Gora jaitsi

Iñigo Aranbarri Alberdi

Hizkuntzak pentsatu gabe erabiltzeko dira.

Kontua da orain ez hainbestera arte, seguru antzean ikusten nuela neure burua goia non zegoen banekielako, eta ondorioz, baita behea ere. Halaxe ikasi nuen umetan, bazela Goiko Taberna bat amamaren etxetik goraxeago, eta kale barrenera jo beharra nuela amak ogia erostera Beheko Panaderira bidaltzen ninduenean. Hala, kalean-gora-kalean-behera ibiltzen ginen, afalondoren zapia buruan lau korapilo eginda txoroarena egin gabe, eta hala jotzen genuen Goiko Kalera edo Beheko Plazara, Goiko Errotara eta Beheko Joxeparenera, geure oinen atzetik.

Urte batzuk beharko nituen geografia haren logika zein zen ikasteko: munduko beste herri askotan bezala, gurean ere ibaiaren ibiliak erakusten zuen non zegoen goia eta non behea. Mendia goian dagoelako dago behean itsasoa. Fisika hutsa. Hidrogeologia hizkuntzara aplikatua.

Urrun gaberik, amaren herrian bazela gurean aditzen ez nuen esaerarik konturatu nintzen gero: “beheko haizea atera du”. Eta beheko haizea da itsasotik sartzen dena, iparretik hortaz, tarteka udako egun beroetako lamarari arindua dakarkiona, gogoz estimatzen den aire freskoa. (Gurean zergatik ez dugun hori esaten, geografiak du hobena, ez hiztunak. Azpeitian ez bezala, Izarraitz erauzi beharra dago ipurdi-ipurditik kostako haizea Azkoitira helduko bada, eta zinez diotsuet alferrik etorriko zaizkigula Dimako, Ataungo zein Sarako jentil guztiak, hain ditu lurraren begiraino sartuak zuztarrak delako harritzarrak).

Geografia ikasteko behintzat baliagarria zitzaidan ikasgaia, inondik ere: Nafarroa bat bazen Etxegaratez bestalde, Iruñetik gora (hain gora ere! Udaletxeko plaka geodesikoak halaxe dio: 444,67 m) Mendigatxaren basabideetan barrena Auñamendietaraino igotzen zena, eta haien bestaldean bazen beste Nafarroa bat, Beherea zeritzona, esan gabe doa, itsasoan hondarratzeko hurrerago zegoelako. Logika berari jarraiki, Gipuzkoan bazen Goierri bat, eta Oria ibaian behera, baita Beterri bat ere. Bizkaian Goiherri dezente ezagutzea aplikatu zait harrezkero Erandion, Aulestin, Barrikan zein Zaldibarren. Izango da gehiago.

Gero, itsastarrekin, arrain jendearekin bezala, lehorreko legeak alferrikakoak direla konturatu nintzen. Bizkaiko kostaldean, goia ez dago hegoaldean. Nahikoa da Eneko Barrutiaren Bizkaiko arrantzaleen hiztegia-ri begiratu bat ematea: “GOITAR: lesteranzko portuetako arrantzaleak”. Eta berme, Mundakan Dimas Zaldunbideri jasotako hitzak: “goitarrak lekeitiarrak eta ondarrutarrak ere bai, baina gehien giputzari esaten zaio”. Lekeition, marinel giputzak dira goitarrak itsasoko hizkeran, hala entzun izan diet beti lagunei. Orri batzuk atzerantz jo dut. Hiztegiak ez dakar ez BEHETAR ez BEHE sarrerarik. Kantabroak montañesak dira.

Txorabioaren hasiera baino ez zen, ordea. Iparrorratzaren dantzak ez du etenik. Erabileretan, uste dut hondoko hau izan dela iristen azkena. Ez dakit, beharbada Fernando Colomoren komedia hark bizitu zuen lehendik garretan erdi gordean zegoena. Kontua da bajarse al moro-k, Gasteizera jaitsi-ri eman ziola bide Bizkai-Gipuzkoetan 80ko hamarkadaren erremate hartan. Eta hala, Madrilera jaitsi esaera aski arrunta egin delakoan nago harrezkero, ibaian zein itsasoan beharrean mapan dabilena jaitsi egiten baita Madrilera, ez igo, eta Marokora bezala, baita Andaluziara ere. Galdetu bestela astebururo presogintzan dabiltzanei.

– Ezin diat. Soto del Real-era bajatzea tokatzen zaidak zapatuan.

Gora jaitsi. Ona da. Anariren kantu hartan bezala, baina poesiarik gabe: “erori banaiz ere/gorantz erori naiz/nola urazaleratzen diren/arrainak hiltzean”.

Hala nenbilen zalantzan, goia hegoa, ekialdea edo iparraldea zen, Hirutasun Santuan sinesten hizkuntzari esker hasi behar nuen, amak deitu zidanean, ea ez nuen asteburuan azaltzeko asmorik. Noiz egongo zen etxean, nik. “Zortzietatik aurrera”. Egokiago ezin. Afari-legea egiteko agertuko nintzela. Herrira nindoala-eta, arindu bat hartzeko aprobetxatuko nuen hartara. Segituan deitu nion pelukeroari. Ohi moduan hartu ninduen: “bostetatik atzera, nahi duanean”. “Seietan orduan” esanda gakotu nuen telefonoa.

Konpasa eta segundua gurutzatzen diren lekua. Ez da espazioa, sarritan honen ispilu den denbora ere, bada. GPSak eta erlojuak. Biak txikitzen ditu hiztunak egunero. Txorabioak pentsatzen hasiz gero ematen dizu. Ez gelditzean dago gakoa.

Izan ere, eguneroko ibilian, ezin esan moldatzen ez garenik Brian Friel-en “Agur Eire, agur” hartan britainiarrak bezala, hizkuntzaren kartografo oro engainatzeko dirudien erabilera ero, bihurri eta ederrokin.