Alfontso Mujika Etxeberria
Euskara ikasten hasi nintzenean, goiko izenburu hori honela idatziko nuen:
Merezi du saiatzeak, moduren batek egon behar duelako nire zalantza argitzeko.
Izan ere, gramatikaren itxurazko logikaz, du adizkiari subjektu ergatiboa dagokio.
Gero, ohartu nintzen itxurazko logika hori ez zetorrela bat kalean entzuten nuenarekin, ezta liburu batzuetan irakurtzen nuenarekin ere.
Lehen lasaitua duela 19 urte hartu nuen, 1994an, Euskaltzaindiaren Gramatika batzordeak, Euskaltzaindiaren XIII. Biltzarrean, Leioan, merezi izan aditzarekin doan aditz-izena absolutiboan doala aldarrikatu zuenean. Aldarrikapen hura arau bihurtu zen 1995ean (31. araua: Ekartzea merezi du). Eta 1999rako Hiztegi Batuak berak ekarri zuen oharra:
merezi izan. du ad.: bere saria merezi du langile zintzoak; merezi du nolakoa den adieraztea. ( *joateak merezi du e. joatea merezi du ).
Merezi izan aditzarekikoa argituta ere, bazen oraindik zalantzarako tarterik. Adibidez, Oscar Wilderi hau irakurrita [1] Antton Olanoren itzulpenean:
Zergatik egon behar du lege bat gizonezkoentzat, eta beste bat emakumezkoentzat?
Galdera sakona, bai horixe, baina —aitor dezadan— zalantza eragin zidana ez zen sexu-berdintasunari buruzko galdera, zerbait prosaikoagoa baizik: nola behar luke, «lege bat» ala «lege batek»?
Beste hainbeste, Bernardo Atxagari [2] hau irakurrita:
Bordeletik promenatzeko edo paseatzeko era guztien artean, egon behar du bakarren bat Ameriketatik iristen zen kakaoaren edo kafearen aztarna gordetzen duena (…)
Bigarren lasaitua-edo urte batzuk geroago hartu nuen, 2005ean. Iratxe Goikoetxea blogkidearen bidez jakin genuen Euskaltzaindiko Gramatika batzordearen iritzia (ItzuL, 2005-02-23):
«Mendiak oso polita egon behar du elurtuta» eta «Moduren bat egon behar du hau konpontzeko» dira forma zuzenak. Izan ere, perpaus batzuetan, «existentzial» deitutako subjektu ezkutua dutenetan (eta horietakoa da «Moduren bat egon behar du hau konpontzeko»), badirudi, tradizioaren arabera, egokiagoa dela subjektu hori absolutuan ematea, eta ez ergatiboan.
Alabaina —zoriona inoiz ez baita betea—, lasaitua ez zen erabatekoa izan. Gramatika batzordearen beste iritzi baten berri eman zigun Bittor Hidalgok egun berean (ItzuL, 2005-02-23). Hau izan zen galdera:
«Oso gogorra behar du zure familiako norbait horrelako egoera batean ikustea(k)» esaldiak azkeneko -k hori behar duen ala ez.
Eta hau Gramatika batzordearen erantzuna (2002-o5-22):
Gramatika batzordearen ustez, auzi hori ez dago argi. Gutako askori -k gabekoa egiten zaigu normalagoa, baina ezin esango genuke bestea (-k duena) okerra denik. Ez gara, beraz, ez bata eta ez bestea txartzat ematera ausartzen.
Gaia ez zen, beraz, hor agortu, eta zalantza berriro agertu zen ItzuLen hurrengo urtean (2006-09-25). Beste blogkide batek, Juan Garziak, bere ikusmen periferiko apartaz baliaturik, gaia testuinguru zabalago batean ezarri zuen:
Badirudi tirabira gertatzen dela halakoetan gramatikak eskatzen duenaren (behar modalarekiko komunztadura) eta zentzuak nahi lukeenaren (izan, egon aditz nagusiekikoa) artean.
Koldar samarra irudituko zaizu, baina adierazpidea moldatzea iruditzen zait irtenbiderik egokiena (…) Hala ere, ergatibodunak, izan, zuzenak dira.
Eta segidako beste mezu batean, honela jarraitu zuen:
Oker ez banago, nolabaiteko inpertsonaltasuna tartean denean dugu arazoa, hots, behar horrek berez adierazten duen obligazioa («joan behar dut») nahiz eskasia («ura behar dugu») subjektu zehatzik gabe geratzen denean, edo subjektu hori abstraktua denean, adibideotan bezala («hori», «-tzea»…).
Uste dut halakoetan gertatzen dela eskema gramatikalaren eta sakoneko adieraren arteko tirabira hori. Bide batez, uste dut (…) hiztun guztiona edo gehienona dela zalantza hori (…). Hori esanda, hala ere, ez dut uste abantaila handia genukeenik orain joskerotan tematu eta ergatiboak sistematikoki kentzen hasita gure idatzietan…
Egia esatera, azalpen eta iritzi horien guztien ondoren, halako «ergatiboa kentzeko lizentzia bai, bainaaa…» atera nuen ondoriotzat. Ahaztuxea nuen, baina, lehengoan, egunkarian, izenburu hau:
«42 puntu eskuratzeak izan behar du lehen helburua» (Berria, 2013-01-10).
Berriz ere lehengo zalantza izan genuen hizpide. Moldatu egin zitekeela, edo hobe litzatekeela moldatzea:
- «42 puntu eskuratzea izan behar dugu lehen helburua»
- «Lehen helburuak 42 puntu eskuratzea izan behar du»
- …
Bai, baina —ezin lasaitua behar bezala hartu— nahitaez moldatu beharrekoa da? Eta, gero, Goenkaleko testuen corpusa begiratzen ari nintzela:
- Gogorra izan behar du bakarrik bizitzea.
- Gogorra izan behar du ama horrela galtzea.
Lasaitua ezin harturik bizitzen ohituko naiz, baina, eskatzea libre denez eta dagoeneko bi blogkide —Iratxe Goikoetxea eta Juan Garzia— aipatu ditudanez idazkitxo honetan, hirugarrena ere aipatu nahi dut, eta bera gai honi buruz iritzia ematera gonbidatu, betiere baita plazer handia Beñat Oihartzabalen iritzia irakurtzea.