Hilabetea: otsaila 2013

-(e)an bidalia

Muzhik bat Martinikan

Iñigo Aranbarri Alberdi

Sarri antzean hartzen dit gogoa azkenaldian. Nire aurrenekoetako literatura irakurketak dira eta Errusiako estepetan barrena nabil, orriak leitu ahala soltatzen zaizkion Brugueraren liburu koskor haietako baten brida-uhalei helduta. Dostoievskiren zerbait da, Karamazov anaiak beharbada, edo Ergela. Ordiga, ala San Leninburgon barrena nabil, eta ez gorotz usaineko lautada hotzetan? Baliteke orduan Tolstoi izatea. Ez, Dostoievski da, seguru nago. Tira, ez dio ardura ere. Kontua da ezagutzen ez dudan hitzen bat azpimarratzen dudala tartean behin. Haietako bi datozkit orain, oso garbi biak laino arte hartatik: samovar eta mujik.

Internetik gabeko garai hartan ere, irakurleak ikasten zuen zer zioen hitz berri bakoitzak, eta halaxe zuen gogoan berregiten. XIX. mendeko prosan gaur aldean deskripzioak ohikoagoak zirelako-edo, zoragarri ulertzen zen samovarra errusiar haiek tea egiteko zerabilten ontzi metalezkoa zela, ura bero gordetzen zuena; eta mujik, berriz, nekazaria. Esan gabe doa, bide batez oso zena behartsua, jauntxo baten uztarpekoa, landerra, eta halabeharrez, bizimoduak berak gaiztotua. Hitzak berez ez zioen halakorik, leitu ahala ikasten zuen hori irakurleak.

Azkenaldian, diot, dezentetan akordatu naizela Doistoievskiren eta Tolstoiren muzhik haiekin Martinikako idazle bat dela-eta. Aimé Césaire (1913-2008) bada nor poesian. Antzerkigile, saiakeragile, politiko, gazterik heldu zen Parisera ikastera. Metropolian zegoela, kontzientzia hartu eta negrotasun harrotzen hasiaren hainbat testu fundazionalen egile izan zen Léopold Senghorrekin-eta batera, tartean Sorterriratze baten kaiera poema surrealista luzearena.

Da liburu hau halako Karibeko irudien mozkorraldi bat, gerora Nerudak Kantu Nagusiarekin egingo duenaren aurrekaritzat har daitekeena. Bertan, Césairek Parisen ments zituen kolore, usain, landare, harri, etxe, bide, zomorro, koleoptero, txori, hegazti, patarien bilduma zoragarria dakar, halako inbokazio modukoa egiten mendez mende menosean hartutako negroari.  Gustatu, tematu, eta egina dut zorroztu gabeko lehen itzulpena.

Tarteka irakurri, eta gustura ez, ordea.  Bada egindako hautuen artean zer pentsatua ematen didan hitzik. Bakarra ekarriko dut gaur hona.

«Au but du petit matin», dio jatorrizkoan, «le morne oublié, oblieux de sauter».

Morne. Horra harria bidean, muzhika eta samovarra.

Denok egin ohi duguna egin nuen nik ere, aurrena frantses hiztegietan bilatu zein zuen esanahirik egokiena, gero beste hizkuntzetan nola eman duten ikusi,  eta azkenik morne hitza jo Saint Googlen eta Martinikako zera horiek argazkietan etxeraino ekarri.

Eta morne da Martinikan… halako sumendi-harrizko harkaitz bat, harri trokoa, muturra, muinoa, mendixka, gaintxoa, hegia, mazela… Argazkiak hiztegietako sarrerak bezain ederrak dira. Berdeak oso, ezinago tropikalak, gure harri troko, mutur, mendixka, gaintxo, hegi, mazelen oso bestelakoak, nola ez ba. Antzekoenak gertuen, Kanariar Uharteetan edota Cabo Verden izango ditugu, jakizu.

Espainierazko bertsioan «morro» jarri dute mexikar itzultzaileek, RAEk inondik ere bedeinkatutako hitza: «Monte pequeño o peñasco redondeado». Foroetan, hiztunen zalantzak topa daitezke hitzaren hedaduraz. Ulermenaren izenean, eta «morroak» gehienetan itsasora garamatzala-eta, bada «cerro» proposatzen duenik. Harrak helduta ordurako, ingeles itzulpena hartu dut, John Bergerrek eta Anna Bostockek Penguin Books-en 1969an argitaratua:

  «At the end of the small hours, the forgotten Heights…»

Gainak. Nerudaren Alturas del Macchu Pichu hura atoan burura. Ez dik txarki ematen, neure artean: Macchu Pichuko gainak. Eta Martinikako argazkien aurrean, galderak estutzen nau zintzurretik: gain horrek jasotzen du begi aurrean dudana? Harkaitz ere ez da, neure bostean erretratuari begira. Ezta muino ere. Euskal irakurleak ezin du Sarako, Galdamesko, Urdiñarbeko, Itziarko, Garaziko, Trebiñuko, Estellerriko muino bat izan buruan Césaireren Kaiera irakurtzen ari dela. Bestelako landaretza bat, bestelako haitzak dira hangoak. Nobela batean, beti dago deskripzioaren esperantza. Baina poema bateko hitz bakar batean, zer? Horregatik, norena da geografia irudikatzeko lana, itzultzailearena ala irakurlearena?

Orduan ulertu nuen harako espainiar itzultzailearen hautua: mujik, ez nekazari. Laborariaz gain, pobre, jauntxoaren mendeko, gaizto jitekoa da XIX. mendeko Errusiako laborari hura. Horregatik ez zuten itzuli, ez zelako Gaztelako soroetakoa lugina. Hala da, itzultzen ari garela, amorragarria da askotan hitz bakarrez bi irudi sor ditzakegula onartzea. Gainera, ordurako muzhika Sobietar iraultza aurreko errusiar nekazaria zen, hala zioten entziklopediek, eta ez Espainian bakarrik.

Beste lur zimur batzuen bila, euskaraz itzuli gabe eman ohi ditugun tolesdurak ekartzen saiatu naiz: duna, fiordoa, manglarra, tundra, glaziarra, delta, oasia, lapiaza, zenotea, karsta, iceberga, meandroa, taiga, kalankeak zein kalanxak… beraz, zergatik ez morne muino, harkaitz, gain tropikal horiei deitzeko? Hala hastera, non luke, baina, joera honek muga? Estu hartuta dena baita bestelako etxetik urrundu orduko, ibaiak, zuhaitzak, hondartzak, mendiak, tximeletak zein mitxoletak. Ad absurdum eramanda, lexiko ia guztia litzateke itzulezin.

Egia da harako hura, itzultzaileak humusa sortzen diola hiztunari hartzen duen erabaki bakoitzean. Eta nola ez dakidala, «nuestros baserritarras» eta «nuestros arrantzales» bezalako esaldiei diedan ingirak harrapatu nau.

-(e)an bidalia

Gaztelaniaz, nik beti «abuela»

Juan Luis Zabala Artetxe

–¿Y el txiki?

–Está con su abuela.

Azken hitz hori ahoskatzearekin batera, «abuela», zerbait oker esan nuelako irudipen lausoa izan nuen. Berehala jabetu nintzen zergatik: gure auzoan –Donostiako Txomin-Enean–, inguruko beste herri eta auzo denetan bezala, inork ez du gaur egun «abuela» esaten, «amoñi» baizik; «amoña» edo «amona» bestela.

Orduantxe berean erabaki nuen, ordea, barruak hala eskatuta, gaztelaniaz aritzean nik beti «abuela» esango nuela. Trapuzko panpina zaharkitu beldurgarri baten irudia ekartzen dit niri burura «amoñi» hitzak; baina ez da hori baztertzeko dudan motibo bakarra.

Facebooken izan nuen eztabaida moduko bat gaiari buruz. Blog honetarako, oraingoan, gaia poema baterako aitzakia bihurtzea otu zait. Gaztelaniaz, nik beti «abuela» izan liteke poemaren izenburua:

Zure hizkuntzan ari natzaizu

nirean ez dakizunez

nik zurean dakidan bezala.

Baina barkatu beharko didazu

ez badut «amoñi» esaten

edo «amoña» edo «amona»;

barkatu beharko didazu

«abuela» ahoskatzen dudanean

arrotz sentiarazten bazaitut,

edo delitu preskribitu bat

gogoraraziko banizu bezala;

barkatu beharko didazu

«sidrería» esaten badizut,

gordin, zakar, bihotzik gabe,

«caserío», «niña» edo «niño»,

«padre», «madre» edo «escuela»,

limosna bati uko egiten dion

eskale ardozale baten antzera.

-(e)an bidalia

Elurra ari du Gasteizen

Itziar Otegi Aranburu

Elurra ari du Gasteizen. Gogotik. Ordenagailu aurrean eserita nagoela, leihora joaten zaizkit begiak ihesi, luma arinen pare haizearekin jolas eginez goitik behera datozen elur malutengana. Begiekin batera, gogoa ere urrun joan zait, duela urte batzuk beste leiho baten aurrean, beste elur maluta batzuei begira egon nintzen hartara.

Mon pays, c’est la neige… etorri zait gogora. Baina ez, ez zen horrela zehazki. «Mon pays ce n’est pas un pays, c’est l’hiver» kantatzen zuen Gilles Vigneault Quebeceko kantariak. Neguan, zuria baita nagusi Quebecen. Elurrak den-dena hartzen du, metrotik gorako altueran pilatzen da espaloitan, eta, aldian behin, oinezkoentzako lekua egiteko, kamioitan kargatu eta beste norabait eraman behar izaten dute, elur-hondakindegietara.

Baina tira, jarrai dezadan irakurtzen.

Badakigu, hala ere, ezinezkoa dela hizkuntza baten argazki oso eta zehatza lortzea; bai une historiko jakin bat harturik (banakako erabileren batez bestekoa baita Hizkuntza, hots, abstrakzio bat), eta bai, areago, denboran zehar (aldatuz baitoa etengabe).

Mon pays ce n’est pas un pays, c’est ma langue bota dit gogoak, traizioz. Hara, hemen dut. Sumatzen dut. Badatorkit, berriz ere, nire irudimen-inflazio ditxosozkoa, lana galaraztera. Uxatu, eta berriz ere irakurketari lotzen saiatzen naiz.

Hizkuntza guztiei dagozkienak dira, beraz, kontuok, indar finkatzaileen eta aldatzaileen arteko dialektika hori barne. Bestetik, orain arte bakarturik irudikatu badugu ere hizkuntza, gauza jakina da elkarrekiko tratua dutela hizkuntza askok.

Ez al hion behin idazle bati irakurri, leku fisiko bati lotua baino, norberarekin eramaten den zerbait dela egun euskara, edo hala ikusten zuela berak? Halako zerbait. Ez dakit ba…

Garbi dago hizkuntzaren gizarte-egoera horrek isla garbia izango duela banakako hiztunen buruan (aldi berean gizartezkoa eta norbanakakoa baita hizkuntzen izaera), eta, hiztunok hizkuntza biotan elebidun diren kasuan, erlazio desorekatu horren proiekzio moduko bat aurkituko dugula sarritan: hizkuntza nagusia sendo(ago) eta menderatua ahul(ago).

«Le français, on l’apprend; l’anglais, on l’attrape» esan zuen Brunswick Berriko irakasle hark, Laval Unibertsitatera elebitasun gehigarriaz hitzaldia ematera etorri zenean. Alegia, Quebecen frantsesa ikasi egiten dutela, baina ingelesa… ingelesa sartu egiten zaiela hezurretaraino, nahi gabe, izurrite bat bezala. Ondo sartu ere. Gogoan dut nola Miren Ibarluzea eta bioi, Quebecera iritsi berritan, jendeari helbide bat galdetu eta, eskerrak eman ostean, «Bienvenu» erantzuten ziguten. «Arraioa, hau da jende abegikorra, hau!» esaten genuen geure artean. Handik gutxira, ordea, konturatu ginen ez zitzaizkigula ari ongietorria ematen, baizik eta ez horregatik esateko, ingelesezko «You’re welcome» esapidearen kalkoa erabiltzen zutela.

Kontaktu estuaren kasuan, hizkuntza bataren berezko moldeetan nahasmenak sor ditzake bestearen eraginak (tipikoki, elebidun batzuek ez dituzte guztiz bereizten bi kodeak).

Kalko-ehizan gogotik aritzen ginen Mireille Martin irakaslearen Grammaire et Lexique ikasgaian, Lionel Meney-ren Dictionnaire Québécois-françaisez horniturik. Pour mieux se comprendre entre francophones, zioen, azalean, 1.800 orritik gorako liburukote hark. Bezperako Le Soleil eta beste egunkari batzuk hartu, eta luze gabe aurkitzen genituen, alafede, kalkoak eta interferentziak. Gurean bezalatsu.

Eragin guztiz desorekatuaren kasuan, hizkuntza nagusiak jan egin dezake menderatua (aurrena desitxuratuz, hurrena desegituratuz eta azkenik deseginez).

Desitxuratu, desegituratu, desegin… Deserritu.

Tira, alferrik da. Gaur ez nago lanerako. Eman dezadan amore. Kontra egiten saiatu gabe, berriz ere leihoz haratagoko elur malutei lotu diet begiratua.

Negua ari du aurten, bota dit orduan gogoak. Hasperen egin dut. Otzan, nire gogo hezikaitzari men eginez, tiraderatik paper batzuk atera eta ariketa gisa aspaldi egiten hasi nintzen itzulpen bati heldu diot berriz.

Negua ari du aurten. Hotza. Bustia. Hezurrak zurminduta gaude, sabela beti erdi bat gose eta beste erdia huts. (…) Hotzak, aiduru gaude baina, ez gaitu hiltzen ahal guk nahi bezain fite. Bizia biziari aldezten zaiola.

Gogoratu dut oso zaila iruditu zitzaidala esaldiok gaztelaniara itzultzea. Itzulpen-ariketa horretan sumatu nuela, oso garbi, elkarrengandik zeinen urrun dauden euskara eta gaztelania, hizkuntza gisa. Antipodetan. Eta halako lasaitasun bat sentitu nuela, esaldi gozakaitz horiekin borrokan.

Baratzeko hormaren kontra fusilatuak nola abailtzen diren begira egoten gara geure aterpetik, euriari begira bezala. Ikusteko ederrenak isilik jausten direnak dira, ez negar bat, ez erantzukirik, harro nahiz apal, keizuak itsutuak zein penak sorgortuak bala tantolak lotu eta etzan.

Bala tantolak lotu eta etzan… Ah, zer zaila, zer zaila gaztelaniara itzultzen… Zer aparte dauden hizkuntzok elkarrengandik. Aparteago baleude hiztunon buruan…

-(e)an bidalia

Hiztegi demokratikoa

Gotzon Egia Goienetxea

Indarrak ahituta aurrera egiteko, ez duela karguan jarraituko iragarri zuen otsailaren 11n Joseph Aloisius Ratzingerrek, Eliza Katolikoaren eta Vatikanoko estatuaren burutzak utzita mojen komentu batera erretiratuko dela. Azken boladan, ez omen zebilen oso katoliko… atx, barka esamoldea!

Aitaren batean —hitz egiteko modu bat da, berriro— zabaldu zen albistea. Eguerdirako, Berria-k emana zuen izenburu azkar bat: «Aita santuak dimisioa emango du», azken ordukoen atalean. Hedabide handiek nola txikiek aho batez heldu diote sokari, besteak beste Sustatu-k, Zuzeu-k, Kazeta.info-k edo naiz:-ek. EITBk ere bideo sail bat zabaldu du, «Aita Santuaren dimisioa» errubrikaz. Wikipediak, zer duda, berehala eguneratu du Benedikto XVI.a orria, «Dimisioa» izeneko atal berri bat erantsita.

Albistearen hotsaz jabetuko zen Berria­-ko kazetaria, ziurrenik, agian berripapereko zuzendaritza ere bai, bi orduren buruan beste jira bat eman baitiote albiste buruari, berriaren gorputza ezertan aldatu gabe: «Aita santuak uko egin dio karguari». Dimisioa eman, estatu buru batez ari gara, estatu txiki bat, arrazoi, baina estatua, azkenean! Berehala hartzen diogu, baina, esamoldeari usain berezi bat, «hartarako hautatua izan zenak» ematen baitu dimisioa. Hala gertatuko zitzaion, diot nik, Berria-ko kazetariari: pentsatzen hasita, demokratikoegia iruditu zitzaion barrukietatik, bitan pentsatu gabe, sortutako dimisio hura.

Izan ere, hiztegi guztiak zentzu demokratiko hori indartzera datoz, nahita edo nahigabe, dimisio hitzaren definizioa argitzeko ematen dituzten adibideetan. Esate baterako, bazoaz Zehazki hiztegira:

dimisión f dimisio, kargu-uzte: el presidente ha aceptado la dimisión del primer ministro, lehendakariak onartu du lehen ministroak kargua uztea, lehendakariak onartu du lehen ministroaren kargu-uztea.

Eta hasten zara pentsatzen, Berria-ko kazetaria izango bazina bezala, nor izan daitekeen gai, katolikoen Erromako artzain nagusiaren dimisioa onartzeko, nor ote den haren gainetik dagoena.

Frantses gehienak, badakizu, ez ditu elizak azpian harrapatuko, gu baino aise ohituagoak dira laikotasunean, barneratuagoa dute demokraziaren zentzu sakona… Frantsesezko Wikipediara joan beharko duzu erantzun eta argi bila:

Renonciation du pape

La traduction française de la constitution apostolique Universi Dominici Gregis (22 février 1996) emploie une fois le mot « démission » et une fois le mot « renonciation ». Mais dans l’original latin, c’est bien le seul mot “renuntiationem” qui est employé les deux fois. Le pape, n’ayant pas de supérieur ecclésiastique, ne peut remettre sa démission à personne. Il ne peut que renoncer à sa charge, ou encore abdiquer, ce qui a le même sens.

Kontrara, baina berdin, gertatzen zaio aita santu berria izendatzeari: hautatu darabilte, orobat, hedabideek. Burua berehala joaten zaizu hauteskunde batzuk irudikatzera, frantsesezko Wikipedia, berriro ere, infernuko etsai guztiak epeltzera datorkizun arte:

Conclave de 2013

Les cardinaux élisent en principe l’un des leurs, bien qu’il leur soit théoriquement possible d’élire tout catholique adulte de sexe masculin.

Elizakin topo egin diagu… Konklabea, giltzez ixten dena zentzu hertsian (hertsiago, ezin!) ulertzen badugu, hautatze libre baten antonimoa da, ilunkeriaren paradigma, itzal arteko deliberamendu sekretuen harpe zuloa. Zer hauteskunde da hori, aukera teorikoak mugatzen badira «tout catholique adulte»-ra, baina, hori bai, «de sexe masculin»?

Eliza Katolikoaren aita santua, Erromako Burulehena edo, nahiago baduzue, ELMEB, sexu bakar eta bereko kardinal guztiek batera bilduta izendatuko dute, kuria iltzez eta giltzez itxirik. Bitartean, arrazoi emango diot Berria-ko kazetariari, hitzak zentzuz hautatzeagatik, bigarren idatzaldian bada ere.

-(e)an bidalia

Betiere… “siempre que”?

Iñigo Errasti Aranbarri

Oso zabalduta dago gure artean betiere adizlaguna ematea gaztelaniazko siempre que baldintzazko lokuzioaren ordain gisa. Nik neuk ere egin izan dut aldaketa hori, jakina. Baina ez dakit, ba, ez ote dugu hor oker txiki bat egiten, eta ez ote den oraingo-oraingoa, gainera, parekatze hori.

Adibide bila, «baldin + betiere» idatzi dut bilatzailean, eta Arabako Foru Aldundiaren orri bat atera zait lehen-lehenik, baina berdin eman ziezadakeen Bizkaiko Foru Aldundiaren, Eusko Jaurlaritzaren nahiz Donostiako Udalaren orri bat… denean agertzen da eta bikotea. Hemen duzue adibidea:

Uno o dos ascendientes y dos hijas e hijos, siempre que al menos uno de estos sea discapacitado/a o esté incapacitado/a para trabajar.

Aurreko ahaide bat edo bi eta bi seme-alaba, betiere, gutxienez horietako bat ezindua bada edo lanerako ezintasuna badu.

Ez diot itzulpenaren egokitasunari begiratu nahi; «siempre que = betiere» ekuazioaren erakusgarri besterik ez dut ekarri.

Batek baino gehiagok pentsatuko zuen honezkero ea non ikusten diodan nik horri arazoa, eta hona, beraz, nire kezkaren iturriak:

Batetik, RAEren hiztegira jo dut, siempre sarreraren laugarren azpisarrerara:

~ que. 1. loc. conjunt. En todos los casos en que. 2. loc. conjunt. condic. con tal de que. Mañana comeré en tu casa, siempre que tú comas hoy en la mía.

Horren arabera, bi esanahi ditu siempre que lokuzioak, eta haietariko bat da baldintzazkoa; bestea ez, ordea.

Gero, euskarazko hiztegietara jo dut, eta, haietan ikusi dudanagatik, betierek hiru-lau esanahi ditu, edo izan ditu, baina haietariko batean ere ez da ageri baldintzazko esaldien ezaugarri legez. OEHn ez dut aurkitu horren adibiderik. Bestalde, hiztegietan erraz ikusten denez, lehenengo adieran badatoz bat, «beti, beti eta beti» omen da eta betiereren adiera nagusia.

Susmoa dut, beraz, gaztelaniazkoaren bi esanahion artean egiten dugula jauzi, eta, automatismoz edo, komeni zaigulako erabiltzen dugula betiere baldintzazko partikula balitz bezala: batzuetan, mendeko perpausaren hasieran jarrita, aurrekari lana ondo-ondo betetzen digulako, eta, beste batzuetan, atzean jarrita ere, baldintzazkoak ezartzen duenaren sendogarri aproposa izaten delako.

Tira, ez dakit benetan den kalko okerra (eta, baldintzazko esaldietan aurrekari bat nahi izanez gero, ez ote dugun nahikoa baldin eta-) ala nire arrazoibidea den okerra, eta guztiz zilegi, beraz, gaur egun denera zabaldu zaigun/dugun erabilera hori.

-(e)an bidalia

Forma edukiaren lagungarri

Jesus Maria Agirre Berezibar

Batzuetan gogo gutxi izaten da lanerako eta, gainera, ezer gutxi aportatzeko, eta gaur dut horietako egun bat. Hala ere, konpromisoak bete egin behar baitira, itxuraz munta txikikoa baina aldi berean oinarrizkoa den puntu batez arituko naiz gaurko entregan: azalak nola lagundu dezakeen mamia hobeto adierazten, edo forma-jokoek nola argitu dezaketen edukia.

Alde batetik daukagu batasunaren jokoa. Adibidez, multzo kontzeptualetan hobe da seriearen azkenean marka bakarra jartzea, batasun semantikoa baliabide sintaktikoz berresteko (marken ekonomia). Hona hemen testu juridiko bateko enumerazio bat eta bikote batzuk, Nekazaritza eta Elikadura Politikako Legearen aldaketa-legetik hartuta:

La comercialización de productos o materias y elementos para la producción y comercialización agroalimentarias sin el etiquetado, rotulación, presentación, embalajes, envases o recipientes que sean preceptivos.

Elikagaigintzako produktuak edo elikagaiak produzitzeko materiak eta elementuak komertzializatzea aginduzkoak diren etiketarik, errotulaziorik, aurkezpenik, bilgarririk edo ontzirik gabe.

Aginduzkoak diren etiketa, errotulazio, aurkezpen, bilgarri edo ontzirik gabe komertzializatzea nekazaritza eta elikadurako produktuak, edo nekazaritza eta elikadurako produkzio eta komertzializaziorako materia eta elementuak.

Beste alde batetik daukagu berdintasunaren jokoa, hau da, paralelismoa. Alegia, adierazi biren berdintasuna markatzeko errepikatu egin daiteke adierazle bat, gauzak argiago uzteko, berdintasun semantikoa berdintasun sintaktikoz berretsiz (marka berdinak). Joko honetan, errepika daitezke deklina-markak, posposizioak, preposizioak, hitz-elkarketako osagaietako bat, erreferentzia anaforikoak, aditzaren jokoa… Hona adibide bat aurreko lege beretik hartuta:

Sectores de actividad de la industria agraria y alimentaria y comercialización de productos agrarios y alimentarios que deberán contemplarse en el Registro de Industrias Agrarias y Alimentarias de la Comunidad Autónoma del País Vasco:

Hauek dira Euskal Autonomia Erkidegoko Nekazaritza eta Elikagaigintza Industrien Erregistroan jaso beharko diren nekazaritzako eta elikagaigintzako industrien eta nekazaritzako eta elikagaigintzako produktuak komertzializatzearen jarduera sektoreak:

Honako hauek dira Euskal Autonomia Erkidegoko Nekazaritza eta Elikadura Industrien Erregistroan jaso beharko diren nekazaritza eta elikadurako industrien jarduerako sektoreak eta nekazaritza eta elikadurako produktuen komertzializazioaren jarduerako sektoreak:

Eta beste alde batetik daukagu ezberdintasunaren jokoa, hots, kontrastea. Hau da, adierazi biren ezberdintasuna markatzeko, adierazle ezberdinak erabiltzea da onena, ezberdintasun semantikoa ezberdintasun sintaktikoaren bidez berretsiz (marka ezberdinak). Kontraste-jokoa egin daiteke elementu hauek baliatuta: aditz jokatua eta jokatugabea, izenlaguna eta izenondoa, genitiboz lotutako hitza eta hitz-elkarketa, bi genitiboak, adierazi bereko postposizio, juntagailu eta menderagailu ezberdinak… Hona hemen adibide bat Euskadiko Ondareari buruzko Legetik hartuta:

Cuando fuera declarado desierto un previo procedimiento de concurrencia, siempre que no se modifiquen las condiciones originales y no haya transcurrido más de un año desde la fecha de celebración de dicho procedimiento.

Aurretiaz, lehia-prozeduraren bat esleitu gabe utzi bada, baldin eta jatorrizko baldintzak ez badira aldatu eta prozedura hori egin zenetik ez bada urtebete baino gehiago pasa.

Aurretiaz lehia-prozeduraren bat esleilu gabe utzi denean, baldin eta jatorrizko baldintzak aldatu ez badira eta prozedura hori egin zenetik urtebete baino gehiago pasa ez bada.

Beraz, hiru forma-joko (marken ekonomia, paralelismoa eta kontrastea) edukiaren lagungarri (batasuna, berdintasuna eta ezberdintasuna nabarmentzeko). Hau ez da gramatika-kontu bat, baizik eta zerbait oinarrizkoagoa, estilo-kontu bat, komunikazio-senak aktibatu dezakeena.

-(e)an bidalia

Zuzenbide- eta administrazio-itzulpengintza, ahatetxo itsusia?

Oskar Arana Ibabe

Batek nahi izaten du jakin lanean egiten duen hori zertarako den, norentzako den, nola dabilen, direla arropa-garbigailuak, ontzi-garbigailuak, nahiz autoak edo zuzenbide- eta administrazio-testu euskarara bihurtuak. Bezeroen gogobetetzea, esaten diote. Edo ez, gerta liteke ez jakin nahi izatea.

Literatur itzulpengintzan ere bai, nahi izaten du batek jakin; eta, hor, benetan, gauzarik pozgarrienetakoa izaten da baten batek esatea “hi, oso gustura irakurri nian hik itzulitako liburua”, edo “kaka zuan, bai istorioa, bai itzulpena.” Bietakoak entzun ditut, erdi eta erdi esango nuke, estatistika eginez gero; nahiz eta bigarren iruzkin hori ez den aurrez aurre esaten, bizkarretik baizik, edo zeharka, edo kalean pasaeran entzuteko ozentasun kalkulatuaz, edo elkarrizketan aritzeko plantak egiten ari diren bik zu pasatzean ozen aipaturik (baina begiratu gabe, edo zeharbegiratu oso zeharkakoaz), edo norbaitekin bestelako elkarrizketa batean zabiltzala solaskideak ahotsaren lastertasuna eta bolumena doitu eta zinemako iragarki subliminal haien antzeko efektua eraginez ahapetik esanik, zer entzun duzun oso ondo ez dakizula, Athleticen partidaren gaineko iruzkinen artean beste hori ahapetik zergatik tartekatu den ez dakizula, gogoan edo garunean edo bihotzean edo zelularen batzuetan halako zirkuitulabur bat eraginez, eta, iruzkinak berak ez, baizik eta jokabide doilorrak sortutako nahigabea kentzen lanak hartuta joaten zara etxera, zeure buruari galdez ea hipersentikorra ote zaren, ea horiek ote diren gaurko manerak, ea hori ote den gaurko gizalegea, edo literatur irakurleen unibertsoko ethosa. Ea galdu egin ote dugun egia minik eragin gabe edo minik eragin nahi izan gabe esateko antze diplomatikoa. Ondorio garbirik atera ezinik, burumakur ‒jakina‒, joaten zara etxera. Eta, alditxo bat igaro ostean, sentitzen duzu arnasa bere onera itzultzen eta barruko ahots horrek, sugandila belarritik berriro aterarazita, zauritxoa eztitzen eta esaten: “ez, ondo eramaten duzu zure lana edo zu zeu norbaiten gustuko ez izatea,… min emateko asmoak egin dizu min, ez dakizu zergatik esan behar diren halakoak modu horretan, ez zabiltza droga-trafikoan edo mafiako kideekin tratuan gauzak ahapeko manera hain harrigarri horretan esateko,… lasai, ez zara hain egolatra, nartzisismo onaren eremuan zabiltza oraindik… Eta, okerrenean, bizirik zaude, gustuko duzu jendeari gustu ematea lan txukunarekin, edo lana txukun egiten saiatuz. Badakizu porrotak kirol-legez irensten, eta, bizirik zaude, okerrenean bizirik, axolazko kontua delako ahalegin hori norbaiten gogobetegarri izatea”.

Baina bizimodua (orain arte) administrazioan itzultzaile arituz ateratzen duen honek ez daki oso zuzen nork irakurtzen dituen gure testuak, ea betetzen ote diogun gogoa irakurleari, bihotza nekez beteko diogu-eta, edo, beharbada bai, beharbada gaztelaniazkoak baino argiago ulertzen ditu euskarazko testu juridikoak, eta esaldiak hain luze ezin emanez eta paragrafoak euskararen antolamoldeetara ekarririk goxoagotu ere egiten dugu testua (hala esaten diogu geure buruari) balizko irakurlearentzat. Gero, badakigu baliokidetasun juridikoaren ezpataren pean itzultzen dugula, eta hori ez da txantxa, jaun-andreak, ez baita txantxa… alegia, garbitzen ote duten garbigailuek arropa…

Gaur, asmo gaiztoko iruzkinak gorabehera, trinkoturik dago euskarazko literatur unibertsoko irakurleen komunitatea, geroz eta sofistikatuagoa da ‒behar duen gisan‒, geroz eta zabalagoa, askotarikoagoa, geroz eta profesionalagoa da literatur itzultzaileen kalitatea (nahiz ezin lanbidetik bizi, gainerako profesionalak bezala), aro onean dago sail horretako lurra, ematen ditu fruituak, eta emango ditu hor ereiten den haziak ere, seguru, geroz eta hobea da-eta. Bada irakurle-komunitate bat, eta ezagutzen du itzultzaileak, zelanbait, komunitate hori.

Eta zuzenbideko, administrazioko eta politikako komunitate euskaldunak zer dio gure beste testuez? Baliokidetasun juridikoaren ezpataren beldurra, ez ote dugu besterik sentitzen sail horretan gabiltzanean? Edo ezaxola? Feedbackik ez dugula darabilt buruan aspaldian. Geu gara geure testuak juzgatzen ditugunak, galbahetik iragazten, baina komunitate hori ez dago aski trinkoturik edo antolaturik. Hala, corpusa eratzen gabiltzalako fedearekin egiten dugu aurrera, baina, beharko genuke, literatur itzulpengintzan bezala, norabide argiago bat, koordinazio sendoago bat, premia eta lehentasunen mapa argiago bat. Iruditzen zait.

Urte batzuetatik hona, korredakzioa sartu zaigu mapa horretan. Euskarak eremu horretan egin dezakeen normalizazio-bidean urratsik handienetako bat. Berriki, Ugartemendia terminologia-jardunaldietan, nanogunearen zuzendari Jose Maria Pitarkek esan zuen, esparru horretan euskarak duen presentziari buruz, euskaraz egiten dutela eta egin dezaketela lan arlo horretan euskaldunek, elkarren artean ari direnean, beste edozein arlotan bezala, nahiz eta nazioarteko komunitate zabala ingelesez jardun. Komunitate juridiko euskaldunaren kasua bestelakoa da. Gaztelaniazko mundua du alboan, edo gainean itogarri, edo beraren neurria, gaztelaniazkoaren aldean, nano-nanoa da. Ba omen dira munduan, Kanadan kasu, legea sortzetik bi eletan ematen duten gizarteak. Litekeena da gizarte horiek bereiztea, Kanada eta Quebec bereiztea, eta gizarte elebakar bana eta komunitate juridiko elebakar bana sortzea. Baina, bitartean, badabil eredu hori hango gizartean. Hemen, ez dakit zer leku izango lukeen korredakzioak. Lekurik izanez gero, itzulpengintzak beste era batera kokatu beharko luke bere burua mapa horretan. Ekarriko lukeen abantailetako bat, ez makala, gure hizkera juridiko eta administratiboak autonomia handiagoa izatea sortzetik, berezko hizkera juridiko eta administratibo bat lantzeko aukera, hor ere, gure tradizioa, berria, urria edo eskasa izanik. Hala aipatu izan dute lankide batzuek noizbait, susmo lauso baten moduan, zehazteko areagoko ahaleginik gabe.

Susmoak baino ez, momentuz.

-(e)an bidalia

Apain-orrazia ez den peineta

Iratxe Goikoetxea Langarika

Futbolari sutuek egiten dute. Edo manerak galdutako erregeek. Oraingoan, politikari-edo batek egin du. Hor dabiltza gaztelaniazko hedabide guztiak, Barcenasek egindako itsuskeriarekin bueltaka: «Les ha dedicado una peineta a los periodistas». Googlen begiratzea besterik ez dago horrek ekarri duen soka luzea ikusteko.

Gaur Egun albistegian ere aipatu zen, eta neke handi barik kontatu zuen berriemaileak Barcenasek egindakoa: irudia sartu, eta «keinu honekin, dena adierazi du» esan.

Hain zuzen, zeharbidetik jotzen dugu normalean inoren ekintzak edo esanak euskaraz adieraztea gaitz egiten zaigunean. Azalpen orokorragoa edo zehatzagoa ematen dugu: keinu itsusia/iraingarria/lizuna egin du.

Jakina, hobe litzateke euskarazko bete-beteko ordaina ematea, baina sarritan ez daukagu ordainik finkatuta. Ez pentsa, gaztelaniaz ahorik aho dabilen hacer la peineta hori ere berri samarra omen da tradizio anglosaxoikoa omen den keinu horretarako. Oraintsu arte, levantar un dedo esaten bide zen; ingelesez, to give someone the finger, eta frantsesez, faire un doigt (d’honneur) à quelqu’un esaten den antzera.

Ordainik finkatuta ez daukagula esan dut, baina euskaldunok ere ez gara hatz-motzak, eta hiztegietan jaso barik badago ere, internetek nolabaiteko adostasuna badagoela erakusten du: erdiko hatza (atzamarra, behatza) atera (erakutsi, luzatu, jaso, altxatu, zutitu).

Zehazki hiztegiak corte de mangas esapidearen ordainetan proposatzen duen popatik keinua ere baliagarria da hainbat testuingurutan, albistegietan «Popatik hartzera bidali ditu kazetariak» esango ez badugu ere.

Atzamar erakuste honek baditu punta gehiago ere. Erakutsi, eta sit and spin esaten ei dute ingelesek. Monta aquí y pedalea letxe. Edo monta aquí y verás París.

Paris erakusteko modu xelebrea. Lehen, umeei, lokietatik oratu eta goratuaz erakusten zitzaien Paris. Edo Bilbo.

-(e)an bidalia

Mapa digitalak eta euskal toponimia

Eneko Bidegain

Google Maps sekulako tresna da, eta honen mapetan oinarriturik, gure mapak sor ditzakegu, nahi ditugun informazioak txertatuz. Korrika bezalako ekimenentzat, tresna bikaina da, ibilbidea zehatz-mehatz erakutsi ahal izateko, bere webgunean egin duen bezala. Baina arazo larri bat ere sortzen du, euskaldun gisa: toponimia erdaraz da kasu gehienetan, ez bakarrik herrien izenak (Pamplona, Estella bezala), baita “calle”, “rue” eta holakoak ere.

Aterabideak badaude. Codesyntax-ekoek lan bat badute abiatua duela zenbait urte: munduko mapa euskaraz edo euskalmapa. Mapa hori oinarritzen da OpenStreetMap proiektuan. Lan handia da Euskal Herriko eta munduko herri izen guztiak edota Euskal Herriko karrika, bide eta abar guztiak euskaratzea. Baina hainbat lagun ibili da horretan. Oraindik ere gelditzen da lana. Osoki bukatu gabe badago ere, euskal mapa hori erabilgarria da, horren gainean nahi diren ibilbide edo lekuak txertatzeko.

Honek ez du konpontzen gehien erabilia den Google Maps-en arazoa: nik uste Google-ko mapetan ere behar duela euskarak, ezagupen ofiziala. Dena den, argi dena da, euskaldunek eta euskalgintzak edo euskal erakundeek tentu handiz jokatu behar dugula mapak sareratzen ditugunean, hainbeste urteetako aldarrikapenak guk geuk zangopilatu gabe.
-(e)an bidalia

Artzain-gazta

Iñaki Segurola

Aspaldi honetan jabetua nengoen, begiz jabetu ere, nola dabilen artzain-gazta/gasna idatzirik bazterretan; ez dabil ahotik belarrirako hizkuntzan, baina bai etiketa, izendapen eta abarretan. Zer esan? Ba, beste harako hura bezala, bat bitan banatzen dela, eta batek bi belarri edo aditze-klase dituela gutxienez: nolazpait esateko, belarri otxana eta belarri bihurria dituela batek.

Belarri otxanak ulertzen du ulertu behar dena, hots, errealitateak agintzen duena; gaurko kasuari gagozkiola, zer izango da ba artzain-gazta, ez bada nonbaiteko artzainak egindako gazta? (eta ez gazta-fabrika erraldoi batek, auskalo non, etab.) Gero, bestalde, belarri otxana txintxoa eta informazioz jantzia ere izaten da, eta aise iristen da jakitera, konparazio batera, gure erdaretan badaudela fromage de berger eta queso de pastor bezalakoak, eta beharbada horiek itzuli beharretik sartua izango dela artzain-gazta euskara ikusizkora, zeren bai baitaki gure erdarak direla gutako gehienon benetako hizkuntzak.

Belarri bihurria, aldiz, belarri umea edo haur-tankerakoa da, itsua eta errealitateaz axola gutxi duena; informaziotik barau antzean bizi ohi da, eta, kasu batzuetan, erdarazko jakite eskasa izaten du. Belarri horri iruditzen zaio maiz entzun edo, hobeki, maiz ikusi dituela ardi-gazta edo behi-gazta (ardi-esnea edo behi-esnea baino hagitzez gutxiagotan, nolanahi ere), eta orduan artzain-gazta ikustean aditzen duena da “artzain-esnearekin egindako gazta”. Eta jabetzen da artzainari “esnea” bi tokitatik jaio dakiokeela: edo bere titietatik (emakumea baldin bada, errazago eta ugariago), edo, bestela, jakina, hanka-artetik, hots, zakiletik. Esne hitza holaxe erabiltzen aditu duelako jabetzen da jabetu beharrekoaz. Zer esanik ez, atzerakada haundi xamarra ematen dio belarri bihurriari delako artzain-gazta horrek.

Belarri otxana eta bihurria, errealista eta gramatikala, mundutiarra eta hizkuntzarena, literaturakoa eta berbaturakoa, begietakoa (begizkoa?) eta belarrietakoa. Biak darabiltzagu barruan dantzan eta borrokan, eta nik uste dut aspaldian bigarrena ari zaidala gailentzen, eta hargatik, gaurko kasuari gagozkiola, gazta hutsari baino errazago egiten diot kolpe ardo hutsari, badaezpada ere.