Beñat Oihartzabal
Gauza ezaguna da desberdintasunezko maila-konparazio perpausak beti norabide positiboan egiten direla euskaraz. Ondoko adibideetakoak, beraz, gaizki eratuak dira, gutiagotasunezkoak baitira:
*Jon gutiago handi da Gorka baino.
*Aitatxi amatxi baino gutiago zaharra da.
Ondoko erdaretan, aitzitik, menos/moins konparazio hitzen bidez, arazorik gabe moldatzen baitira horrelako perpausak, euskal itzultzaileek beste bide bat erabili beharra dute gutiagotasuna adierazten duten maila konparazioak euskarara itzultzean. Biderik ohikoena da orduan, berdintasunezko konparazio perpausak ezezkoan erabiltzea :[1]
Jon ez da Gorka bezain handia.
Aitatxi ez da amatxi bezain zaharra.
Nik uste, orain arte, hizkuntzaren erabilera arruntean bederen, ongi begiratua izan da euskarazko maila konparazio perpausen berezitasun hori, desberdintasunezko konparazioen morfologia izenondoekin atzizki batean gauzatu beharrak ekarria. Ez da harritzekoa, beraz, Euskarazko Prosa Gaur corpusean maiztasun handiko dozena bat izenondo baliatuz egin dudan bilaketak kontrako adibide bihirik ez baitit eskaini.
Bizkitartean, testuetako lekukotasunei behatuz, iduri luke badela gutiagotasunezko konparazioa izenondoekin ere nolabait zilegiztatzen duen testuinguru bat. Era honetakoa da:
Ez da gutiago IZENONDOA
Hona zenbait adibide molde horretakoak, azken bi mendeetako Iparraldeko testuetarik hartuak:
- Zure konduita gordea izan arren, ez da gutiago adoragarria (Mihura)
- Estonagarri bada hainbertze neskatxa gazte ikustea, bere gaztetasunetik hasirik debruari betiko emaiten, ez da gutiago espantagarri jakitea nola debrua nahi zen guziz jabetu haur gaztez (M. Elizanburu)
- Nork ez ditu ezagutzen Xuriko, Pilotariak, Betirisants? Kopla hoik oro kasik pollitak dira biziki. Erlisioneari doazkon koplak ez dira gutiago ederrak (Hiriart-Urruty zaharra)
- Ez da gutiago trebe xinaurri hatzemaiten (Almanaka)
- Ez da gutiago atsegingarri orain berean Agorrila disketxearen bidez plazaratzen duen “Goazen!” bigarren diska (Herria)
Ikus daitekeenaz erabide horretan konparazio ardatza den izenondoa predikatu osagarria da eta ezezko perpaus batean jarria. Ohargarri da, bestalde, desberdintasunezko konparazioen morfologia erabilirik ere, baino konparazio hitza ez dela agertzen adibideetan, konparazio kanoniko ez direlako seinale, hain segur.
Horrelako perpausen gibelean, erretorika figura ezaguna dugu: negazioaren bidezko litotea, konparazio jokoa gaineraturik. Horrela, Hiriart-Urrutyren adibidea hartzen badugu, lehenik gogoratzen du Ademak zenbait kopla ezagun, biziki politak, egin zituela, ondotik erlijio gaiez egin zituenak ere hala zirela azpimarratzeko; hauek ere ederrak zirela, hots, besteak bezain ederrak. Horren egiteko, haatik, ezezkoan emanikako gutiagotasunezko konparazioa baliatzen du, horrela gauzaturik aipatu erretorika figura.
Baliabide diskurtsibo hau euskarara ekartzean ezinbestekoa gertatzen da izenondoekin ere gutiagotasunezko konparazioen morfologia baliatzea, eta, itzulika markatua izanagatik, badirudi azken bi mende hauetako idazleek, Iparraldekoek bederen, arazo handiegirik gabe egin izan dutela, frantsesezko testuetarik ekarririk, seguraz ere.[2] Erran gabe doa, oker geundekeela, hortik ondoriozta bageneza aldatua dutela idazle horiek maila-konparazio perpausen eratzeko gramatika. Nekez, adibidez, hizkuntzaren izkutuko xikana guziekin jostatzen hain trebe zen Hiriart-Urrutyk horrelakorik egin zezakeen maila konparazio kanonikoak josterakoan. Erretorikaren pribilejioen ondorioa da, urrunago joan gabe, delako erabidea.
Azken hitz bat, eredu horri jarraikirik Iparraldeko testuetan, 19. mendean hasirik, biziki hedatu den erranbide baten seinalatzeko. Hartan, izenondoaren orde, egia izena baliatzen da: «ez da gutiago egia … -ela», ondoko adibidean bezala:
- Ezen politika makurrak ondorio gaixto anitz, ikusten dugun bezala, balin badakarzke, ez da gutiago egia, bertze asko eta asko gaitzen eta gaizkiren ondorio bat dela politika tzarra delakoa ere. (Hiriart-Urruty zaharra)
Kasu honetan ere, lehen aipatu litote mota bera dugu, eta morfologiazko arau-urratze bera ere, predikatu osagarri gisa baliatzen diren izenek desberdintasunezko konparazioetan izenondoek bezalako morfologia hartzen ohi baitute: -ago atzizkia. Gertatu zaio A. Lukuri egiago hartaz baliatzea hemen aipatu litoteaz beste erretorika joko batzuk erabiliz. Balia bekit, bada, haren ateraldi hau, luzeegi joan zaidan ele-mele honen besterik gabe bururatzeko:
Batzutan gezurrak egia baino egiago dira. (Botoiletan)
[1] Antonimoen baliatzea, edo konparazio kideen ifrentzikatzea dira beste itzulbide baliagarriak (perpausen egia balioa aldarazten ez duten neurrian):
Gorka baino ttipiago da Jon. / Jon baino handiago da Gorka.
Aitaxi gazteago da amatxi baino. / Aitatxi baino zaharrago da amatxi.
[2] Hegoaldean, erabidea izenondoa isildua izanik bereziki, aurkitzen da, nik uste. Gaurko testuetan bederen. Hona JM Irigoienen hiru adibide, gisa horretakoak (EPG corpusetik):
Sara urduri zegoen, bai… baina ama ez gutxiago, itxura batean
Ekain berezia zen, Leire ez gutxiago
Maizterrak gogorrak dira, bai, baina ez gutxiago nire emaztea
Hiru adibide horietan, isildua da gutiagoko mailakatzea hartzen duen izenondoa, aurreko perpausean adierazia baita. Iparraldeko adibideetako erretorika figura bera baliatua da, baita morfologiazko tresna berak (gutxiago) ere. Izenondoaren isiltzeak, halere, errazten bide du erabidea.