dicho juramento, dijo lo declararia asi por las mismas palabras que el dicho preso las dijere, respondiere y confesare (?) […] (Zirauki, 1603)
Hor dugu gure interpretea, borreroaren ondoan, Joan Altzitekoari tormentua noiz eman zain, aitorpenak itzultzeko prest. Interpretea maisua zela ere badakigu (bazen norbait, beraz), eta alkate nagusia euskalduna zela ere bai. Pasartea hobeto ulertzeko, erants dezagun, bide batez, absolver el juramento horrek ‘zin egiteko eskaria onartu’ esan nahi duela.
Berrehun orrialdeko liburu batean hizkuntzari buruz hainbeste aipu aurkitu badugu, zenbat ez dira egongo ikertzaileen zain han-hemengo agiritegietan?