Batzuetan, hiztegiak irakurtzen ditut

Itziar Otegi Aranburu

Orain dela urte batzuk, taberna batean ezagun batekin topo egin eta hizketan hasi ginen, eta, elkarrizketaren momenturen batean, irakurri berri nuen eleberri edo ipuin-bilduma bati buruz hitz egiten hasi nintzaionean, tipoak goitik behera begiratu, eta esan zidan, hotz: «Nik ez dut fikziorik irakurtzen, hori denbora-galtze hutsa da; nik saiakerak baino ez ditut irakurtzen». Gau hartan, ahoa bete hortz gelditu nintzen, baina, elkarrizketa hura gaur egun errepikatuko balitz, izango nuke zer erantzun: «Ba nik, batzuetan, hiztegiak irakurtzen ditut».

Egia da. Noizean behin euskarazko hiztegi elebakar bat hartu, eta irakurtzen hasten naiz, orrialdea zori hutsez aukeratuta. Ama-hizkuntzarekin lotutako zeraren bat izango da, beste hizkuntzetako hiztegiak irakurtzean ez baitut hainbesteko plazer (estetikorik) sentitzen. Usterik gutxienean, benetako harribitxiak aurkitzen dituzu. Gainera, ez didazue esango adibide gisa jartzen dituzten esaldi horiek ezin ederragoak ez direnik. Misterio-punttu bat ere badute, gainera, testuingururik gabe horrela jarrita. Zein altxorretatik ateratako perlak ote dira?

ainen. iz (*1746) G. Er. Deabrua izendatzeko leungarria. Ainenak hartu du.

jas iz itxura; gorpuzkera. Horra armada hori, halako jas eta muntakoa, printze delikatu eta xamur bat duela buruzagi. Halako dotoretasun bat bazuen Fogarty jaunak jasean.

magina iz (ezpata) zorroa. Nik ere erosi dut, beraz, sastakai bat, brontzezkoa, sendoa, larruzko magina eta guzti, gerrian loturik eramateko jantzien azpian.

Lanean, askotan erabili behar izaten ditut hiztegi elebidunak. Ez zaizkit asko gustatzen, ordea. Unibertsitatean Hizkuntzalaritzan ikasi nituen gehientsuenak ahaztuta dauzkat, baina bada oroimenean irarrita geratu zitzaidan irudi bat, semantikaren alorrekoa: mundua hiru dimentsiotako argazki alimaleko bat bada, hizkuntza bakoitzak mundua den argazki hori puzzle-pieza txikitan zatitzen du, pieza bakoitza kontzeptu bat izanik. Hizkuntza bakoitzak bere modura ebakitzen ditu puzzlearen piezak, eta, beraz, askotan ez datoz bat bi hizkuntzatako piezak. Hala, hizkuntza bateko hitz bakoitzean beste hizkuntza bateko hitz bat ahokatzen saiatzea, zulo karratuan pieza biribila mailu-kolpeka sartzen tematzen den umearena dela esan daiteke, hein batean.

Askotan, hiztegi elebidunak emandako ordaina abiapuntua izaten da. Adiera batean gutxi gorabehera bat etorriko dira bi hitzak, baina zuk behar duzun hitzaren ertz, ñabardura, konnotazio edo hizkuntz erregistro zehatzak lituzkeen beste hitz horren bila abiatzen zara, hiztegiak emandako hitza abiapuntutzat hartuta. Nora jo, ordea? Nik, lehendabizi, hiztegi elebakarraren adibideetara —lehen aipaturiko esaldi eder horietara— jotzen dut. Gero, sinonimo-hiztegietara. Baina bide horiek agortu dituzunean, nora jo? Baduzu ideia, baina falta duzu hitza. Edo, baduzu hitz bat, behar duzunarekin nolabaiteko erlazioa duena (Eurovoc: kausa-ondorioa, instrumentaltasuna, hierarkia, konkomitantzia, kokapena, antzekotasuna, jabetza…), eta hortik tiraka beste bat aurkitu nahi zenuke. Nola egin ideiatik hitzerako bidea? Nola joan orokor lauso batetik ordain zehatz egokira? Adibidez, nola joan peska-gauzatik durdo, zarbo, kabra, lentoi, buztanbaltz, makarel, ludxa, takarta edo papardora, beharbada ezkatadun eta lirdinga abisaletik igarota? «Bizimoduak egiten digu hiztegia», idatzi zuen Iñigo Aranbarrik lehengoan, eta hala da. Hiztegia, eta ezagutza. Arrain jendearena irakurrita, nire lagun batena etorri zitzaidan akordura. Lagun gajo hark saio ugari egin behar izan zituen psikoanalistarenean, etxean zuen hezetasun-arazo itxuraz konponezin batek eragiten zion herstura zela eta. Antza, iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitekto andana bat izanak ziren nire lagunaren etxean, hezetasun haiek aztertzen, baina inork ez zuen lortu ez arazoaren kausa aurkitzerik, ez haren ondorioak konpontzerik. Saio haietako batean, psikoanalistak esan omen zion, lanbide horretan ezinbestekoak diren seriotasun hotsandiko eta tournure bereziekin: «bada zerbait, munduaz dugun ezagutzaren alderdirik oinarrizkoenetik, galtzen ari garena». Esaldi hura luze aztertu eta eztabaidatu ondoren, ondorioa atera genuen egungo iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitektoak gai direla lan sofistikatu konplikatu berritzaileak egiteko, baina ahaztu egin zaiela nola egiten diren lanbidearen alderdi soil oinarrizko primarioenak. Edo halako zerbait.

De la idea a la palabra y de la palabra a la idea, esaten du, azalean, Julio Casares-en  Diccionario ideológico obrak. Bertan Filtración hitza begiratzen baduzu, coladura, exudación, permeabilidad, ósmosis, transvasación, rezurmarse, lloverse, sudar, impermeabilizar, gota, gotera, sedimento hitzak aurkitzen dituzu, besteak beste. Arrastoren bat ematen du, ezta? Bestalde, María Moliner hiztegian angustia begiratuta, irudipena dut nire lagunak psikoanalista-saio bat edo beste aurreztu izango lukeela:

1 (“Tener, Sentir, Causar”, etc.) f. Intranquilidad con padecimiento intenso, por ejemplo por la presencia de un gran peligro o la amenaza de una desgracia. Malestar causado por la sensación de no poder desenvolverse; por ejemplo, por tener más trabajo o atenciones a que acudir de aquellos a que es posible hacerlo o por estar rodeado de muchas cosas en desorden.

Agobio, agonía, ahogo, aína, angoja, ansia, ansiedad, ansión, comezón, congoja, cordojo, cordoyo, desasosiego, desazón, impaciencia, inquietud, intranquilidad, *malestar, nerviosidad, nerviosismo, opresión, padecimiento, *preocupación, presura, tensión, tósigo, zozobra. Abrumar, acongojar, oprimir, hacer padecer, ahogarse en un vaso de agua. No llegar la camisa al cuerpo, con el corazón en un puño, más muerto que vivo. Agonías, encogido, *pusilánime. Kafkiano. *Tranquilo. *Apuro. *Asma. *Prisa.

Tira, hezetasunetik hersturara daroan erlaziorik ez dut ikusten, baina zer nahi duzue. Gauza jakina da bizitza ez dela hiztegietan kabitzen.

Beste bilaketa bat: Rafael del Moral-en Diccionario ideológico obran Animales acuáticos begiratuta, informazio mordo bat aurkitzen dut. Entresaka eginda:

28.01 Tipología (pez, pescado, pesce, jaramugo…)

28.02 Clases y forma (acipenseriforme: esturión…)

28.03 Clases y familias (Ballena (cetáceos): ballena azul, ballenato, cachalote…)

28.04 Anatomía (aleta, aleta caudal, aleta dorsal, vientre: ventresca o ventrecha, ovas, hueva)

Adjetivos y adverbios: tropical, exótico, de colores, de fondo, abisal, volador, venenoso, tóxico…

Verbos y expresiones: nadar, flotar, boquear, frezar (restregarse para desovar), mugar (fecundar las huevas) …

Agian egongo da eta nik ez dut ezagutuko, baina nik neuk eskura daukadan hiztegi ideologiko bakarra nire gurasoak dira, lehorreko gauzetarako, eta aitaginarreba, itsasoko gauzetarako. «Ba al dago euskaraz hitzik hau eta hau esateko?», galdetzen diet. Batzuetan laguntzen didate, beste batzuetan ez.

Ez dakit zer pentsatuko duzuen, baina niri izugarri lagungarria irudituko litzaidake norbaitek euskararen puzzle txukun-txukun bat egingo balu, ideiatik —intuiziotik?— hitzerako bidea egin ahal izateko, edo orokorretik zehatzera, edo hitz batetik besterako jauzia, hitzon arteko harremanetik tiraka.

Beraz, hiztegigile preziatu horiek, hau irakurtzen baduzue, har ezazue mesedez euskarazko hiztegi analogiko, ideologiko edo dena delako bat egiteko lana, otoi. Izugarri estimatuko genizueke. Eta, egiten duzuenean, ez ahaztu mesedez itoginei buruzko atal on bat sartzea; hartara, euskara darabilten iturgin, margolari, igeltsero, aparejadore eta arkitektoei ez zaie ahaztuko hezetasun-arazoak nola konpontzen diren.