Kategoria: Xabier Aristegieta

Xabier Aristegieta Okiñena

Gaurkoan hitz egin nahi nuke euskararen hitz-altxorrean bereziki maiz –hala iruditzen zait niri behintzat, beste hizkuntza batzuekin alderatuta– gertatzen den fenomeno bati buruz: kasuko aditz-oina, edo adjektiboa, edo adberbioa… aldiaren, pertsonaren edo numeroaren arabera aldatu beharrari buruz. Hain zuzen ere, aditz bat jokatzen dugunean bezalatsu.

Edo, agian, aipaturiko horiek aldatu behar ez izateari buruz.

Eta hortxe dago koska.

Onena, adibide bati heltzea, zertaz ari naizen argi ikus dadin.

Hiztegi Batuak honako sarrera hau jasotzen du (azpimarrak nireak dira):

delako [aditzaren aldiaren eta numeroaren arabera aldatzen da]: Crimée delako aurkintzan soldadu zaurituen artatzen ari da; fakir zelako batek bere lanean nolako gauzak egiten zituen ikusteko; short direlako galtzamotzak; “Zazpigarren…” zirelako film gehiegi ikusia nintzen

Alegia: delako hori ez da hitz finko bat, lexikalizatua, edozein esalditan beti-bateko forma duena, baizik eta Hiztegi Batuak aipatzen dizkigun faktoreen arabera aldatu egiten da eta aldatu behar da. Nolabait esatearren, faktore horiekin mimetizatu egiten da –zilegi bekit biologiako metafora–.

Ekarri dudan adibidean Hiztegi Batuak erantsitako ohar hori biziki eskergarria da duda-mudak uxatzeko. Hasieran esan bezala euskaraz tankera horretakoak diren –edo behintzat itxura hori duten– beste hitz asko dauzkagunez, horien zerrendatxo bat apailatu dut, batzuetan erabilerarekin sortzen zaizkigun zalantzak argitzen saiatzeko:

• Oraindik. Hitz honen kasua «klasiko» bat dela esango nuke. Osagai nagusia «orain» elementua duenez, zalantza sortzen da ea iraganaldiko esaldietan erabil daitekeen ala ez. Alegia, oraindik ez dut bazkaldu esaldia iraganaldira pasatzen badugu, zuzena al da oraindik ez nuen bazkaldu esatea? Sarritan ikusi izan dut kasu horretan artean ez nuen bazkaldu esaldira jotzen duela askok, baina horrekin zalantzari (oraindik iraganaldian erabiltzearen zuzentasunari) itzuri egiten zaio, ez zaio erantzuten. Bada, Euskaltzaindiaren Hiztegiak auzia argi uzten du, oraindiki ematen dion 2. adiera hauxe baita: “(Lehenaldiko testuinguruetan). Ik. artean”. Beraz, bai: oraindik lexikalizatuta dago, eta zuzena da oraindik ez nuen bazkaldu.
• Agidanez. Euskaltzaindiaren Hiztegiak orainaldia erabiliz adierazten du esanahia: «Dirudienez, itxura denez». Baina, ematen duen adibideak argi uzten duenez, lehenaldian ere erabil omen daiteke: Ez ziren denak gogaide minak, agidanez, ezta hizkuntza auzietan ere.
• Dagoeneko. Beste zalantza-eragile klasiko bat. Baina, Euskaltzaindiaren arabera, argi dago lexikalizatuta dagoela eta lehenaldian lasai asko erabil daitekeela. Hona Hiztegi Batuko adibide bat: hori, urte haietan, dagoeneko aldarrikatua zuten Altubek eta. Eta Euskaltzaindiaren Hiztegiak beste hau ere badakar: Iluntzeko bederatziak ziren dagoeneko.
• Gaurkotu. Ez dut murriztapen-oharrik aurkitu aditz honen erabilerari buruz. Horrela, ba, pentsa liteke webgunea iaz/urtarrilean/atzo gaurkotu zuten teorikoki zuzena dela. Nolanahi ere, eta horrexegatik, alde handiz nahiago izaten dut kasu guztietan eguneratu.
• Beregain. Euskaltzaindiaren Hiztegiak hauxe dio horri buruz: «Bereiz; bere kontura, inoren mende egon gabe. (Subjektua hirugarren pertsonan doa)». Beraz, kasu honetan hitza ez dago lexikalizatuta, eta argi dago, eskaintzen dituen adibideetako bati heldurik, beregain jartzea erabaki nuen edo beregain bizi nintzelako okerreko esaldiak direla. Sortzen zaidan zalantza da ea beregain hori mimetikoa den eta, beraz, neregain/neuregain erabili ahalko ote genituzkeen adibide horietan, ala beregain hitz defektibo bat den –aditz batzuei buruz esan ohi den bezala–, beste subjektuen araberako moldaketarik onartzen ez duena.
• Berekoi. Antza du beregainekin, baina ez da kasu bera, Euskaltzaindiaren Hiztegiak berariaz ohartarazten baitu honakoa: «Hirugarren pertsonan aipatzen direnekin soilik erabil daiteke. Ik. zeurekoi». Alegia, izenondo mimetikoa litzateke, pertsona ezberdinekiko egokitzapena onartzen duena.
• Bereganatu: Hiztegi Batuak neureganatu, zeureganatu, geureganatu eta abar jasotzen dituenez, argi dago aditz mimetikoa dela.
  
• Hartaratu. Euskaltzaindiaren Hiztegiak esanahi hau ematen dio: «Hartara heldu, eraman edo behartu». Aditz honekin gauza bitxi bat gertatzen da: Hiztegi Batuak horretaratu ere jasotzen du, baina ez honetaratu. Beraz, ez guztiz mimetikoa, ez lexikalizatua eta ez defektiboa. Sui generis. Tira, pentsatzen dut Euskaltzaindiak ez duela problema berezirik ikusiko hurrengo batean Hiztegi Batua honetaraturekin aberasteko.
• Azken kasu bat aipatu nahi dut. Behin batean Interneten[1] esaldi honekin egin nuen topo: Oso garbi genuen ez dakit nongo aitona-amonari behin edo behin entzundako hitzak edo esakerek ez dutela tokirik liburuxka honetan. Jakina, galdera da ea ez dakit zer/ez dakit nola/ez dakit nongo… motako espresioetako ez dakit hori mimetikoa, lexikalizatua ala defektiboa den; eta, horren arabera, adibideko esaldia zuzena den ala ez. Gogoetarako uzten dizuet.

[1] http://www.badihardugu.com/argitalpenak/berbeta_berua

Xabier Aristegieta Okiñena

Joan den urriaren 5ean, honako mezu hau argitaratu zuen Twitter-en Elhuyar Hizkuntza kontuak:

Batzuetan, MAILA gehiegi… ? : Oso ezaguna da mundu mailan ✓ : Oso ezaguna da mundu (oso)an

Lehen hausnarketa bat egitera bultzatzen nauena oharraren formulazioa bera da. Alegia, erabilera jakin bat gehiegizkotzat jotzea. Definizioz, edozein gehiegikeria da-eta baztertzekoa –baita espresio jatorrenarena ere–. Horrela, ba, pentsa daiteke Elhuyar Hizkuntza-ren ohar horren helburua ez dela izan halako gauza nabaria azpimarratzea, eta guztiaren funtsean espresio horri buruzko gaitziritzia datzala –gaitziritzi lausoa bada ere–. Gure artean aski hedatua dagoen ohitura baten aski erakusgarria da: hitz edo espresio jakin bat okerra dela bipil esan gabe, okertasun frogatuaren efektu bera –erabilera hori baztertzea, alegia– sorrarazten da.

Antzera gertatzen da, esango nuke, Euskaltzaindiak hitz batzuk hobestearekin –eta, hobespenaren ifrentzu, besteak gaitzestearekin–. Emaitza, kasu batzuetan, testugilearen ziurgabetasuna izan daiteke: hitz edo espresio bat hobesten denean, haren aldean hobetsi ez dena onargarria da berez, bai ala ez? Beste batzuetan testugileak, oldarraldi batean, beharbada auzitan jarriko du ea araugintzako erakundeen zeregina ote den debekatuta ez dagoen hitz baten egokitasunaren nondik norakoak juzgatzea. Ala ez ote den estilo-liburu baten (eta berorren eragineremu mugatuaren) arloko kontua izango. Ala, zuzen-zuzenean, norberaren hautamen burujabeari dagokion askatasunaren eta erantzukizunaren esparruari dagokiona.

Baina ez nuke gogoeta-ildo orokor horretan barrena desbideratu nahi, artikulu honen aztergaia mundu mailan (eta, oro har, X mailan) espresio ustez desegoki hori baita. Desegokitasun-irizpen arras zabaldua, eta inola ere ez Elhuyar-ek soilik aldeztua: esku artean dut, adibidez, HAEEk argitaraturiko Zalantza-dantza izenburudun liburuxka bat (horren argitalpen-dataren zantzu bakarra, salneurria pezetatan egotea; beraz, euroaren 2002ko urtarrilaren 1etik aurrerako ezarpen erabatekoa baino lehenagokoa). Bada, 43. orrian, hauxe dio hitz-multzo bati buruz (horien artean, maila): «Hitz hauek gehiegi erabiltzen dira inolako beharrik gabe, gauza bera adierazten baita hitzok erabili gabe». Ikusten denez, berriro ere gaitzespen lauso edo zeharbidezko hori: okerreko espresioa dela esatera ausartu gabe (eta, hori horrela, espresioa zuzena dela besterik ezin dugu ondorioztatu), praktikan izurritsu bat balitz bezala tratatzen du, «beste erremediorik geratzen ez denean» soilik erabiltzekoa. Eta adibide esanguratsu hau eskaintzen du, gure aztergaiari gagozkiola:

*Zuzendari-mailako bilera izan zen ostegunean.
Zuzendarien bilera izan zen ostegunean.

Atea ez zaio euskararen kasuan bakarrik ixten espresioari. Gaztelaniaz ere, hedatuak dira a nivel de espresioarentzako muzinak eta gaitzespenak. Esate baterako, Lázaro Carreter-ek dio, El dardo en la palabra-n, hirurogeiko hamarkadan hartutako anglizismoa dela. Espresioaren erabilera egozten die sarkastikoki deritzen elegancias expresivas de los tecnócratas batzuei. «Tan peregrino y exquisito lenguaje ha calado hondo», husten ditu barrenak. Eta gaitzeszigilua tintan bustirik, gehitzen du, gure artean ere jarraitzailerik izan duen arbuiakortasun horrekin: «Y es especialmente ridículo el encantador anglicismo cuando no se establece con él rango alguno: a nivel de presencia, a nivel de influencia, a nivel de novios (que no es rango, sino feliz accidente)». Kontuz: «especialmente ridículo». Gainerako kasuetan ere badela baztertzekoa, alegia. Kasu batean, baina, justifikatutzat jotzen du espresioa: «solo se halla justificado, por la dificultad de expresarlo de otra manera, a alto nivel».

Le Petit Robert hiztegiak ere, bertan au niveau de begiraturik, emploi critiqué oharrarekin batera jasotzen du honako esanahia: «En ce qui concerne (ce qui est). Au niveau national. Problèmes au niveau des finances».

Gaitzespen hedatua, beraz, bai euskaragintzako bai gure inguruko hizkuntzetako intelligentsia-n zehar.

Espresioaren jatorria ingeles hizkuntzan dagoela dioen azalpenarekin koherente, Longman Dictionary of Contemporary English hiztegiak inolako espanturik gabe dizkio ateak irekita:

DRAEk ez du a nivel de jasotzen. Alabaina, erabilerari bizkar ez ematea erabakita, horra zer dioen Diccionario panhispánico de dudas-ek (Fundéu-ren webgunetik kopiatuta):

nivel. a(l) nivel de. (…) Hoy se ha extendido enormemente el uso figurado de a nivel de + sustantivo, así como el de a nivel + adjetivo. Ambas construcciones son admisibles siempre que en ellas la palabra nivel conserve de algún modo la noción de ‘altura’ o de ‘categoría u orden jerárquico’: «Han decidido establecer relaciones diplomáticas a nivel de embajada» (HdzPadilla Política [Méx. 1988]); «No existía un programa de rehabilitación a nivel nacional» (Cibeira Bioética [Arg. 1997]). Por el contrario, la lengua cuidada rechaza su empleo cuando no está presente ninguna de estas nociones y se emplea, indebidamente, con los sentidos de ‘con respecto a’, ‘en el ámbito de’, ‘entre’ o, simplemente, ‘en’: *«A nivel de mucosas digestivas también hay gran irritación» (Arranbide/Talamoni Plaguicidas [Arg. 1992]).

Beraz, nolabaiteko ikuspegi hierarkiko bat ametitzen den kasu guztietarako behintzat, a nivel de espresioaren erabilera zilegituta dago gaztelaniaz.

**********

Galdera potoloa egiteko unea iritsi zaigu: sinonimotzat har al ditzakegu oso ezaguna da mundu-mailan eta oso ezaguna da munduan/mundu osoan?

Aitortzen dut dena delako hitz edo espresio batek hiztunen artean hedapen ohargarri bat lortzen duenetan joera handiagoa izaten dudala pentsatzerantz hitz edo espresio horrek ñabardura berri edo desberdinen bat eskaintzeagatik lortu duela hiztunen onarpena, hitz edo espresio hori berrikeria edo modakeria funsgabetzat baztertzerantz baino.

Mundu maila ez da toki bat, nazioartea ere –beste adibide bat jartzearren– toki irudikagarri bat ez den bezalaxe. Eta esango nuke mundu mailan-ek ez diola NON?-i erantzuten, NON kasuan deklinatzen dugun arren. Bestela, posible izango litzateke non bizi zara? galderari mundu mailan bizi naiz erantzutea, ez?

Munduko-k NONGO?-ri erantzuten dion ez bezala, mundu mailako hurbilago dago NOLAKO?-ri erantzutetik (edo kideko bati, hala nola ZENBATERAINOKO?-ri). Horregatik, esate baterako, munduko lankidetzak ez du zertan, inola ere, mundu mailako lankidetza izan. Eta edonork konpreni dezake Estatuko loteria guztiak ez izatea Estatu mailako loteriak. Edo eskualdeko zerbitzuak ez nahitaez izatea eskualde mailako zerbitzuak.

Euskaltzaindiaren Hiztegia-k maila hitzari ematen dion bosgarren adiera hauxe da: «hierarkia edo balio sistema batean, egonguneetako bakoitza».

Izan ere, mundu mailan (eta, oro har, X mailan) dioenak aditzera ematen du argi-izpi zorrozki analitiko bat isurtzen duela errealitatearen gainean: hizpide hartu duen horren kokaleku gisa testuinguru hierarkizatu bat eraikitzen du (Euskaltzaindiaren Hiztegia-n erabilitako hitza hierarkia da), eta hain zuzen testuinguru horrekiko loturadun gisa ulertu behar da X mailan espresioa. Halatan, maila pertsonalean dioenak, kasuko afera beste geruza batzuetatik ere kontsidera daitekeela aditzera ematen du. Zelula mailan dioen zientzialariak, berdin. Horregatik, baliokide huts-hutsa balitz bezala mundu mailan-en ordez munduan baldar bat jartzeak ez luke ase utzi beharko itzultzaile fin bat.

Bestalde, horrelako hierarkia bat eraikitzea estuki lotuta dago ikuspegi metaforiko bat aplikatzearekin, eta metaforak aurkitzeko gaitasunaren edo sentiberatasunaren zabala nekez da bateragarria X mailan espresioari esanahi-muga zorrotzak ezartzearekin.

Kontzeptuzko kontsiderazioak alde batera utzita, ezin ahaztuzkoa da aztergai dugun espresioari lekukotasunek ematen dioten zilegitasuna. Orotariko Euskal Hiztegia-n, adibidez, maila-ren adiera hau jasotzen da, besteak beste:

Campo, materia; dimensión, esencia. v. alor (2). (…) Senaren edo susmoaren maillatik irten ezinda, igarian zebillen egia bat. Vill Jaink 101. [Emandako urratsak,] lehenbizi “nebulosa” delako ortatik, bizitzaren maillaraiño. Ib. 47. Eliza-mailean ere herri-mailean bezala. Larre ArtzainE 298. Ekonomiaren aldakuntzek berehalako ondoriorik izaten ez dutelako beste zenbait mailatan. MIH 380. [Sinkronia eta diakronia] ez dira hizkuntzaren mailako bereizkuntzak, metoduaren mailakoak baizik. MEIG VII 174. Fonologi mailan mugitu. MEIG VI 132. Berak izpiritu-mailan egon behar du. “Poseer una dimensión […] espiritual”. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx).

Alegia, mundu mailan-en tankerakoak ez daude euskaldun «arrunten» artean bakarrik hedatuta: aitzitik, espresioaren erabiltzaileen artean Luis Villasante eta Koldo Mitxelena bezalakoak ere aurki daitezke. Edo Juan Mari Lekuona, Uztapideren Lengo egunak gogoan-i eginiko Atari gisa sarrera-testuak erakusten digun bezala:

• Iñork pentsatu ere gabea zan Uztapidek, kontu esaleen maillan, orrelako liburu mardul eta aberatsa egingo zigunik.
• Joera berri bat asi da: aoz aozko literatura maillan oroitzapenak eta kondairak argitaratzea.
• Ao-literatura maillako beste zenbait azterketa interesgarri ere egin daiteke liburuaren bigarren zati au oiñarri artuta.
• Or daude gure bertsolaritza baldintzatu duten lege eta oiturak, batez ere azken aldi ontan; or gure erri maillako olerkarien sikolojia…
• Erri maillako korografia baten antzera, or uzten digu erriaren estrato bat nola zan agiri zeatza.

Azken batean, esango nuke X mailan espresioa gaitzestea zera dela, errealitateari begiratzeko modu metaforiko bat ukatzea. Euskararentzat aberasgarria izan arren eta gure inguruko hizkuntzek konplexurik gabe erabili arren, askotariko beste adibide hauetan ikusten denez:

• en el plano internacional / auf europäischer Ebene / sur le plan de la logique
• esfera pública, esfera privada / public sphere, private sphere / sphére publique, privée
• desde el prisma de la igualdad / through the prism of / à travers le prisme de
• círculo de amigos / circle of friends / cercle d’amis / Freundeskreis
• Una evolución intelectual paralela a la experimentada por su padre (DRAEtik hartutako adibidea) / “Vies parallèles”, de Plutarque (Le Petit Robert-etik hartutako adibidea) / Social changes in Britain are matched by parallel trends in some other countries (Longman Dictionary of Contemporary English hiztegitik hartua)

«Errealitatearen gaineko begirada geometriko» dei geniezaioke? Agian bai.

Xabier Aristegieta Okiñena

Gaur egun, euskarazko testuetan bi esanahirekin erabiltzen da ondorio hitza. Bi esanahi horiek kidekoak baina ezberdinak izaki, ulergarritasunari mesede makala egiten dio bietarako hitz bera erabiltzeak.

Batetik, zerbaiten emaitza adierazteko erabiltzen da ondorio. Adibidez, gerraren ondorioak. Gaztelaniazko consecuencia.

Bestetik, giza adimenak bere ahaleginaren bidez aurkitzen (uste) duen emaitza adierazteko erabiltzen da ondorio, halaber. Gaztelaniaz, conclusión.

Hitz bera erabili ohi delako, ezin izango dugu jakin, esate baterako albiste baten izenburuan txostenaren ondorioak irakurtzen badugu, ea hor esplikatzen ote den zer konklusiotara iritsi den txostena, ala txostena egiteak/argitaratzeak/azaltzeak… zer erreakzio sortu dituen, adibidez, gizartean.

Era berean, auditoriaren ondorio, eraikitzeko lizentziaren ondorio, behin betiko/behin-behineko ondorioak, albo-ondorio edo bigarren mailako ondorio irakurtzen badugu, ez dugu jakingo beren horretan emaitza/efektu bati buruz ari diren, ala arrazoitze-ahalegin baten eskutik iritsitako konklusio bati buruz… non eta ez dugun EUSKALTERMera jotzen, kasuan-kasuan zertaz ari den informa gaitzan.

Ondorio hitzak esanahi-bitasunari eutsi behar badio, eta testuinguruari sorospenik eskatzekoak ez bagara, aditz batekin joan behar du: gauza bat da ondorioak izatea, eta beste bat, norbaitek ondorioak ateratzea.

Kurioski, ordea, Orotariko Euskal Hiztegia kontsultatuz ez da halako bitasunik hain argi ikusten: ondorio sarreran begiratzen baldin bada, ikusiko da jasotzen dituen adibideen zerrenda luzetik bakar batean datorrela konklusio esanahiarekin erabilia (Orain artekoetarik ateratzen dudan ondorioa hauxe litzateke: […].). Baina, horretan ere, bi ohargarri: adibidea Koldo Mitxelenarengandik hartua da –adibide modernoa da, beraz–, eta ondorio substantiboak atera aditza behar izan du bidaide, esanahi hori hartzeko.

Ondorio ez, baizik ondorioka sarrera kontsultatzen bada, orduan bai, por deducción, de forma razonada; en consecuencia adierazten digu, esanahi bakartzat, Orotariko Euskal Hiztegiak; baina, esan bezala, ez ondorio sarrera nagusian.

Euskaltzaindiaren Hiztegian, bestalde, adiera bakar batean nahaspilatuta iradokitzen dira hemen darabiltzagun bi esanahiak:

Ondorio 1 iz. Egite, egoera edo gertaera batetik berez segitzen den egite, egoera edo gertaera. Ik. ondore. Ekonomiarekiko aldakuntzek berehalako ondoriorik ez dute izaten beste zenbait mailatan. Berez datorren ondorioa. Horri darion ondorioa hauxe litzateke.

Eta, ondore kontsultatuta, artikulu honetan aztertzen ditugun bi esanahietatik bakarra aipatzen du: ondorio, emaitza gisa.

Hori bai: ondorioa(k) atera ere jasotzen du. Baina anbiguotasuna apurtzen duen atera aditzarekin batera, berriro ere.

Orain arteko guztia kontuan harturik, nik uste dut badagoela oinarririk ondorio hitza, bere horretan, soil-soilik emaitza edo efektu esanahirako gordetzeko.

Eta horrela jokatuz euskara ez dugu gaztelaniazko conclusión adierazteko hitzez zurtz uzten.

Batetik, badaukagu ondorioztatu aditza, zeinak, bere horretan eta beste ezein elementuren laguntzarik gabe, ondorio gisa atera esan nahi baitu, Euskaltzaindiaren Hiztegiak berak dioenez. Hortik abiatuta, urrats ñimiño bat besterik ez dago ondorioztapen sortzeko, jatortasun osoz. Halatan, auditoriaren ondorioak eta auditoriaren ondorioztapenak bezalako bereizketa garbia eta gardena izango genuke eta daukagu, eduki ere.

Zer esanik ez, konklusio hitza ere hortxe daukagu: ondorioak alde batetik, eta konklusioak bestetik.

Baina irudipena dut Euskaltzaindia ez dela konklusiorekin oso argi ibili. Ezen, bai Hiztegi Batuan eta bai Euskaltzaindiaren Hiztegian, hitz hori begiratuta hauxe dio:

konklusio iz. Ondorioa.

Horrela jokatuz, hemen proposatzen dugun bereizketa agerrarazteko aukera galdu du Euskaltzaindiak. Eta, gainera, dirudienez, ondorioren esanahi guzti-guztiak esleitzen dizkio konklusiori, halako moldez non, esate baterako, ardoa edatearen konklusioak eta ardoa edatearen ondorioak gauza bera liratekeen. In vino veritas? Auskalo. Baina ezin uka horrelako erabakiek… ondorioak izaten dituztela.

Xabier Aristegieta Okiñena

Esango nuke gaztelaniazko oportuno adjektiboa askotan ez dela behar adinako zehaztasunez euskaratzen.

DRAEren arabera, honakoa esan nahi du adjektibo horrek:

oportuno, na
Del lat. opportūnus.
1. adj. Que se hace o sucede en tiempo a propósito y cuando conviene.
2. adj. Ocurrente y pronto en la conversación.

Alegia: Espainiako Akademiaren arabera –eta ematen dion bigarren adiera alde batera utzirik–, oportunok ez du nolanahiko egokitasun bat adierazten, baizik eta komeni den unean egiten edo gertatzen denaren egokitasuna.

María Molinerren hiztegiak ere adiera hori ematen dio aurrena:

Se dice de lo que, por la ocasión en que se hace u ocurre, produce buen efecto: ‘Una llegada [Una lluvia] oportuna’

Baina DRAEk baino esanahi zabalagoa aitortzen zion oportunori Moliner andreak; hots, adjektibo horrek bestelako motiboengatiko egokitasunari ere erreferentzia egin ahal diola jasotzen du –adiera arras zabaldua, esan gabe doanez–:

«Adecuado. Conveniente». En perfecta correspondencia con cierta cosa: ‘Una respuesta oportuna’.

Artikulu honetan jorratu nahi nukeena da DRAEk oportunori ematen dion lehenengo adiera hori («que se hace o sucede en tiempo a propósito y cuando conviene») euskaraz nola eman. Esate baterako, honako adibidekoa:

Una oportuna lluvia salvó la cosecha.

Zehazki hiztegiak hauxe dakar:

oportuno adj egoki: la oferta llegó en el momento oportuno, eskaintza une egokian heldu zen; para tomar las medidas oportunas, dagozkion neurriak hartzeko.

Elhuyar hiztegiak, honakoa:

oportuno, -a
1  adj. egoki, apropos, beharrezko, bidezko
– has llegado en el momento más oportuno: unerik egokienean iritsi zara
– hay que tomar las medidas oportunas: beharrezko neurriak hartu behar dira
2  adj. [referido a una persona] burutsu, asmotsu

Ohar bedi ez Zehazki hiztegiaren proposamenak ez eta Elhuyarrenak ere ez digutela eskaintzen una oportuna lluvia sintagmako oportuna hori euskaratzeko hitz asegarririk: euri egoki edo euri apropos irakurrita, ez da argitzen egokitasun hori zertan datzan: euriaren kantitatean, nolakotasunean (zirimiria? tanta lodiak?), iraupenean, ala euria bota duen unean. Irakurlea asmalanetan uzten dugu.

Argigarriago gertatzen zaigu ikustea zer proposatzen duten inoportuno antonimoaren euskarazko ordain gisa.

Zehazki hiztegian:

inoportuno adj ezgaraiko, ezorduko, tokiz kanpoko, orduz kanpoko.

Elhuyar hiztegian:

1  adj. ezgaraiko, ezorduko, desgaraiko, desorduko
– una llamada inoportuna: ezgaraiko deia
2  adj. desegoki, ezegoki
– por la forma de mirarme supe que dije algo inoportuno: begiratu zidaten moduagatik badakit zer edo zer desegokia esan nuela

Ezgaraiko, ezorduko, beraz. Horietan agertzen da, bai, denbora edo une nozioen erreferentzia. Baina sistematika-hutsegite bat aurkitzen uste dugu. Zeren, darabilgun zentzuan, «inoportuno» ezgaraiko, ezorduko baldin bada, «oportuno» garaiko, orduko izan beharko bailitzateke, eta ez egoki, apropos.

Korapiloa askabidean jarri badugu ere, ez gara oraindik irtenbide asegarri batera iritsi: egoki eta aproposen erabilera indiskriminatuaren eskutik lausotasuna datorkigularik, ez dugu askorik konpontzen garaiko euriak / orduko euriak uzta salbatu zuen esanda.

Behin batean Orotariko Euskal Hiztegian bilaketa bat egiten ari nintzela, hitz bati loturik beste hitz bat aurkitu, eta, azkenean, honekin egin nuen tupust:

TENOREZKO. “Ponctuel” T-L.

Eta honako hau ere jasota agertzen da Orotarikoan:

DESTENOREKO. “Inopportunus, inoportun, qui est de contre-saison” Dv. Ez duela gogortasunak, ezta alderatzeko ere, destenoreko urrikiak eta biguinkeriak adinbat kalte egiten. MEIG I 179.

Alde batera utzirik z-rekin ala gabe joan behar duten, tenorezko/destenorezko edo tenoreko/destenoreko bikoteek ez al digute modu egoki bat eskaintzen oportuno/inoportuno zehazki eta jatorki euskaratzeko? Baiezkoan nago.

Xabier Aristegieta Okiñena

Mugatu aditzari oinarrizko bi zentzu ematen zaizkio hiztegietan eta testuetan:

a) Zentzu kuantitatiboa: zerbait gutxitu edo, behintzat, zerbait horri gehieneko muga bat jartzearena. Esate baterako, abiadura mugatu, erantzukizun mugatuko sozietatea, gonbidapen kopurua mugatu (azken adibide hori, Zehazki hiztegian jasoa).

b) Bereizketa-zentzua: gauza bat (edo gehiago) mugarritu edo zedarritzearena; hau da, «mugak finkatuz zehaztu», Euskaltzaindiaren hiztegiak dioen bezala. Eta adibide hau ematen du: euskara idatziaren ohiturak ongi finkatuak eta mugatuak zeuden punturik gehienetan.

Kontua da esanahi-bitasun horretatik esaldi anbiguoak eratortzen direla. Adibide gisa, har dezagun esaldi hau:

• Toki-entitateen eskumenak mugatu behar dira.

Esaldia bi modu hauetara uler daiteke (eta argi dago honako bi esaldi hauek ez dutela inola ere gauza bera esan nahi):

• Hay que limitar las competencias de las entidades locales.
• Hay que delimitar las competencias de las entidades locales.

Eta, hiztegien arabera, bi ulerkera horiek dira zilegiak.

Horregatik, hiztegiek diotena diotela ere, uste dut mugaturentzako adiera bakarra adostea beste erremediorik ez zaigula geratzen. Nire proposamena da mugatu «limitar» zentzurako uztea, eta zedarritu edo mugarritu erabiltzea «delimitar»erako.

Ez dadin egia izan Elhuyar hiztegiak mugatu aditzari –hain zuzen– ematen dion hirugarren adieran eskainitako adibidea, zeina xelebrea ez ezik bi bider etxekaltea ere iruditu baitzait, euskarazkoa eta hiztegia den obra batean jasotako adibidea den aldetik:

«euskal hitzak ez daude gaztelaniazkoak bezain zehazki mugatuak: las palabras vascas no están tan bien definidas como las del castellano»

Xabier Aristegieta Okiñena

Badakit izenburua aski janeaustendarra gelditu zaidala, baina nahigabeturik ohartarazi beharrean nago Austen-en aipamenak ez duela lerro honetatik aurrerako jarraipenik, haren prosa baino dezente prosaikoagoak diren bidezidorretatik eraman behar dudalako gaurko aztergaia.

Kontua da euskaraz trukagarritasun erabatekoz erabiliak ikusten ditudala ardura eta erantzukizun hitzak: hori nire ardura da / hori nire erantzukizuna da. Ziur aski, biak izan daitezkeelako gaztelaniazko responsabilidaden ordain eta, halatan, gaztelaniazko hitz hori ikusten dugun bakoitzean euskaraz lasaiegi jotzen dugulako ardura nahiz erantzukizun hitzak erabiltzera.

Baina esango nuke ardura eta erantzukizuna ez direla gauza bera, eta horregatik, arduraz jokatu dute esan dezakegula, baina ez erantzukizunez jokatu dute.

Nire hipotesia da ardura hitzak jarrera bat adierazten duela, eta, hedapenez, jardun-esparru bat. Erantzukizun hitzak, aldiz, besterekiko betebehardun posizio baten berri emango luke, besteri dena delako aferari buruzko kontuak ematekoa. Eta, ardura hitzarekin bezalaxe, jardun-esparru bat ere adierazten du, hedapenez.

Hori horrela, ardura eta erantzukizun hitzen esanahi-eremuak elkargainkatu egiten dira xede duten jardun-esparru hori adieraztean, eta axola praktiko handirik gabea gertatu ohi da kontabilitatea zure ardura da nahiz kontabilitatea zure erantzukizuna da esatea.

Esanahi-bategite puntu horren alde bakoitzera, esanahi desberdinak hartzen dituzte, gorago ohartarazi dudanez: jarrera bat da ardura, funtsean; erantzukizuna, besteren aurreko posizio bat, are posizio juridiko bat.

Ondorioztapen horren oinarri, hitz horiei buruz honako hiztegiek ematen dituzten azalpenak.

Euskaltzaindiaren hiztegian:

ardura: 1 iz. Zerbaitetan jartzen den gogo oharmena. Ik. Axola; arreta. Haien nagitasuna eta ardura gutxia. Hezkuntzaz duten ardura berezia. Hirigintzaz ardura izpirik agertu gabe (…)

2 iz. Kezka. Berandu ez heltzea zen bere ardura guztia. Arduraren bat al duzu?

erantzukizun iz. Erantzule izatea; hortik datorren eginbidea. Ik. erantzunbehar. Langintza osoaren azken hitza eta erantzukizuna bere gain hartzen du. Erantzukizun handiko kargua (…). Erantzukizun zibila.

Orotariko Euskal Hiztegian:

1 ardura (V, G-goi, AN, L; SP, Lar, Añ, Mg Nom, Dv (BN), H (V, G, L)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Al Norte se documenta en textos de autores labortanos del s. XVII (Materre, Etcheberri, Axular, Haramburu, Argaignarats), en Haraneder, Duvoisin y Larre, en la mayoría de ellos en las exprs. ardura izan, ardura eduki; tbn. lo emplea Goyhetche, pero sólo para las acepciones (2) y (3). Al Sur, donde se documenta ya a mediados del s. XVI (v. infra ARDURA HARTU), es más extendido y frecuente su empleo en la tradición vizcaína, con una mayor variedad de usos y construcciones. En DFrec hay 97 ejs. de ardura, más 31 de ardurape-.

• 1. Responsabilidad, cuidado; preocupación; interés. “Soin continuel” SP (cf. 2 ardura). “Cargo, cuidado”, “pena, cuidado” Lar y Añ. “(Tú te lo) quisiste, tú te lo ten, zure naia, biz zure gaia, zeurea zan gura, areago ardura” Lar. “Aplicación”, “tiento, miramiento” Añ. “Tráfagos, cuidados, (c.) ardurak, burukominak” Ib. “Ajola (G), arduria (V), cuidado” Mg Nom. “Soin, souci (BN). Ardura eskasa, négligence” Dv. “1.º cuidado, diligencia, providencia; [….] 4.º (? L), estudio” A. “Cura, cuidado. Jolasak dira zure arduria! Las diversiones son tu preocupación” (…)
• 2. (Dv A, H). “Mine, santé. Ardura on du, il a bonne mine” Dv. “Mine, air extérieur” H. “Aziendak bezelako ardura eztu nagusiak, el dueño no tiene tan buen aspecto como el ganado” A. v. ardore. Hire gorphutza duk ardura ederrean: / Ase-on baten gaia neretzat menean. “En merveilleux état”. Gy 236 (v. tbn. 48). —Agur, kide, derro, zer! zu toki hautan? / —Bai, Yauna, baztertu naiz ustekabetan. / —Ardura eder duzu, milla demuntxoa. / —Badukezu, Yauna, bardiñ horlakoa. Ib. 32.
• 3. (Dv A). Temperamento. “Ardura bihurria, tempérament irascible (Gy)” Dv. Azkue da la frase nola baitzuen ardura biurria como G-goi, lapsus por Goy(hetche) [= Gy 143]. Cf. LzG: “Ardura. Vigor; dinamismo (Contrasta). “Fulano no tiene ardura para nada” (Apellániz)”. Cf. ARDURA GAIZTOKO. v. ardore. Ezen nola zuen sortzez ardura bihurria, / Bere kider zeukatena khentzera net pendia. Gy 143.

erantzukizun, erantzunkizun.

1. Responsabilidad. v. erantzunbehar, erantzuki (4), erantzupen (4). Tr. Documentado en autores de la segunda mitad del s. XX. En DFrec hay 32 ejs. de erantzukizun y 23 de erantzunkizun. Norberak erantzukizuna leporatzen dunean. Etxde Itxas 205. Etzukean inoren erantzukizunik bere gain eta bere lepora bearrik. Zait Plat 102. Langintza osoaren azken itza ta erantzukizuna bere gain artzen du. Vill Jaink 78. Ezkongaidenboran jolasean ibilli dira, eztituzte ikasi bizibide berriak eskatzen diskien erantzukizunak. EgutAr 13-1-1962 (ap. DRA). Zer erantzukizun Jaunaren aurrean! MAtx Gazt 58. Zeñen erantzunkizun aundia. Ib. 43. Hutsegite haren errua ta erantzukizuna oso-osorik neure gain eta neure gain bakarrik hartuz. Azurm ZArg 4-8-1974, 5. Oro beren kargu, egiteko eta erantzukizunekin. Larre ArtzainE 185. Batuarekin hasita, noraino izan zen zure erantzukizuna, edo noraino izan zinen batuaren aitajauna? In MEIG IX 76.

— Obligación contraída. Zintzo jokatuta, baña Aurrezki-Kutxako erantzunkizunak ondo betetzen zituzten. TxGarm BordaB 173.

2. erantzukixun. Adivinanza. Erantzukixuna igarri dagidan eta neure battukarija jaso al ixan. Otx 152.

Tankera horretako hitz-bereizketez ohartuta egoteak lagundu egingo digu, dudarik gabe, euskarazko esanahi-aldeei distira eginarazten eta alde horiek balioan jartzen.

Xabier Aristegieta Okiñena

Orain dela gutxi, honako esaldi honekin egin nuen topo:

• Zuk ezin izan duzu zure lantaldea osatu; aurretik zegoena zuzendu behar izan duzu.

Lehenbiziko irakurraldian guztiz arrunt eta inozo itxurako suertatzen diren esaldi horietako bat da. Baina, halako batean, hasierakoaz bestelako ulerbide bat ere badaukala konturatzearen ezinegona ernatu zitzaidan: esaldi horretan zer esan nahi zuen zuzendu aditzak? “Lantaldearen zuzendari aritu”, hasieran ulertu nuen bezala? Ala “lantaldea zerotik hasita osatu beharrean, lantalde horren balizko okerrak zuzentzera mugatu”, edo horrelako zerbait?

Bestalde, aurrezki-kutxaren aspaldi samarreko jakinarazpen batean, telefono zenbaki zuzenaren berri ematen zidaten. Gaztelaniazko testuari esker ziurtatu ahal izan nuen número correcto esan nahi zuela, eta ez número directo.

Beraz, zerbait zeharkakoa denean ez ezik, zuzena denean ere sortzen zaizkigu, ba, ulermen-korapiloak¹.

Izan ere, polisemiaren katramilak tarteko, erraz asko gerta daiteke testugileak asmotan zeukan esanahia bat ez etortzea testu-hartzaileari ulermenean irudikatzen zaionarekin. Eta X jaunak/andreak zuzendutako txostena nola ulertu ziur ez egotea. Edo, okerragoa: esanahi-bitasunaz (edo –askotarikotasunaz) konturatu ere ez egitea eta hasieratik ontzat ematea kasuko esanahiaz bestelako bat edo bestelakoa den hori.

Ohargarria da, baina, zuzendu aditzak bi esanahi nagusi baditu ere (hots, “zerbaiten zuzendaritza-lana egin” eta “konpondu”), gero esanahi bakoitzak bere bidea egiten duela substantiboa sortzean: zuzendari, batetik, eta zuzentzaile, bestetik².

Gogoetarako mahaigaineratzen dudana da ea ez ote litzatekeen komeni, edo ez ote lukeen merezi, esanahi nagusi horietako bakoitzaren adierazpena aditz ezberdin bat erabiltzerantz bideratzea, noizbehinkako anbiguotasun-arriskua saihestearren. Adibidez, zuzendu “zuzendari aritu”rako uztea, eta “okerrak zuzendu”rako… okerzuzendu, zaharberrituren ereduari jarraituz?

____________________________

Xabier Aristegieta Okiñena

Oraindik ere berria dugu urtea, eta horrek aukera aproposa eskaintzen du berri adjektiboaren esanahiari buruzko hausnarketa bat plazaratzeko.

Izan ere, iruditzen zait azken urteotan euskal itzultzaileok halako goganbehar batez tratatzen ari garela berri. Esate baterako, legebiltzar batek lege berri bat egin badu, horretaz informatzean legea egin du edo beste lege bat egin du idazteko joera nagusitzen ari zaigu. Ez dut ezer esaldi horien kontra, jakina, baina badaukat, bai, lege berri bat egin du erabili ezinaren kontra. Edo demagun lege bat aldatzeko prozesuan gaztelaniaz baliatzen den enmienda de adición de un nuevo artículo/apartado/párrafo espresioa: euskaraz, artikulu/idatz-zati/lerrokada bat (ez berri bat) gehitzeko zuzenketa idazteko joera daukagulakoan nago.

Lege bat –etxe bat edo auto bat nola– berria izan ahalko ez balitz bezala. Edo artikulu bat.

Ziurgabetasun handia dago berriren erabileraren inguruan. Nire inpresioa da ezen, huts ez egitearren, nahiago izaten dela, badaezpada ere, berri ez erabili eta kito.

Nire ustez, ziurgabetasun horretara eraman gaitu han-hemendik berriri buruz adierazi izan diren iritzi edo gidalerroen interpretazio dezente muturreratu batek.

Eskueran ditut HAEEren Zalantza-dantza eta EIMA bildumako Kalko okerrak, Juan Garziarena. Lehenak hauxe dio berriri buruz, gaitzespenez, 17. orrialdean:

“Hala ere, badirudi beste adiera bat hasi dela zabaltzen. Gertakari batzuen zerrendan zerbait eransten dela adierazteko erabiltzen dugu [berri], beste bat erabili beharrean. Adiera berri [sic] hori okerra eta tradizio gabea da”.

Eta gaitzesgarri gisa adibideok aipatzen ditu: *garaipen berri bat lortu, *gol berri bat sartu, *eraso berri bat jasan.

Bestetik, Juan Garzia-EIMAk *kolpe berri bat, *korner berri bat, *aukera berri bat, *tanto berri bat, *euri berriak eta *ariketa berria jasotzen dituzte okerreko erabileratzat (34-35. orrialdeak). Esaten dutenez, “berri izenondoak zahar izenondoaren antonimo izan behar du, beti izan den moduan”. Kolpe eta ariketari buruz ametitzen dute berri erabili ahal izatea, baina “lehengoa ez bezalakoa” esanahiarekin, eta ez “beste bat” adierazteko. HAEEk ere aukera hori onartzen du proposamen hitzarekin.

Ez nago nahitaez desados ikuspegi horiekin, nahiz eta berrirako baztertzen den adiera hori zeharo hedatuta dagoen gure inguruko hizkuntza askotan. Problemarik gabe hedatuta, esango nuke.

Baina kontua da ezen, irizpide hori praktikan jartzerakoan, gehienbat berri baztertzera jotzen dela, baita jatortzat hartzen den adiera (berri=lehengoa ez bezalakoa) guztiz posiblea den kasu askotan ere. Alegia, gehiegikeriaz aplikaturiko irizpide bihurtu da.

Beharrezkoa da, horrenbestez, orientabide zehatzagoak ezartzea, berriren esanahi gaitzetsia argiago eta garbiago zedarritzeko. Eta horrek ezinbestean ekarriko du berriren erabilerari ate asko eta asko irekitzea.

1.- Hasteko, iruditzen zait gaztelaniazko nuevo adjektiboa izenaren ezkerretara mugitzen den guztietan ez dela haren esanahia kalifikaziotik kuantifikaziora (edo haren enfasira) aldatzen, Juan Garzia-EIMAk diotenetik bestelakorik ondoriozta badaiteke ere. Hots, nahiz eta egia den un nuevo ataque ez dela un ataque nuevo, baizik eta un ataque más, edo un nuevo gol ez dela gol berri bat, baizik eta beste gol bat (gehiago), komeni da horrelakoetan euskaratzaileak ez dezan automatismoz jo berri baztertzera. X ha comenzado una nueva vida en Londres adibidean, edo nueva cocina vasca delakoan, edo gaur egun bolo-bolo dabiltzan las nuevas tecnologías aipatzean, uste dut argi dagoela helburu nagusia kalifikazioa dela; hots, nolakotasun bat adieraztea: denboraren iragatean orainetik hurbilago dagoenak daukana, orainetik urrunago dagoenaren aldean. Adjektiboa, ikusi dugunez, izenaren ezkerrean agertuta ere.

2.- Are gehiago: “gertakari batzuen zerrendan zerbait eransten dela” –HAEEk dioenez– adierazten denetan ere, esango nuke kasu gehienetan jo daitekeela izenari aurreratutako nuevo adjektiboak eutsi egiten diola kalifikaziozko esanahiari (hau da, “zahar izenondoaren antonimo” edo “lehengoa ez bezalakoa”renari, Juan Garzia-EIMAk dioten bezala), kuantifikazio- eta kalifikazio-kutsuak gehienetan bateragarriak izaten baitira. Halako moldez non nuevoren esanahia otro/a (más) + diferente bailitzateke; hau da, berri = beste bat + lehengoa ez bezalakoa. Adibidez:

• Han aparecido nuevas grietas en la ladera derecha del embalse de Yesa.
• Proponemos añadir un nuevo artículo a la ley X.
• Un nuevo modelo de Estado.
• Se han aprobado unos nuevos antivirales para el tratamiento de la hepatitis C .
• Se recoge una nueva infracción grave en el artículo X.
• Gobierno y agentes sociales pactan una nueva ayuda para parados de larga duración.
• Creación de dos nuevas tarifas 7 y 8.
• Incluir en el orden del día del mencionado Pleno los siguientes nuevos puntos.
• El nuevo presidente.
• El Gobierno va a desarrollar nuevas medidas para generar empleo.
• La agencia elaborará una nueva propuesta.

Horrela, ba, lehengoa ez bezalakotzat ere (ere, diot) ulertua izateko modua eskaintzen duen aldetik, ez dut arrazoirik ikusten euskaraz berri adjektiboa ezin erabiltzeko:

• Hitzarmen berri bat sinatu dute (ez bakarrik beste hitzarmen bat, baizik eta lehenagokoez bestelakoa; adibidez, baldintza berriak –lehen zeudenak ez bezalakoak– jasotzen dituena).
• Hegaldi berriak Loiutik A Coruña, Alacant eta Boloniara (hegaldi gehiago ez ezik, bestelakoak ere, beste leku batzuetarakoak baitira).
• Argitaratzen diren deialdi berriak (lehenagokoen aldean desberdinak izan daitezke).
• X sarien aurtengo edizioan, kategoria berri bat gehitu diete ohikoei.
• Protestaren antolatzaileek “urrats berriak” iragarri dituzte (Berriaren azalean, 2013ko urriaren 6an): ordura arteko urratsak ez bezalakoak.
• Lagun berriak egin ditu (lagun berriak ez dira “beste” lagun soil batzuk, baizik eta norberaren bizitzan aspaldiko lagunak baino geroago agertu direnak).
• Ikasle berriak.
• “San Josek, alegia bere festa handikiroago ospa zedin, hiru nobizio berri ekarri zituela egun hartan Loiolara” (Patxi Altuna, Orixek Jesusen Lagundian emaniko urteak (1907-1923), in Orixe Mendeurrena (1888-1988), IV. Hitzaldiak, arg. Eusko Jaurlaritza eta Etor Argitaletxea, 46. or.).
• Administrazio Kontseilu berria aukeratu du Bilbo Basketek (Berria, 2014ko maiatzaren 6koa).
• Lanpostu berriak.
• Inkognita berria.
• Estrategia berria.
• Pasahitz berria.
• Googlen bilaketa bat egitean, emaitza-zerrendaren amaieran honako ohar hau agertu zait: «Jaso “X” bilaketaren emaitza berrien jakinarazpenak. Sortu alerta». Alegia, ez bakarrik emaitza gehiagoren jakinarazpenak, baizik eta, aurrera begira, denboran zehar sortzen joaten diren –eta, beraz, berri diren– emaitzenak ere.

3.- Nola zorroztu genezake, orduan, euskararako bazterturiko (baztertzekotan) berri hori identifikatzeko irizpidea?

Giltzarria da, nire ustez, ziurtatzea kasuko nuevo/a adjektiboak ez duela kalifikatzaile-arrastorik gordetzen, zeren eta, gordetzen badu, zantzu horri beti heldu ahalko baitzaio berri erabiltzearen aldeko erabakia zilegitzeko.

Noiz ez du kalifikatzaile-arrastorik gordetzen? “Gertakari batzuen zerrendan zerbait eransten dela adierazteko” erabiltzen dugunean (HAEEk dioen bezala)? Goiko adibide ugaritan ikusi dugunez, horrelako kasu askotan eutsi egiten dio kalifikatzaile-arrastoari; beraz, irizpide hori ez da asegarria. Izenaren aurrean doanean, Juan Garzia-EIMAk dioten bezala? Ez beti, adibide berberek erakusten digutenez.

Nik ikusten dudan moduan, gakoa da esatariak, kasuko berbaldian, segida edo multzo bateko ale bereizgabetzat trata dezala nuevo/a adjektibodun substantiboa, eta ez berariazko nolakotasunez jantzitako aletzat. Kasu horretan legoke, baina horretantxe soilik, kalifikatzaile-arrasto guztiez gabeturik nuevo/a. Ezinbestean, interpretazio hori kasuan kasuko substantiboaren eta testuinguruaren baitan egonen da.

• Adibidez, beste gol bat, eta ez *gol berri bat (gol horretatik interesatzen zaigun gauza bakarra gol hori sartu dutela denean, eta ez gola sartzeko modu zehatza); beste aukera bat, eta ez *aukera berri bat (hots, aukera bat gehiago; lehen aukera batzuk izan dira, eta orain beste bat, eta ez zaigu axolakoa aukera bakoitzak ezaugarri propioak dituen ala ez, baldintza berekiak eskaintzen dituen ala ez). Gol bat gehiago sartu du / aukera bat gehiago sortu zaio: kasuko alearen (gola, aukera) metaketa baizik ez zaigu interesatzen.
• Joan ohi naizen supermerkatuko bozgorailuetan orain dela gutxi mezu hau aditu nuen, bezero dezente zegoen-eta: kutxa berria irekiko dugu irteeran. Mezuaren helburua ez zen nolakotasun zehatzak zituen kutxa bat –besteak ez bezalakoa– irekiko zutela jakinaraztea, baizik eta, besterik gabe, kasuko substantiboaren (kutxa) beste unitate bat gehiago eskuragarri jarriko zutela iragartzea. Horregatik, nire iritziz lekuz kanpo zegoen hor kutxa berri, eta beste kutxa bat esan beharko zuketen.
• El equipo de gobierno ha solicitado al Gobierno de Navarra una nueva prórroga del período de carencia esaldia ulertzen baldin badugu besterik gabe le ha solicitado otra prórroga gisa, beste luzapen bat euskaratuko genuke; baina bestelako baldintzetan eskainitako luzapen gisa ulertzeko arrazoirik balego, zilegi ikusten dut luzapen berri bat itzultzea.
• Se trata de un nuevo brote de legionela: legionella-agerpen bat gehiago, besterik gabe? Ala lehengoek ez bezalako ezaugarriak dituen bat, eta, hortaz, agerpen berri bat?
• Literatura Unibertsaleko izenburu berriak: nik ulertzen dudan moduan, ez dira beste izenburu batzuk soilik, baizik eta argitaratu berriak direnak; kontrajarriak, alde horretatik, aspaldi argitaratuei.
• Deberá realizarse un nuevo cálculo: zer esan nahi du? Besterik gabe, berriro kalkulatu behar dela, ala beste modu batean kalkulatu behar dela?
• Nueva búsqueda (webgune bateko laukitxo batean): informazio gehiagorik ematen ez zaigun bitartean, beste bilaketa bat esan nahi duela ulertu beharrean gaude.
• En 2013 se diagnosticaron 44 nuevas infecciones por VIH: printzipioz, euskaraz naturalena dirudi beste 44 infekzio esateak. Halere, ezin ukatuzkoa iruditzen zait infekzio berriak (orain dela gutxi gertatuak) eta infekzio zaharrak (aspaldikoak) kontrajarpena ere egin ahal izatea. Euskaldun berri / euskaldun zahar bezalakoa.
• Las autoridades temen una nueva noche de disturbios en Ferguson: zentzutasunak beste gau bat (gehiago) itzultzea agintzen du, hain zuzen ere gau hori gau-zerrenda bateko ale bereizgabetzat hartzen baita, aurreko gauen berdina (hots, istiluduna), eta ez aparteko gautzat.

Ikusten denez, maiz bi aukerak, beste bat eta berri, izaten dira posible substantibo berarekin; beraz, kontua ez da balizko bi zerrenda egitea (beste batekin doazen substantiboena eta berrirekin doazenena): esatariak kasuan-kasuan hartutako ikuspuntua argitzeko ahalegina egin behar da eta, horren arabera, beste bat edo berri erabili.

**********

Nolanahi ere, eta adierazitako guztia adierazi ondoren, komenigarria iruditzen zait arlo honetako “akatsen” garrantzia erlatibizatzea: batetik, jorratu duguna ez delako ulergarritasun-problema bat, baizik eta hizkuntza-jatortasunari dagokion bat (eta, “jatortasun”-kontuetan, niri behintzat eszeptizismo-argitxo bat piztu ohi zait, ezinbestean); bestetik, gure inguruko hizkuntzetan beste bat / berri bereizketa hori ez egiteak ez duelako buruhauste handirik sortzen, aipagai izan dugun argudio bera erabil lezaketen arren.

Azken batean, argudioak argudio, ez al dugu, ba, biziberritu eta indarberritu esaten, eta ez bizigehiagotu edo indargehiagotu? Euskaraz ere berrik ustez baino ibilbide luzeagoa duen seinale.

Otsailaren 5ean, Santa Ageda:
Zorion etxe hontako denoi,
oles egitera gatoz,
aterik ate ohitura zaharra
aurten berritzeko asmoz…

Xabier Aristegieta Okiñena

Iritsiko al gara inoiz euskaraz “indirecto” eta “transversal”en arteko bereizketa argi adieraztera?

Euskaraz gehienetan hitz bera erabiltzen baitugu, oraindik ere, aski ezberdinak diren bi kontzeptu horiek itzultzeko: “zeharkako”. Euskaltermen bilatu besterik ez dugu egin behar, horretaz konturatzeko.

Eta gero, komeriak, bi esanahi horiek a priori posible direnean. Adibidez:

• Prostituzioa da programa horretan zeharkako moduan jorratzen den esparruetako bat.

Ez da argi gelditzen zer esan nahi ote zaigun: programa horretan prostituzioaren gaia ez dela zuzenean jorratzen, ala “transbertsalki” jorratzen dela, DRAEk transversal hitzari ematen dion bosgarren adierarekin; hots, honekin:

• 5. adj. Que atañe a distintos ámbitos o disciplinas en lugar de a un problema concreto. Estudio transversal.

Elhuyar Hiztegiak “transbertsal”i ateak ireki dizkio, eta horrela, “akordio transbertsalak” jasotzen du adibide batean.

Zehazki Hiztegiak “trebeseko” ere aipatzen du, baina adibideetan jaso gabe.

Euskaraz aukera-mordo bat ikusten dut aipaturiko adibiderako, “zeharkako” hitza indirectorako gordeta transversal itzultzeko:

1. “Zeharkako”rekin sortzen zaigun problema ez zaigu “zeharkatu” aditzarekin agertzen. Horrenbestez, “zeharkako moduan”en ordez, “modu zeharkatzailean” eman liteke. Ez larritu: aukera soil bati buruz ari naiz; ez naiz bete-betean proposatzen ari.
2. “Trabeska/trebeska jorratu” (Hiztegi Batuan “trabeskatu” eta “trebeska” agertzen dira; ez, ordea, “trabeska” eta “trebeskatu”).
3. “Modu gurutzatzailean” (ingelesezko cross-sectionalen bidetik).
4. Euskarazko itxura jatorragoa duen beste modu bat, baina aldi berean DRAEko adiera horri bapo egokitzen zaiona: “lagunarteko” eta “nazioarteko” bezalakoen bidetik, “arlo” hitza (adibidez) aukeratuta, “arloarteko” erabili. Eta, horrela,

• Prostituzioa da programa horretan arloartekotasunez jorratzen den esparruetako bat.

Zuzentzaile ortografikoak setati azpimarratzen dit gorriz hizñoa.

Halere, zer nolako plazerra, esanahi-lausotasunak uxatzea.

Xabier Aristegieta Okiñena

Dakigunez, euskaraz aditz ugari daude iragankor nahiz iragangaitz direnak; hots, bitarikoak. Horrela, batzuetan NOR-NORK erako aditz laguntzailea hartzen dute, eta beste batzuetan, NOR erakoa. Hiztegi Batuak da/du oharrarekin markatzen ditu horrelako aditzak, eta Orotariko Euskal Hiztegiak, Aux. Trans. e Intrans. aipamenarekin. Sartu, atera, sortu, aldatu… bezalako aditzez ari naiz, gutxi batzuk aipatzearren.

Baina, iragankor/iragangaitz bitariko izaera hori dela-eta, aditz horiek ulermenerako arriskugarri gertatzen dira aski maiz; hain zuzen, bi izaera horietatik zein hartu duten argi gelditzen ez den kasu bakoitzean. Eta esango nuke printzipioz uste baino gehiagotan gertatzen dela hori; eta, agian, aurreikus daitekeen baino irismen handiagoko ondorioak eraginda.

Horretaz ohartaraztea da artikulu honen helburua. Halatan, kasu horietako batzuk bildu ditut jarraian.

1.- Aditz-laguntzailea desagertzen denean:

Aditz nagusiaren esanahi iragankorra edo iragangaitza ulertzeko giltza ematen baldin badigu zerk eta aditz laguntzailea du edo da erakoa izateak, aditz laguntzailerik agertzen ez denetan giltzarik gabe gelditzen gara, testuinguru lagungarririk ez badago. Halako kasu batzuk izan daitezke honako hauek:

1.1 Infinitiboa erabiltzean

• Adibidea: Emaztea hil eta urtebetera, gizona beste emakume batekin ezkondu zen.

Hil aditza da/du tankerakoa izaki, esaldi horrek, bere horretan, ez digu jakinarazten emakumea berez hil zen ala senarrak erail zuen.

• Adibidea: Lan-baldintzak aldatu ostean, emigratzea erabaki zuten.

Ez dakigu ea lan-baldintzak aldatu ote ziren (horrek berezko aldaketa bat iradokiko luke) ala aldatu ote zituzten (eta horrek gehiago emango luke aditzera, esate baterako, legedi-aldaketaren bat).

1.2 Partizipioa erabiltzean

• Adibidea: genetikoki aldatutako organismo.

Bistan dago gaztelaniazko organismo modificado genéticamente esan nahi duela, baina ohar bedi nola, gaztelaniazko modificarek bere aditz iragankor izateari buruzko zalantzarik eragiten ez badu ere, euskarazko itzulpenak bidea ematen duen ulertze aldera aldaketa hori izan daitekeela gizakiak eragindakoa nahiz naturalki gertaturikoa.

1.3 Aditz-izena erabiltzean:

• Adibidea: Lehendakariak ez zuen baztertu prezioak jaistea.

Nola gara esaldi hori ulertzekoak? Lehendakariak ez zuela baztertu prezioak jaitsiko zirela, ala ez zuela baztertu berak geroago prezioak jaisteko erabakia hartzea?

• Adibidea: Orain dela gutxi, lehendakariak adierazi zuen garrantzitsuena segurtasuna dela, eta ez zuen baztertu zailtasun gehiago sortzea.

Adibideak ez digu argitzen berez sor daitezkeen zailtasun batzuez ari zen, ala zailtasun probokatuez.

1.4 Substantiboa eratzean

Zalantzak guztiz uxatu ezinean nabil gaztelaniazko creación de empleo euskaraz enplegu-sorrera gisa itzultzearen zuzentasunaz. Nire inpresioa da ezen, oro har eta salbuespenak salbuespen, da/du motako aditz batek berak substantibo ezberdinak ematerantz jotzen duela, nola erabiltzen den: zentzu iragankorrean ala iragangaitzean. Alegia, oro har sortu iragangaitzak sorrera ematerantz jotzen duela, eta sortu iragankorrak, aldiz, sorkuntza, sorketa, sortzapen (interes-sortzapen edo devengo de intereses, kasu) edo are Sorkunde. Sartu iragangaitzak sarrera ematen duela, eta sartu iragankorrak sarpen, edo sarketa. Itzuli iragangaitzak itzulera, baina itzuli iragankorrak itzulpena eta itzulketa. Aldatu iragangaitzak aldaera, eta aldatu iragankorrak aldaketa edo aldakuntza bezalakoak ematen dituela. Aldaketa, ordea, aldatu iragankorretik nahiz iragangaitzetik irits daitekeen substantiboa izaki, problematikoa suertatzen da: goragoko adibide bat aprobetxatuz, lan-baldintzen aldaketa ez dakigu berezko aldaketa den, ala aldaketa probokatua.

2.- Aditz laguntzailea “degradatzen” denean:

Kasu batzuetan, NOR-NORK erako aditz nagusi iragankorra, izaera hori galdu gabe, NOR erako aditz laguntzailea erabiltzera “degradatzen” da, halako moduz non, NOR erako aditz laguntzaile hori ikusita, batzuetan ez den oso argi geratzen, lehenbiziko irakurraldi edo entzunaldian behintzat, aditza bere esanahi iragankorrarekin ala iragangaitzarekin erabilita dagoen. Alegia, aditz laguntzaileak bereizte-balioa galtzen du. Eta horren ondorioz, batzuetan efektu bitxi askoak sor daitezke.

2.1 Inpertsonalak:

Dakigunez, NOR-NORK → NOR “degradazioa” modu oso arrunta da euskaraz esaldi inpertsonalak sortzeko:

• Adibidea: Xk esaten du Yk amorante asko izan dituela → Esaten da Yk amorante asko izan dituela. Adibide honetan, iragankortasun/iragangaiztasunari buruzko ulermen-problemarik ez dago, esan aditza beti delako esanahi iragankorrekoa, baita NOR motako aditz laguntzaile batekin doanean ere.

Baina ikus ditzagun adibide hauek:

• Giza kontsumorako instalazio ofizialetan hiltzen diren abere guztiak (que se mueren? Edo que se sacrifican?).
• [Ziudadela] eraitsi eta parke publiko bihurtu zen (kalabaza bat Errauskineren karroza bezala?).
• Eskaera hori betetze aldera, Comptos Ganberak 2010erako duen jarduketa-programaren barruan sartu da San Adriango Udalaren kirol instalazio berrien erregulartasunaren fiskalizazioa (nor bere etxeko atetik bezala?). Gaztelaniaz: se ha incluido en el programa de actuación de 2010 (…) la fiscalización de (…).

• Gutxieneko salbuetsia 800.000 euroraino igotzen da.

• Printzipio hauek “herritarren eskubide” kategoriara igo dira (han ascendido a la categoría de derechos ciudadanos? Ala han sido elevados a?).

Eta “degradazioa” gertatzen zaio NOR-NORI-NORK aditz nagusi iragankorrari ere; baina bestelakoa, NOR-NORI aditz laguntzailea erabiltzera pasatzen baita (inpertsonala izateak berak esan nahi du, noski, ezin duela NORKik eduki):

• Langileei soldata jaitsi eta izozten zaie.

Horrelakoak ikusirik, komeni da euskaraz aditz horiekin inpertsonalak egitean kontu handiz ibiltzea, eta “degradazio”aren teknika hori ez erabiltzea. Zer egin daiteke horren ordez?

Irtenbide bat izan daiteke, askotan gomendatu izan den bezala, hirugarren pertsona erabiltzea:

• Giza kontsumorako instalazio ofizialetan hiltzen dituzten abere guztiak.
• [Ziudadela] eraitsi eta parke publiko bihurtu zuten.

Alabaina, hirugarren (edo beste) pertsonako aditz horiek, batzuetan, subjektuarenganako arreta erakartzea izaten dute ondorio, eta, jakina, ez da preseski hori izaten inpertsonala erabiltzearen helburua:

• Eskaera hori betetze aldera, Comptos Ganberak 2010erako duen jarduketa-programaren barruan sartu dute?/sartu dugu? San Adriango Udalaren kirol instalazio berrien erregulartasunaren fiskalizazioa.

Horrelakoetan, niri justifikatua iruditzen zait pasiboaren bidetik jotzea, ingelesak bezala (sartua izan da). Baita honako kasuan ere:

• Tras haber sido rechazados los siete requerimientos interpuestos por el Gobierno Foral…

2.2 ARI partikula:

Abian diren baina bukatu gabe dauden aditz-ekintzak adierazteko erabiltzen dugun ARI partikula aplikatzeak ere lehen aipaturiko “degradazioak” eragiten ditu: NOR-NORKetik NORera, eta NOR-NORI-NORKetik NOR-NORIra. Ondorioz, honelako koskak ager daitezke:

• Alaba zaharrenak zioen goiz izan nahi zuela ama, baina unea atzeratzen ari da. Esaldi hori duela hilabete batzuk topatu nuen idatzizko elkarrizketa batean, eta atzeratzen ari da nola interpretatu ez nekiela gelditu nintzen: iragangaitz gisa, “unea [berez] atzeratzen ari da” esanahiarekin? Ala iragankor gisa, “[alaba zaharrena] unea atzeratzen ari da” esanahiarekin?
• Txostena bukatzen ari da esaten zuen testu batek, baina esanahia ez zuen el informe se está acabando, baizik eta se está ultimando.

* * *

PERFORMATIBOEN AUZIA

Artikulu hau idazten ari nintzela, lankide bati kontsulta bat iritsi zitzaion, eta iruditzen zait lotura oso zuzena duela orain arte azaldu dudanarekin. Horregatik, kontsultagilearen baimenarekin, kontsultaren edukia aipatuko dut jarraian.

Galdera zen ea nola eman, xedapen baten testuan, dispongo epigrafearen baliokidea euskaraz; edo resuelvo epigrafearena, ebazpen baten testuan. Edo lege batek beste lege baten artikulu bat indargabetzen edo aldatzen duenean; adibidez, Se modifica el artículo 14 de la Ley 27/2015. Edo, erakunde jakin bat sortzeko legean, sortze-ekintza hori euskaraz nola adierazi; adibidez, Artículo 1.- Se crea el Colegio de (…).

Esakune horiei “performatibo” deitzen zaie, eta, esate baterako gaztelaniazko Wikipediak dioen bezala, horien ezaugarria da ez direla mugatzen ekintza bat deskribatzera, baizik eta, esakunea esatearekin berarekin, ekintza hori gauzatu egiten dela. Dispongo que (…) dioen xedapen baten testua ez da berriemate-testu huts bat, halakoa eta halakoa xedatu dela jakinarazten diguna, baizik eta hitz horiek esatearekin gauzatzen da kasuko xedapena. Zentzu horretan, garrantzitsua da kontuan izatea ezen kasuko testua (legea, erabakia…) ez dela akta bat, jadanik aginduriko edo gertaturiko zerbaiten berri ematen diguna; baizik eta lege batek esaten duenean se modifica el artículo X de la Ley Y, edo agindu batek se crea la institución Z, esakune hori esatearekin eragiten duela emaitza hori.

Performatiboak euskaratzean, batzuetan guztiz asegarri ez diruditen espresioak sortu izan dira (adibidez, se modifica el artículo X de la Ley Y esateko, Y Legeko X artikulua aldatzen da: ez da argi gelditzen ea hori arau bat den, ala gertakizun baten deskribapen huts bat), eta, horregatik-edo, zenbait testugilek gogokoago izan du Y Legeko X artikulua aldatu da idaztea; edo, X xedatzen dut idatzi beharrean, X xedatu nahi dut bezalako esamoldeak erabiltzea. Gertatzen dena da horrela jokatuz performatibotasuna kentzen zaiola kasuko esaldiari, eta gainditu gabe gelditzen dela erdietsitako testuaren izaera deskriptibo hutsaren arazoa.

Nire ustez, performatiboak euskaratzearen auzi honetan faktore ezberdinak nahasirik agertzen dira:

1.- Batetik, performatibotasuna. Baina esango nuke problema berezirik gabe ikus daitekeela euskaraz performatiboak modu burutugabean eman izan direla beti-edo: hitz ematen dizut egingo dudala, baietz esaten dizut, etor zaitezela erregutzen dizut, halakoa agintzen dut… Beraz, ez zait iruditzen hertsiki performatibotasunean datzanik koska.

2.- Gertatzen dena da testu juridiko askotan inpertsonaltasuna gehitzen zaiola performatibotasunari: se modifica el artículo X, se crea la comisión Y,…

3.- Eta, gainera, euskaraz problemak ematen dituzten performatiboak… ez al dira, ba,da/du motako aditzak? Modificar-aldatu, crear-sortu, elevar-igo, incorporar-sartu…

Horrela, ba, euskarazko performatiboen arazoa ez da, nire ustez, “performatiboen” arazoa, baizik eta “da/du motako aditzen inpertsonaltasunaren” arazoa; alegia, 2.1 puntuan azaldu dudanaren ildokoa.

Hori horrela, konponbidea ez litzateke pasako euskarazko performatiboen burutugabetasuna burututasun bihurtzetik, baizik eta euskarazko performatiboen iragankortasuna argi adieraztetik.

Hori lortzeko modu zehatzak? Bat izan daiteke 2.1 puntu horretan aipatzen dudan pasiboa erabiltzea (se deroga el artículo X = X artikulua indargabetua da). Beste bat, aditzari –arazi atzizki “iragankortzailea” (barkatu hitza) gehituz hura iragankorra dela agerian uztea: se crea el comité = batzordea sorrarazten da, se modifica el artículo X = X artikulua aldarazten da…