Kategoria: Oskar Arana

Posted on

Larretik noranahi

Oskar Arana Ibabe

Izurritea amaitzen ari, bazebilen nigan susmo bitxi bat, hedabideek ere harrotu zutena neurri batean, bizimoduak aldaketa handia izan behar zuela, galzorirantz abiatu-edo zitezkeela guk ezagututako gauza asko, guk ezagututako bizimodu bat. Ez dakit zuzen horregatik izan ote zen, baina egin nuen aspaldiko asmo bat gauzatu behar nuela, gure eskualdeko edadeturen batekin berba eta berriketaldia grabatu eta transkribatu… Berbak esaten ditugun legetxe eskribituta ikusteak beti eman izan dit plazer arraro bat, are eta handiagoa berriketako laguna edadetua bada, dagoeneko desagertua den bizimodu baten kontakizuna egiten badu. Nago, gainera, gure berba egiteko modua guztiz ari dela aldatzen, gu konturatu barik, edo konturatu arren, guk uste baino gehiago. Patxi Arexolaleibarengana jo nuen, laurogeita hamar urte beteak zituen orduan (gaur laurogeita hamahiru ditu, eta bizi da, eta burua argi du). Ez dut behin ere transkripziorik egin, eta zail gertatzen zait azaltzea ariketa hori eginik zeren bila nenbilen. Adibide batekin esatearren: gure iloba gazteenak ez daki martitzena zer den. Asteartea ikasi du eskolan, eta etxean ere, haren gurasoek sarriago esaten dute asteartea, martitzena baino, eta, hala, eskolan ez diote irakasten gure eskualdeko euskara. Aitzitik, desikasten ari da. Nago ez dugula asmatu arlo horretan, gure gizarte honek. Patxik beste garai bateko kontaera du, berba egiteko modua. Ni beti egon izan naiz belarria erne bera lako jendearen ondoan, zer ikasiko, “gure hitzak gal ez daitezen”. Patxi, beharbada, ez da bere adinekoen artean berbalaririk onena, baina beti izaten da bera lakoengandik zer ikasi. Hona atera ditut, nik ere ez dakit zergatik, beharbada nigan ondo errotu barik daudelako, esamolde batzuk, berba batzuk, gauzak azaltzeko modu batzuk, doinu bat, berba egiteko patxada bat, berba egiten baitzen haren garaian (Gaur glotofobia ari omen da hedatzen, teknologia berrien eraginez, Pariseko auzo batzuetako gaztetxoen artean. Berriketan ibiltzea zentzurik gabeko jarduna zaie, guztiz arrotza, arreta kenarazten baitie gailu sorginduotatik. Presa dute, artegagarri zaie arreta berbei eta pertsonei jarri beharra, ezpainei darien hots alferreko horiei, informazio bit geldo eta aspergarriei). Aspaldi luzean gabiltza/nabil gure ondotik desagertzen ari den berbeta paperera eta euskarri elektronikoetara jasotzen, hor iraunarazteko. Ezinezkoa da Patxiren berbetaren ñabardurak, doinuak, ahotsak berbez beste darabiltzan adierazmolde eta aieruak eskribituz agertzea, baina ahalegin bat izan zen. Nire esker ona, bestalde, aspalditik gure ahozko ondarea biltzen ari direnentzat, berbadun iaioenen berriketak grabatzen, transkribatzen. Kutxa horretan gauza txit prezatuak jagongo ditugu, ahal dugun artean. Aliritzian ibili naiz, belarria hautatzaile soil, eta aliritzian dakartzat hona, nigan tekla kuttunen bat jo duten zerak.

O: Ederto bazkaldu dogu hemen, baserrian…

Patxi: “Bueno, ba, bai, eee, … jenerue egon ezkeron eta ona egon ezkeron…”

> Bitxikeria fonetiko hori aspaldi entzun gabea nuen. Aspaldi-aspaldiko zapore bat ekarri du nire belarrietara.

O: “Hemen bizi izen zitzen, baserrixen…”

Patxi: “Nire bizitzie hemen izen da. Orduen ba, tartien, gauza asko pasau die… ez dakit nundik ekin leikien…”

> Ekin aditzaren erabilera horrek ez dakit noiz arte iraungo duen gure artean.

Patxi: “Aitte ezkondu zan Euskitzako alaba batekin…”

> Ez dakit horrela esango nukeen; jakina, ezaguna dut esamoldea (etxe jakin bateko alaba edo semea), baina esango nuke ez dudala sarri-sarri erabiltzen.

Patxi: “Itxurie danez, entzuerie holan dauket, gaixotasun bat auki auen nahiko txarra…”

> Entzuerie holan dauket…Ezaguna dut, jakina. Baina esango nuke oso gutxi baliatu izan dudala.

Patxi: “… baine, egunen baten, bitartekoren bat egon zan, aittejaunekin eta amandriekin entrebista bat gertatu auena, alaba alargun horreaz alkar ezautu egieen-edo…”

> Nik bitartekari esango nuke… ez zitzaidakeen bururatu ere egingo beste baliabide hain soil eta gertuko hori.

Patxi: “eta esaten zauen zelan juen zan oso txukun bera, eta zelan Hesibidera ailegau zanien, …”

> Mendeko esaldia, aise-aise osatua, zehar-galdera baliatuta. Kontaera da, eta kontatzera ohituta dagoenak aise erabiltzen du zehar-galdera.

Patxi: “izan ditut pretendientiek gehixago be, baine baietza emun biher dotzet.”

> Aditza aurreratuta (izan ditut…) eta gehiago ere, enfasia emanez, eta baietza eman, ezkontza tratuetan eta behar den bezalako esapidea erabiliz. Nago niri ez ote zitzaidan “baietz esan” aterako.

Patxi: “Gauza asko ikesi dot beregandik.”

> Bai, txit arrunta egitura… baina beregandik erabili du; niri, ikasia, leitua, … honezkero berarengandik aterako litzaidake. Nahiz eta erakusleetarako proposatu den sisteman ez dagokion, gure estandarrean, ez baita bihurkaria.

Patxi: “Eta esaten zauen harreman ona auki zauela eta aittejaunek esaten zauela: “holako emakumie guk ez gaixoan mereziru, … horrek erregiagana presentetako ez jaukek bildurrik.”

> Garai bateko pertsona batek orduko beste bati buruz esana… ez du ezer berezirik. Baina belarrian goxo eta eder gertatu zait.

Patxi: “hemendik Zarimutzera goiezela, bide erdi inguruen, ba suertau zan, iturri baten, guk amari seguramente ure eskatu-edo egingo geutzen edo gure dana, gaur be badakit esaktamente nun, Erdotza deiketan geutzen baso baten, eta ba, ama negarrez euen, eta preguntetan nutzen “ama zergatik negar egiten dozu.”

> Ez dakit zuzen zer: kontaera bera, eta aspaldi neuk ere erabili ez dudan edo gure dana hori, eta azkeneko galdera egiteko modua, “ama, zergatik negar egiten dozu”…niri zergatik egiten duzu negar aterako litzaidake.

Patxi: “baine ez naz akordetan zenbat egun egin gituen Txintxuenien, handik juen ginen Nagiturrire, eta Nagiturrin egin gituen egun mordoxkadatxo bat, da gox baten, ilun zauela, etorri zan aitte, eta hau oso goguen dauket, astuekin, astotzaratan, mutiko bixok juen gitzen Elgeara menditik.”

> Barriro ere kontaera; eta aspaldi edo inoiz entzun ez dudan egun mordoxkadatxo bat hori. Eta aspaldiko gailu hori, astotzarak (asto-otzarak) dagoeneko erabiltzen ez den gailu bat (hemen gurean bederen, zibilizazio motorizatu honetan).

Patxi: “Eta gero larrinek itten zien, … eta gero beste denpora bat izeten zan bedar-denporie, … eta lehen esan dot zelan bedar pilue burdixaz eruen biher izeten nauen kaminuen, eskuaz hartute hagatik… Lehen be esan dot lautik bat hango nazela, Gureixako.”

> Beltzez nabarmenduak. Larrinak egin, … laborari zibilizazioko egitekoak; eta gurdia eroatea hagatik hartuta (beste garai teknologiko bat); eta lautik bat hango naz, Gureixako: absolutibo mugagabean ematea atributua, eta esapidea bera, jatorria adierazteko (aitona-amonetan bat hangoa zuela).

Patxi: “eta ahuntzekin be tokau jaten niri… eta ahuntze oso zera da, igeskorra, aumiekin-eta dauenien, igeskorra da…”

> Guztiz maitagarri gertatzen zait –kor atzizkia gure adinekoen ahotan entzuten dudanean. Ikastolako ariketak dakarzkit gogora, -kor atzizkiarekin eta hitzak osatu… Hara, Patxik, ikastolan ibili gabea, zeinen aise. Eta gero animalien gainean-eta, inoiz jakin izan badut, guztiz ahaztuta neukana, baina maitagarria gogoratzeko. Ahuntza, aumekin dagoela, iheskorra da…

Patxi: “ez dakit, orduen ba, azie, porrue… gutxi gehixau, babie, baba parrakue, kipulie, lekak, baba txikixe…”

> Ez daukat gogoan inoiz entzun izana. Bada, ez da berandu ikasteko.

Patxi: “da akordetan naz, Maulandatik apur bat holan Marin alderatxuau, baeuen esparru bat…”

> Marin (auzo baten izena) alderatxoago. Bai, guztiz ezaguna, baina esango nuke ez dudala sarri erabiltzen posposizioa horrela, -tik gerturaxeago edo esateko. Gauza bategatik edo besteagatik, gozo egin zait belarrian.

Patxi: “aittek afizino apur bat bazauken txarrikumak hazten, etxerako-eta, etxien pare bat beti aukiten zien. Da txarrikumak hazten zien, eta txarri amie eruen biheizeten zan txarri apuagana, … apue esaten jako arrari, kaztigau zegiezen.

> Hemen bai, ahoa bete hortz geratu naiz. Baserriko gaietan nahiko jakina nintzelakoan, … azalpen bat behar izan dut, zer ote zen txerri apoa, eta zer ote zen kastigatze hori. A! eta inpertsonalaren erabilera hori, txerrikumeak hazten ziren.

Patxi: “Eta, orduen egunien, zitaute euzen Maulandako bi baserritar materixala erueteko Alabitara, gaztategi barrixe egiteko.”

> Gaztategia. Arrunta iritziko diozue. Ez da asko entzuten den berba gure gaurko inguruko euskaldunen ahoetan.

Patxi: “Alabitara juen biher juagu, eta ardixei esniek hustu biher jakuek.”

> Ez nuen ezagutzen esamoldea. Baieztatu beharra daukat, hala erabiltzen zela.

O: (kontakizun batean eten egin diot… eta ezagun bat aipatu baitu, haren gainean galde egin diot. Kontakizunean etena egin eta hari berriro heltzeko).

Patxi: “Horra be fango gara”… “Helduko diogu gai horri ere”, esanez bezala. Ez dakit, hain esapide espazio-kutsukoa erabiltzea bitxi eta polit iruditu zait. Neuk ere baliatzeko modukoa inoiz. Irakasleok-eta agian baliagarri aurkituko duzue.

Patxi (andregaia ezagutu zuenekoaz ari dela): “Orduen ikusi nauen (andregaia), eta, bueno ba, juen nitzen eta arkaleaz ibili gitzen (dantzaldian), eta gero esan nutzen lagunketako kontue ta, esan zuzten ezetz, berba eginde euela lagun batekin (beste emakume adiskide bat)… eta lagun horrekin juen zan.”

> Lekualdatze fonetiko hori ezagutzen nuen (arkaleaz ibili), baina aspaldi ez nuen inoren ahotan entzuten (ez da galera handia, iloben adinekoek “martitzena” ere ez dutela ikasi jakinik). Laguntzeko kontua, garai bateko gorteatze moldeak, jaitik etxera lagun egitea bidean gizonak emakumeari. Nola aipatu duen izan zait deigarri, laguntzeko kontua…

Patxi: “Aittek eta amak proponiru euztien (etxe batera joan zitezela bizitzera bera eta andregaia), baina nire andrie izen zana ez zauen hartarako (beti darabil Patxik esapide hori dagoeneko zendua den andrea aipatzeko, sistematikoki).

> ez zegoen hartarako… ez zuela nahi –edo ez erabat behintzat– adierazteko modu dotorea.

Eta horrelako beste dozenaka bitxi (nire belarrientzat). Guztiz gustagarria (eta lan handikoa) berbaldun on eta edadetu beste bizimodu bat ezagututakoen berbaldiak transkribatzeko egiteko hau.

Larrearen oroimena gorde dezagun bederen, … larreak hazten baititu erleak, landareak, gu geu eta gure aurrekoen berbeta, gure gogo-bihotzetan atxiki nahi genukeena. Nora… ez dakigu-eta nora iritsiko garen, guk eta gizateria osoak daramagun abiada itsu honetan.

Posted on

Sentimenduen hiztegian arakatzen

Oskar Arana Ibabe

Badakigu hitzek errealitateko erreferenteak izendatzen dituztela, eta errealitate hori izan daitekeela fisikoa edo ez; eta, fisikoa ez den errealitatean, ikusi eta ukitu ezin den errealitate horretan, arlo bat ideiei edo pentsamenduei dagokiela, eta beste bat sentimenduei eta emozioei. Atzenengo arlo horretan ikertzen aritzea ez zaie arrotz idazleei, ez baita alferrik esan izan badutela idazleek gizakiaren barne mundua edo psikearen nondik norakoak hautemateko eta ikertzeko (edo, agian zehatzago, adierazteko) gaitasun edo antze berezi bat. Eta, idazle izan gabe ere, sarri aurkitu ahal gara nork bere barneari eta sentimenduei begiratu beharrean, eta, diotenez, ariketa horretan, oso lagungarria izaten da zehaztasuna, gauza bakoitzari bere izena ematea. Gero, gainera, fisikoa ez den errealitate horretan, esan daiteke sentimenduak eta emozioak, errealitatearen eskalan, maila bat gorago daudela beste errealitate ideiazko edo pentsamenduzkoak baino, sentimenduak eta emozioak egiazkoak baitira, hau da, ikusi edo ukitu ahal dugun kanpoko errealitatea bezain egiazkoak, mahai bat bezainbeste. Eta atsegingarria baitzait oso hitzek edo hizkuntzak zehaztasunerako eskaintzen duten bide horretan ibiltzea —hizkuntzaren aldera maitasun handiagoa sentiaraztera ere eraman ohi nau horrek—, hona nire gogoeta hauek, hitz jakin baten inguruan.

Maiz gertatu zait gaztelaniazko rencor hitza eman nahi izatea euskaraz (ez dakit nire baitan beste batzuen baitan baino usuago pizten ote den sentimendu hori; ez nuke nahi hala izatea, baina, hala bada, beti izango da gozakari jakitea ezen sentimendua ezagutzea eta izendatzea dela lehen urratsa hura gure baitatik egozteko, edo ernetzeko hain aro egokia izan ez dezan), eta ez erabat gogobetetzea hiztegietan aurkitzen ditudan aukerek. Egia esan, RAEk berak ere, hitz horren gaztelaniazko definizioan, beste hitz batera igortzen gaitu, eta badirudi ez duela hain agerikoa nik eman ohi diodan adiera, bi definiziotara jo behar baita osoki erdiesteko. Hara:

RAEren hiztegian:

rencor
De rancor.
1. m. Resentimiento arraigado y tenaz.
 
resentirse
2. prnl. Tener sentimiento, pesar o enojo por algo.

Eta, oraindik ere —hau bai bitxia, harrokeria eman baitezake eskas iriztea nik RAEk emandako definizioari— esango nuke ez duela osoki jasotzen nik nahiko nukeen ñabardura bat (por algo horrek nolabait iradokitzen duen arren, zabalegia da, orokorregia, ez da zehatza, beti izaten baitute kausaren bat sentimenduek edo emozioek).

Eta, hala, katalanezko rancor hitzera jo dut, eta han ere bi urratsetan erdiesten da esanahi osoa:

rancor
m. [LC] Ressentiment tenaç. Després de tants anys encara li guarda rancor.

ressentiment
2 m. [LC] Disgust, irritació, que hom sent per una ofensa, una burla, un engany, etc. El capteniment dels amics li va deixar el cor ple de ressentiment. Hem restat amics, sense rancúnies ni ressentiments.

Hain zuzen, hori da bilatzen nuen zehaztapena, irain, laido, iruzur eta halakoengatik sentitzen den atsekabe edo haserrea baita, nire adieran, gaztelaniaz rencor hitzak hartzen duena.

Euskarazko aukeretan, ordain ugari ematen dizkigu Elhuyar hiztegiak:

rencor
s.m. ezinikusi, gorroto, aiher, aiherkunde, herra, hegigoa, inkurio
ya no te guardo rencor: ez zaitut gorrotatzen jada

Guztiek dute beren definizioa emanda Euskaltzaindiaren Hiztegian, eta esan daiteke sinonimo bete-beteak direla, definizioetatik bederen. Alta, batek ere ez du jasotzen Institut d’Estudis Catalans erakundearen DIEC2 katalanezko hiztegian rancor hitzaren definizioan (ressentiment hitzera bidaltzen gaituelarik) ematen den ñabardura hau: que hom sent per una ofensa, una burla, un engany, etc.

Eta begiratu dut ea zer ordain ditugun euskal hiztegietan gaztelaniazko resentimiento hitzarentzat, eta, hara, gaztelaniaz eta katalanez bezala, hor bai, litekeena da ñabardura hori jaso izana, baina ez ordea gaztelaniazko eta katalanezko hiztegiak bi urratsetan egiten duten bezala, ez baita loturarik ezarri “herra-rencor” eta beste hauen artean, esate baterako (Elhuyar):

resentimiento
s.m. erresumin, erremin, gaitzondo, kirrizki, korromio
no puedo olvidar mi resentimiento hacia él: ezin dut berarekiko gaitzondoa ahaztu

Adibidea oso argigarria da, eta ordainen artean adibiderako hautatu dena ere bai: gaitzondo. Adibide horretan, gaztelaniaz, sinonimo beteak dira resentimiento eta rencor, RAEko definiziotik ondorioztatzen den bezala. Euskaraz, ordea, rencor hitzari buruz gaztelaniaz RAEren hiztegian bi urratsetan gauzatzen den osaketa hori ezingo genuke egin, non eta ez dugun rencor hitzaren euskarazko ordainetan erresumin ematen.

Soilago esatearren, rencor galdetuta hiztegi elebidun batean, ez ninduke eramango erresumin edo gaitzondo ordainetara, horiek izaki nik behar ditudanak, edo hobetsiko nituzkeenak.

Ingelesez ere, Cambridge Hiztegian, rancor galdetuta, definizio hau ematen du:

Rancor:
a feeling of hate and continuing anger about something in the past:
They cheated me, but I feel no rancor toward/against them.

Eta frantsesez, halaber, sarean, Laroussek:

rancœur
nom féminin
(latin rancor, -oris)
Ressentiment tenace que l’on garde à la suite d’une déception, d’une injustice.
Synonymes :
amertume – dent (familier) – dépit – rancune – ressentiment

Alta, erresumin eta gaitzondo izan arren nik hautatuko nituzkeenak adierazi nahi dudan sentimendu hori adierazteko —edo gaztelaniazko rencor (edo katalanezko nahiz ingelesezko rancor eta frantsesezko rancœur) eta resentimiento (eta katalanezko ressentiment) emateko—, Euskaltzaindiaren Hiztegian ematen zaizkien definizioak eskas gertatuko litzaizkidake, artean ere.

Euskaltzaindiaren Hiztegian:

gaitzondo
1 iz. Zah. g.er. Bihotzeko erresumina. Eta faltak besterenak badira ere, ongi egingo duzu, gaitzondorik erakutsi gabe, lehen bezala mintzatzeaz eta etsaiagana joateaz.

erresumin
2 iz. Atsekabe edo nahigabe sentimena. Bihotzeko erresumina. Nire lehengo gurak oinaze eta erresumin bilakatuko dira. Ez dute inoiz zaharragoek oso begi onez ikusten gazteagoen etorrera; gezurra nioke, neronek, baldin banio ez dudala halako erresumin isil baina bizi bat sumatzen.

Gainera, gaitzondo zaharra eta gutxi erabilia izanik, ez dirudi egokia denik ohiko erregistrorako (rencor eta resentimiento ez bezala).

Gainerakoen artean, egia da korromio hitzak baduela sarrera Orotarikoan (ez ordea Euskaltzaindiaren Hiztegian), eta aski egokia, gainera, gure adierarako:

korromio.
1. (O-SP 227→SP, A, H (que cita a Axular)); gorromio (SP); korromu (SP→A).
Rencor. “Transport de colère” O-SP 227. “Korromua, gorromioa. Korromun [sic] gaixtoz bethea, plein de méchante rancune” SP. “Gorromioz bethea, plein de rancune” Ib. “Odio” A (que cita a Ax). “(SP), rencor” Ib.
[Barreneko] gorrotuak, korromioak eta herrak, arimari eta gorputzari egiten deraue kalte. Ax 279s (V 187). Barrena sastakatzen diotzaten korromioak ezin gorde detzake. Dv Telem 47. Barreneko harrak jaten nau, hira minak hiratzen, korromio beltzak herratzen! Dv LEd 229. Zure burua ikusten duzunean debruen eskuetan […] zer ez da izanen zure khorromioa? Ib. 215 (Cb Eg II 119 zer pena sentituko dezu?). Ziyo orregatik errezago oituko dira lanari korromuz begiratzera. “Con aversión”. Zink Crit 213.
2. (H); gorromio (H).
“En général ver qui ronge le bois, les viandes, les étoffes, ver rongeur” H.
3. “Korromioa […], vermoulure, trou fait par les vers dans le bois, papier, etc.; partie d’un objet attaqué par les vers; petite poussière produit par la vermoulure” H.
4. (AN ap. A (que cita el msLond) ; Izt).
“Cepillo del carpintero” Izt.

Eta baita kirrizki hitzak ere:

kirrizki. (V-och), resquemor, resentimiento” A.

Eta, zer ustekabea, Otxandioko hitza dela jasotzen du, gainera, eta ezagunagoa beharko luke niretzat, baina ez da.

Baina, guztietan definiziorik osoena, Euskaltzaindiaren Hiztegian, eta ia bat datorrena katalanezko hiztegian dakarrenarekin (Disgust, irritació, que hom sent per una ofensa, una burla, un engany, etc.), erremin da (eta harridura gozoa izan da niretzat):

erremin
1 iz. Nahigabe, amorru edo haserre iraunkorra, zorigaitz batek edo iraintzat hartzen den zerbaitek eragina. Gerra guztiak galdu egiten direla larrutik ikasi duenaren erremina.

Oraintxe, berriz, idazten ari naizela, gogoratu naiz nola ikasi nion behinola gure eskualdean ia euskaldun elebakarra zen emakume edadetu bati beste berba bat, hemen aipagai dugun sentimendu hau izendatzeko, eta nola oso bakan erabiltzen dudan, eta poztu naiz Orotarikoan jasota ikusita. Hain zuzen, zapo da hitza, eta hirugarren adieran jasotzen du Orotarikoak:

3. (V); sapo (V-oroz-gip) Ref.: A (zapo, sapo); Iz ArOñ (sapúa); Etxba Eib (sapua).
“Rencor, odio” A. “Sapúa eukan neetako, tenía resentimiento conmigo” Iz ArOñ. . “Odio oculto en el pecho, rencor, resentimiento. Ondo gordeta, baña sapua detsa bere bizi guztian” Etxba Eib. . “Sapua gordetzen eban mendakorra zan a gaistua” Ib. (s.v. mendakor).
Zeinbat suga, ta zapori leku emon deutseezu, ta menturaz zeure laguna juzgetan dozunian, emoten deutseezu zeure bijotzian? fB Ic II 234. Eta onegaz, lengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo aundixak. Etxba Ibilt 482

Ez dira gutxi, gainera, Orotarikoak ematen dituen definizioen artean rencor hitza ageri duten sarrerak. Erresapio eman dit lehena; errenkore ere bai, sarrera moduan; enkoniadura (bigarren mailako adiera moduan); enkina ere bai (Lar); aiherkunde (Odio, rencor); aborrentzia; bekaitz (bigarren adieran); hagin (rencor, haginean izan esapidearekin); haina bera; herra; herrakunde; huduri; inkurrio; janiza; keru; kurruka (V-ger-arr-m… gure eskualdetik gertu, beraz, baina ezezagun, hala ere, niretzat); mardakeria; rankore; uherdura; arrakizuna (V-gip… eta ezezaguna niretzat, hala ere); epantxu; errekurea; gaitzeria; giarre (V-ger-och, G-goi… eta ezezaguna niretzat, hala ere); gibelmin (L, Ae, Sal, S, R); har (V-ger-gip… eta, bai, orain ohartzen naiz ezagutzen nuela, zapo bezala, gure hizkeran: poz bikoitza, ostera, beste baliabide bat berraurkiturik; sarria izan genduanetik, betiko arra desta gizon orrek…); hats (Zer hatsean den! esapidearekin); ipotsu; opil (rencor oculto, ematen du azalpena); otin (G-bet a.); samurgo (L-ain, BN-mix); samurraize (ligero rencor, eta hara, beste baliabide polit bat, zehaztu nahi izanez gero sentimenduaren gradua); sapite (sapite gaiztoan dago gizon ori… está lleno de rencor); tirria (niganako tirria); zapo (3. adieran: Ondo gordeta, baña sapua detsa bere bizi guztian).

Ikaragarria, ezta? Zenbat hitz!, niretzat gehienak ezezagunak, edo oso noizbehinka aurkitutakoak testuetan (are gutxiago ahozko hizkeran), nahi duenak berreskuratzeko, edo, bestela, ikasteko eta norberak jakingo duen egoeran eta inguruan erabiltzeko…

Laburbilduz: beharbada, hiztegi elebidunetan, rencor sarrera resentimiento sarrerarekin lotu beharko genuke, sinonimoak baitira maila batean, eta halaber euskarazko haren ordainak. Nik, behintzat, erresumin eta erremin bera ere gehituko nizkieke rencor sarreran ematen diren ordain horiei guztiei. Eta, bestetik, Euskaltzaindiaren Hiztegian osatu egin beharko genuke erresumin hitzaren definizioa, katalanezko ressentiment hitzaren definizioaren bidetik, eta erremin ere eman haren sinonimotzat.

Bestalde, arakatzen ibilita, neuretzat ere atera dut onuratxoren bat: zapoa edukitze inorendako esapidea berreskuratu dut, guztiz ziur gure eskualdean erabiltzen dena, eta, halaber, harra izan norbaiti. Halaber, erregistro beharbada garaiagoetarako hitzen batzuk ikasi ditut, hala nola, gibelmin, Lapurdikoa eta Zaraitzukoa omen zena edo dena, eta arras baliagarria derizt literaturarako; definizio guztiz nire gogobeteko bat aurkitu dut Euskaltzaindiaren Hiztegian, nik izendatu nahi nuen sentimendu horretarako, erremin: nahigabe, amorru edo haserre iraunkorra, zorigaitz batek edo iraintzat hartzen den zerbaitek eragina, ematen baitu. Sentimendu horren gradazio moduko bat ere aurkitu dut Orotarikoan, samurraize hitzean. Eta gure euskalkiaren eremutik gertu ere bazirela batzuk, nik inoiz aditu gabeak, hala nola kurruka, arrakizuna, giarre, kirrizki… Eta halaber aurkitu dut modua beste euskalkietako idazle eta hiztunek besterik darabilketenean haien berri aldez aurretik izateko: haginean izan, hatsean izan, mardakeria, uherdura, huduri, inkurrio, janiza, keru, epantxu, gaitzeria, otin, samurgo, samurraize, sapite, sapite gaiztoan egotea, …

Horra, bada, nire saiotxoa eta arduratxoa: margolariek koloreak nola, hiztegiek ere iker eta doi ditzatela sentimendu baten kolorearen gradu eta tonu biziago nahiz motelagoak.

Posted on

Hainbeste ere igoal

Oskar Arana Ibabe

Esapideek edo erranairuek duten erakarmena zertan datzan jakiteko, RAEren definizio laburrera jo dut, eta zehatza ediren dut, zinez: “osatzen duten osagaietatik ondorioztatu ezin den esanahia duena” omen da esapidea. Eta baietz derizt, horrexek erakartzen nauela esapideetatik. Eta ohartu naiz (zarete) —dagoeneko— gustuko dudala hiztegietan jaso gabeak biltzen aritzea han eta hemen, nire inguruko euskaldunen sare geroz eta mehatzagoan. Hona ekarri dudan honen adibiderik ez dut topatu, ez Interneten, ez Orotarikoan. Baliteke ez ondo arakatu izana. Nolabait, 1 + 1 = 2 ez izate hori dut gustuko, erranairuetan.

Ekin diezaiogun bada izenburuko horri. Beharbada ez da erranairua, 1 + 1 = 2 dela ondoriozta baitaiteke, agian. Baina hiztegietan ez dut ikusi, eta, beraz, zirkulazioan jarri nahi baitut, “balioa emango” diot idatzian ez baina ahozkoan entzun ohi dudan esapide horri.

Bildu nueneko egoera ez da atsegina, ez da gozoa, munduan heriotza ematea eta indarkeria oso merke dabiltzan garaiotan bizia hain erraz oinkatzen baita. Ukrainako berrien inguruan sortu zen, etsipenez iragarpen makabro bat egin genuelarik asteon gertatu den zerbaiten iragarriz, ama eta bioren arteko solasean, telebistan berriak ikusten geundela. Prigozhin eta bere ostea Moskuren aurka bihurtu omen ziren lehenik, Kremlineko agintari nagusiarekin hautsi-mautsiren bat egin ondoren, bihurraldia bertan behera utzi eta Bielorrusian hartu egoitza gero; handik laster, ordea, berriemailearen arabera, haren berririk ez omen zen:

—Honezkero garbitu dute! (nik)

—Hainbeste be igoal! (amak)

Amak esandako horren gaztelaniazko ordain bat eman nahi nuke, baina ez zait egokirik bururatzen (¡Pues no diría que no!, ¡Pues no juraría que no! edo gisakoren bat, izatekotan). Esapide horrekin esan nahi izaten da ez litzatekeela harritzekoa, gerta litekeenen artean dagoela; hainbeste be igoal! dioenak esan nahi du ez litzatekeela harrituko, ez duela erabat baztertzen hori gertatu izana. Jakina, beste esapide batzuen moduan, geroz eta gutxiago entzuten da belaunaldi batetik beherakoen artean. Gure eskualdean behintzat (egia esan, euskara bera ere geroz eta gutxiago entzuten da, eta esango du baten batek, zer garrantzi du esapide baten erabilera urritzen aritzeak, desagertzen aritzeak, euskara ere nekez entzuten denean. Ez da nire asmoa hemen doktore tesi bat egitea esapideen garrantziaren inguruan, ez baitut nahikoa irakurri horren gainean, eta kosta egingo bailitzaidake tesi bat agertzea. Baina, horixe da kontua: esapide hori oso gutxi entzuten da adin jakin batetik beherakoen artean, eta euskara bera ere bai).

Aieru bat egiten du esapide hori darabilenak. Hona beste egoera bat.

Iloba eta biok jolasean ibili gara, jolas berri batekin, bazkalaurretik (poz ikaragarria jostailuaren jarraibideak euskaraz ere edirenik, beste hizkuntza askoren artean! Azeri sendagilea edo, omen, euskaraz, jolasaren izena). Mahairako deia etorri da, … hots, mahaira! Bazkalostean, baten batek ohartarazi gaitu —mahaikada bete bildu baikara ahaideak— jolas guztia dagoela banatuta lurrean. Ilobak batzen laguntzeko eskatu dit. Batzen ari ginen bitartean, beste lehengusu txiki bihurri bat hurbildu zaigu, eta galdetu egin diogu: “Badakizu nork barreiatu duen jostailu hau lurrean?”. Ezer erantzun gabe alde egin du. Ikerlaritara jolastera jarri gara iloba eta biok: “Elur bera izan ote da?” (hitzik esan gabe ihes egin baitu Elurrek, ilobaren lehengusu txikiak). Amari aipatu diot gauean pasadizo irrigarria. “Hainbeste be igoal” esan du, Elur izan zatekeelako susmoa aipatu diodanean.

Esapidearen egiturari begiratuta, beharbada ez da betetzen RAEk ematen duen definizioa, zeren eta, hor, hainbeste izenordaina baita, kontatutako pasadizoa jasotzen duena, hori alegia, kontatutakoa, izenordainari dagokion moduan. Eta, igoal ere, aierua baita, ez da haren adiera bestelakotzen, agian esan nahi du, litekeena da; eta bataren eta bestearen baturak ere, alegia, hainbeste ere (hori) igoal (litekeena da), ez du ematen bestelakotzen duenik elementuen baturak arruntean behar lukeen emaitza. Alta, hainbeste da izenordaina, konparaziozkoa, eta ez, ordea, hori, erreferentzia hutsa. Eta, horrenbestez, esan dezakegu konparaziozko esanahia gehitzen diola deiktiko edo seinalatzezko hutsari (¡incluso eso me creería! edo parekoren bat beharko luke erdaraz, hitzez hitzezko baliokidetzara joz gero). Beraz, stricto sensu, ez da esapidea. Baina, agian, elementu bien konbinazio bakanagatik, ez usukoagatik, badagokio esapidearen lerruna. Ez dakit. Lexikologoren batek hiztegiren batera batzen badu, agian aitortuko dio lerrun hori. Nik salbatu beharrekoen artean jaso dut, gure eskualdean salbatu eta zirkulazioan berriro jarri beharrekoen artean —Hartz zuria bezala. Hartz zuria ere salbatu egin behar baitugu.

Eta, hain bakan entzuten den horrekin batera, eta horren kideko, askoz ezagunagoa eta oraindik ere erabiltzen dena, izenordainaren bigarren eta hirugarren graduarekin erabili ohi baita: “hainbeste bazakiagu” edo “horrenbeste bazakiagu”. Konparaziozko izenordainaren erabilera zaporetsua derizt, eta izenburuan aipatu dudanaren parekoa.

Alegia, zaporea ematen dietela hiztegiari eta solasari erranairuek. Horregatik ditut gustuko.

Posted on

Belarri ala gingil?

Oskar Arana Ibabe

Orain dela gutxi adierazi zuen txit miresten dudan itzultzaile eta irakasle batek sarri gertatzen zaiola hitz bat asmatu duelako ustean gero nonbaiten aurkitzea, beste norbaitek dagoeneko asmatuta. Eta, gozakari edo pozgarri, egiaztatzea badabilela “hizkuntzaren algoritmoa”, berez ibili behar duen horrek.

Ez da hori, hain zuzen, niri gertatu zaidana: esan dezadan ondo destatu nuela, baina huts egin nuela tiroa.

Aspalditxo nenbilen ez ninduela erabat asetzen, oreja peatonal esateko (orejeta agertu izan zait testuetan), sarrien agertu izan zaidan ordain batek —ez hiztegietan, baizik eta testuetan eta sarean—: irtengune, hain zuzen. Batzuetan, genitibozko izen-lagun batekin zehaztu ohi da testuetan (espaloiaren irtengune), edo hitz elkartuarekin (espaloi-irtengune). Ilunegi zeriztan, edo lausoegi, ez behar bezain zehatza. Nolabait, neure burua aurkitu ohi nuen terminoa buruan irudi batekin osatu edo zehaztu beharrean, delako irtengune horren eitea zehaztuko banuen, eta, hartara, zehazki zeri zeritzon adituko banuen.

Oroitu naiz, horretan ari nintzela, Txomin Peillen idazle xiberotar oraintsu zendu eta maitearen lan batean[i] irakurri izana nola, munduko hizkuntzetan, maiz baliatu izan den gizakiaren gorputz atalen izenak hedatzea geografiako elementuetara, hala nola: “… buru (basaburu, izeiburu, mendiburu, pagaburu, urdaburu…), edo kasko, edo lepo (gehienbat Iparraldean, col delakoaren itzulpena), ezen toponimia zaharrean ate baita: Belate (Nafarroan eta Gipuzkoan), Garate, Urdaite, adibidez Zuberoan. Bizkar, bixkar oso erabilia da cresta, crestería adierazteko, eta Bizkai(a), herrialde baten izena bada, Iparraldeko jende askoren deitura ere bai. Belaun, beso, hitz arrunt bezala, mendi baten aldapan holako tontortxo bat agertzen denean esaten da, Tontor/tutur jendearen bizkar konkorretik letorke… ” (eta gehitu litezke zintzur, sabel eta beste zenbait ere, Txominen aipu labur horretan).

Urratsa laburra izan zen, nire burubide horretan, hirietako geografiako elementuetara ekartzeko mekanismo hori bera. Igarri dukezue, honezkero, orejeta peatonal delako horrentzat gingil proposatzea etorri zitzaidala burura. Izan ere:

Euskaltzaindiaren Hiztegian:

gingil

1 iz. Hainbat organoren luzakin haragitsua. Belarri gingila. Ahuntzaren gingilak.
2 iz. Hostoaren ertzeko irtengune biribildua.

– aho gingil, aho-gingil
– belarri gingil, belarri-gingil

Beharbada ez da oso baliagarria termino bat eratzeko orduan hitz baten etimologiara jotzea, baina, baliagarritasunak baino areago jakin-minak hartaratuta, Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoan ere ibili naiz azterka. Argudiaketaren lagungarri, hainbat azalpen aurkitu ditut, ordea:

1.- “Gure ustez, egokiagoa da ganga-ren eratorritzat jotzea, bigarren zatian *bil ‘biribil’ duela. Horrela, ‘ahosabaiko zer biribil’ genuke hitzaren esanahi etimologikoa; ‘aho-gingil’ litzateke, beraz, lehen esanahia, eta itxuran oinarrituriko esanahiaren zabaltzez azal daitezke ‘belarri-gingil’ zein ‘oilar-bizar’. Orobat azaldu behar da ‘eskrofula’, hantura edo handitsu gisa ikusirik.”

2.- “Bestalde, aldaera adierazkorrak gorabehera (cf. dindil), aukera egon liteke hitz honen aldaeratzat hartzeko gingil eta girgil: hauek ere zintzilikako hainbat haragi zati adierazten dituzte, eta baita eskrofula gaitza ere. Formaren aldetik, -ai- > -i- diptongoaren bakuntzea eta bi silabetako bokalen asimilazioa proposatu behar dugu, gangail > *gangil (cf. gip. gaingil) > gingil; dardarkaridun forman elkartuetako -n- > -r- bilakaerarekin azal genitzake (ik. behean gargaila), baina ez da ahaztu behar urkarien arteko n-l > r-l disimilazioa ere gertatu ahal izan dela (FHV 338-339).”

Eta beste informazio historiko-etimologiko arras interesgarri batzuk ere kausituz laketzeaz gain, gure gai honi dagokionez, informazio horrek, ezer sendotzekotan nire hasierako intuizioen artean, hauxe izan da: nola eitearen analogiaren bidez gertatu izan diren hizkuntzaren historian hitzen jatorrizko adieretatik abiatuta beste esanahi batzuetarako hedapenak. Izan ere, luzakin edo hedakin izatea ez ezik, biribil izatea ere badu ezaugarri hirigintzako elementu horrek.

Horra zein analogiazko mekanismo baliatu nahi nuen nire proposamen terminologikoa egiteko (ondo ziurtatu ostean Euskaltermen ez zela deus proposatzen orejeta peatonal horrentzat). Nolabait, irtengune nire ustean soil eta lausoak ez bezala, eite baten ezaugarria edo zehaztapena eransten baitzion terminoari.

Begiratu nuen, gainera, ba ote zegoen bestelako terminorik gingil hitzarekin eratuta, gorputzeko atalez haragoko erabileretan, ea lehenago ere egina ote zen hitz horren hedapenik, eta bai, esate baterako, Orotariko Hiztegian bertan, adibideen artean, “Palioak ertzak urre gingil eta txingolaz ingurutuak ditu” (EEs 1912, Euskal Esnalea aldizkarian); eta Euskaltermen bertan, Arkitektura, Eraikuntza eta Hirigintza erabileremuan, bi fitxa, gingil anitzeko arku (arco polilobulado esateko) eta gingil arku (arco lobulado esateko), hain zuzen eiteari jarraituz emandako izendapena, biei 4. haztapen-marka eman zaielarik. Horrek, nolabait, indartu egin zidan hedapena zilegi izan zitekeelako ustea

Jakitekoa da badela Ingenieros-civiles.es web-orrian, Espainiako Herri Lanetako Ingeniari Teknikoen Elkargoaren web orrian, Ingeniería Civil para Dummies atalean, artikulu bat “Las Orejetas Peatonales” izenekoa, non azalpen zabal samarra ematen baita hirigintzako elementu hauei buruz. Hala, hirigintzako elementu hauek “…ibilgailuen zirkulazioaren arloan erabiltzaile zaurgarri deritzenen segurtasuna sustatzen dute. (…) Aukera ematen dute, bidegurutzeetan, oinezkoen segurtasuna bermatzeko, azalera zabalago eta aurreratuen bidez, halako moldez non bide-ertzetako aparkalekuetarako zerrendek ez duten eraginik izaten oinezkoen ibilietan. Gainera, estuagotu egiten dituzte oinezkoen pasabideak, eta, hala, kalea zeharkatzeko arriskua gutxitzen. (…) Badituzte hainbat abantaila, hala nola aparkamendua antolatzea (hartara, oinezkoari segurtatzen zaio pasagunea libre geratzen dela), edota ibiltariak igaro behar duen galtzada- tartea laburtzea. (…) oinezkoak ikuspegi hobea izan dezan (…). Gomendatzen diren neurrien artean dira espaloi-gingilak (belarriak?), espaloiak zabalagotzeko tresna gisa. (…) Espaloiak zabalagotuz, beribilak leku urriagoa du, eta, beraz, gidariak abiadura txikiagoan joan behar izaten du.”

Nolabait, hirigintzako elementu hori bada espaloiaren luzakin bat, eta bada, halaber, espaloiaren irtengune biribildu bat, Hiztegi Batuan gingil sarreraren bi adieretan definizioetarako erabiltzen diren berbak erabiliz —irtengune biribildu, deritzo, gainera, hosto gingilari—, nik espaloiaren irtengune erabiltzen delarik ments edireten dudan izenondoa gehituz, eitearen aldetik zehaztatzen duena.

Hemen irudi bat, hitzezko azalpenen lagungarri:

Oinezkoen bidegurutze edo elkargune bat, “gingil” (edo “belarri”) erako luzapen batekin

Ingelesez, wikipediako artikuluan, curb extension da artikuluaren izenburuan ematen zaion izendapena (ez dut aurkitu IATEn), eta dio “also neckdown, kerb extension, bulb-out, bump-out, kerb build-out, elephant ear, curb bulge, burb bulb or blister” ere deitu ohi zaiola; beraz, nahi beste izendapen, eta irizpide oso askotarikoak erabiliz eratuak. Bulb eta elephant ear eta bulb-out izendapenak aukeren artean aurkitu izanak poz txiki bat eman dit, nire hautabidearen berme. Eta frantsesez, wikipedian, avancée de trottoir da artikuluaren izenburuan darabilten izendapena, eta baliokidetzat ematen dituzte élargissement de trottoir edo saillie de trottoir .

Ene poza goritzen eta ikerketatxo xume bat opatzeko gogoa hazten ari, hara non, tiroa huts egin dudan, ongi destatu arren. Alta, pozgarria, beste alde batetik, ustekabean aurkitu izana badirela ikerketa xeheagoak eta zabalagoak. Hara non baden argitalpen bat, sarean denon eskura (eskertu beharreko gauza), EIMAren katalogoan, Hirietako bideak diseinatzeko gomendioak izenekoa, Harkaitz Diaz Letamendiarena (http://klasikoa.eimakatalogoa.eus/objetos/Hirietako_bideak_eraikitzeko_gomendioak.pdf). Zazpi bider aipatzen da belarri terminoa nik hemen darabildan adigai bera izendatzeko, gaia xeheki eta zabalki —adigai hau eta bideak diseinatzean kontuan hartu beharreko beste hainbat eta hainbat— jorratzen duena, eta definitu ere definitzen duena. Hara hemen aipamen bat: “Belarriak jartzea ere oso ohikoa da gure kaleetan. Neurri horrek oinezkoentzako guneak zabaldu egiten ditu, eta bertan autoak aparkatzea eragozten du. Gainera, belarriak daudenean zintarriaren erradioa txikiagoa izaten denez, autoek motelago biratu behar izaten dute. Honako irudi hauetan, autoen mugimenduak mugatzen dituzten aukerak azaltzen dira”.

Edota, argitalpen horretan bertan: “Bidegurutzeetako oztopoak: Ibilgailuen abiadura eta mugimenduak mugatzen dituzte. Hainbat esku-hartze egin daitezke: bidegurutze osoan, plataforma goragunea jarri, espaloiaren kota berean; belarriak eraiki; bestelako zoladura ezarri; biribilguneak egin; irlak edota erdibitzaileak ipini; etab. Irudian, goragunea agertzen da marraztua, eta seinaleztapen horizontalez adierazten dira bidegurutzearen irteera eta sarrerak. Horrelako esku-hartze urbanistikoetan, ohikoa izaten da bidegurutzeetan bestelako zoladura jartzea: hormigoi inprimatua, adibidez.”

Lan hori ikusita, eta nahiz eta ez dudan zeharo aztertu eta irakurri, aintzat hartzekoa derizt egin duten hautua. Beranduegi iritsi naiz, beharbada, gingil proposatzera (ez zen txarra, ingelesen bulb ikusita, eta gingila definitzeko Euskaltzaindiaren Hiztegiak irtengune biribildu eta luzakin hitzak darabiltzala jakinda). Ordea, argudio batzuk eta besteak garaturik, irtengune aukera, bere hutsean, ez zait aski.

Duda dut terminologiaren teorian era honetako ekarpentxoak non kokatzen ote diren.

Nire aldetik, bederen, gonbidapen bat besterik ez dateke, fitxa bat egin dakion —edo gogoetatxo bat opa dakion—, hiztegiren batean, edo Euskaltermen jaso eta itzultzaile eta idazlarion zalantzak urriagotzeko.

[i] PEILLEN, Txomin: Euskaldunen ingurugiroan (espazioa eta denbora), Zer dakit nik, 2001. Zarautz.

Posted on

Basora polisemiatan eta ziza zaporeko berba-konbinaziotan

Oskar Arana Ibabe

Pandemia-garaian ikasirik hurbileko bide aspaldian ibili gabeak berribiltzen, basora abiatu gara hiru lagun. Giroa heze goizean, gaueko euriagatik, eta zerua artean estalita, alai goaz aldapan gora. Aise iritsi gara Murugainera[1], bidean hamaika hutsalkeria aipatuz, berriketa arin eta lokabean, eta, gero, Murugainetik beherantz jo dugu, ezkerreko hegaletik, Untzilla auzoraino, artadi batean zehar lehenik, pinudi batean zehar gero, harik eta, lehenengo baserria igaro, eta San Adrian zelairako basabidean barneratu garen arte. Bide horri ekin berritan, baserri baten atzeko aldetik igarotzean, Iñakik egur multzo bat seinalatu du, atzeko horma ondoan: “Egurra zatituta eta piloan, tolestu barik” esan du. “Tolestu barik?”, atera zait harrituta. “Tolestu” esan duk?” Eta, bai, hala esan omen du. Berehala galdetu diot zer esan nahi izan duen, ez da-eta lehenengo aldia Iñakiri edo haren anaia Anjeli nik ezagutzen ez dudan adieraren bat edo berbaren bat aditzen diedana. Eta, bai, nik antzeman legez, esan du egur zatiak bata bestearen gainean antolatuta eta txukun jartzeaz ari dela. Berrogeita hamalau urte betetzear eta lehenengo aldia izan da, nik gogoan dudala, hitz hori adiera horrekin erabilia aditu dudana. Ez dago nik une horretara arte ezagutzen nion adieratik guztiz urrun, egia da, baina lehenengo aldia da horrela erabilita aditzen dudana —basora zizatan egiteko asmorik gabe atera eta adiera polisemiko hori kausiturik—. Gogoan hartu dut, etxera iritsitakoan amari galdetzeko, ea ezagutzen duen adiera hori, eta Euskaltzaindiaren Hiztegian ere begiratzeko, ea jasota dagoen. Eta, bai, amak ezagutzen du (baina gure etxean ez da erabili izan, ez nik gogoan dudala, eta beste hitzen bat erabiliko zen, hartara, horren ordez… ordenatu, gehienbat, eta txukundu, guk ikastolatik etxera ekarrita, geroago), eta ea zer adieratan galdetu diot, eta “mahai-tresnak tiraderan sartzeko orduan tolestuta sartzea”, aipatu du. Eta ni ezin harriduratik atera, burdinazko mahai-tresnak ere “tolestu” daitezkeelako, ordura arte oihalak eta jantziak bezala. Eta, Euskaltzaindiaren Hiztegian begiratuta, hor ageri da, hirugarren adieran. Ondo datorke hona kopiatzea sarrera, eta, ikasi berri dudan horretaz gain, beste biak ere gogoratzea. Biziki gogoko dut hori, gure hitzen adiera guzti-guztiak baliatzea, zukutzea gure berbak, eta, nostalgiarako joera izanik ­­­­­—nahiz eta ez Proustek adina; gaur irakurri dut, Vilaweb egunkariko artikulu guztiz gozo batean: bizitzako atzenengo urteetan kafesnea eta madalenak eta croissantak besterik ez zuen jaten; morroi apetatsua, inondik ere: https://www.vilaweb.cat/noticies/a-la-recerca-dun-dinar-amb-marcel-proust-a-argentona/—, ahanzturatik edo galtzetik salbatzea haiek, niretzat, eta nik bezala orain artean ezagutu ez eta bizialdi berri bat eman nahi lieketenentzat:

tolestu, toles/tolestu, tolesten

1 du ad. Gauzaki malgu baten zati bat beste zati baten gainean gertarazi, behin edo gehiagotan. Egunkaria tolestu. Izarak tolesten. Praka barrenak belaunetaraino tolesturik.

2 du ad. (Gorputz adarrez mintzatuz). Belaunak tolestuz, Mattinen bekokia muinkatzeko makurtu zen. || Hik deitu behar inori alferra, hik, egun guztian besoak tolestuta hagoen horrek!

3 du ad. Behar bezala antolaturik jarri. Geldiro eta arretaz tolesten ditu aitonak metatxoetan gari-eskutadak. Geletako hormak puskatuak zeuden, asabek tolestutako harri muturrak kare urratuaren tartetik erakutsiaz.

4 (Partizipio burutua izenondo gisa). Oinetarainoko kapa luze lodi tolestua sorbalda gainean jasoz. Zurdazko ehun tolestu batean bildua.

Hara hor, harri muturrak ere nola toles daitezkeen; eta berbak ere bai (Orotarikoan: Badakizu berbakaz zer egiten dogun? […] arduraz batu, alkartu, toloztu ta noizik noizera aizetara ta argitara atara. A Ezale 1897, 189a); eta haitzak (Orotarikoan: ta zelan iñok eztituan atxak alkarren gañean tolostu, itxasoaren barezko egunetan […]. Ag Kr 139.) eta antxoak [Orotarikoan: Antxobak errezkada zuzenean otzaretan tolostu. Ib. 78. ); eta potinak (Orotarikoan: Ontzitegiak langille barik ikusten zirean; potiñak alkarren ondoan tolostuta. Ib. 206.)

Nik daukat hori dela basora atera eta polisemiazko gibelurdin bat topatzea lez. Poz berbera edo handiagoa hartu dut, adiera hori ikasirik aspaldiko berba ezagunari. Ez bide du emankortasun handirik, ez dirudi gauza konkretuak eta ukigarriak tolesteaz harago balia daitekeenik, ez du ematen ordenatu eta txukundu berbek adinako hedadura har dezakeenik, eta behar ere ez, agian. Baina, murritza izanik ere, hor dago, baliatuko dut, idazkiren batean, berriketaldiren batean. Paisaiak, esaterako, edo lurraldeak, tolestu ote daitezke?…ez du ematen. Edo ideiak, ba ote dago buruan ideiak ondo tolestea? Berbak tolestu daitezken moduan, tolestu ote daitezke ideiak? Ez dakit, ea zer dioten gure lexikologoek.

Eta aurrera jarraitu dugu, susperturik hirurok basoko aire garbiarekin. Ez naiz sarri ibilia Aramaio eta Leintz ibarrak bereizten dituen lepo horietatik, San Adrian zelaian gora. Bidean txabola bat baino gehiago igaro ditugu, eta hizpide izan ditugu haiek ere, zertarako erabiltzen ote ziren garai batean. Txabolen katalogo bat egitea aipatu diet, eta zer ideia ona izango litzatekeen guztiak berritzea eta birgaitzea (ez zaie garai bateko erabilerarik ematen haietako askori, gaurko egunean) eta ibiltarientzat gaua igarotzeko eta egonaldiak egiteko atontzea, ugazabekin hitzarmenak eginez, halako baso-turismo moduko bat sustatuz gure eskualdeetan, nola iruditzen baitzait inoiz entzun izana egiten dutela Norvegian edo Eskandinaviako herrialderen batean. Ameslarion burutazioak ere suspertzen ditu basoko aireak!

Aurreraxeago, ezkerrera hartu dugu, eta hegal malkarrean behera abiatu baino lehen, Iñakik ameztoi bat erakutsi dit, malda handian behera, nik ezagutzen ez nuena. Zeinen desberdinak ameztoien baso azpiak eta pinudien baso azpiak: lerdoien baso azpietan, dena naharra[2]; artadoietan, belar luzeak baina naharrik ez, eta ameztoietan, bestalde, liliak eta belarrak, naharrik ez; guztietan gorostiren bat edo beste, eta, artadoian, esango nuke ezpelaren antzeko zuhaixka batzuk ikusi ditudala. Eskualdean ameztoirik handiena omen, Markamintegi deritzon aurkintzan (toponimo hori ere ezezaguna zitzaidan), Tximitxerrekatik ez urrun (erreka eta arroaren izena ere ezezaguna). Eta hara ziza zaporeko toponimo berri bi saskira. Ez dakit ondo azaltzen zer plazer ematen didan gure inguruetako toponimo berriak ikasteak: orduetan eta egunetan izaten ditut gogoan, poz bikoitza dastatuz, leku berriarena eta izen berriarena.

Hiru-lau ordu izan dira basoan ibilian, eta denetariko gaiak jorratzeko aukera izan dugu (jorratzeko lartxo esatea litzateke, aipatzeko, izango litzateke zuzenagoa). Irati filma ere aipagai izan dugu. Ikusi berria nuen, adiskideek ez. Basoan aisago urruntzen da bat jendarteko ildo edo joera nagusitik, zuhaitzen belarri erneetarako bidea aurkitzen dute kalean egiten ez ditugun maiseoek, eta herabe naiz aipatzera, eta hobe agian basoan zuhaitzen ez beste inoren belarrietan geratu balira… ez ninduen erabat gogobete filmak. Azaldu diet zergatik, Iñakiri eta Anjeli. Filma egitekoa zirela irakurri nuen egunkariren batean, urte eta erdi inguru dela, eta ustea egin nuen historikoa-edo izango zela, gure Braveheart moduko bat. Filma ederki egina dago (nik bezalako ikusle arrunt zinemaz oso ezjakina den batek esan ahal duen neurrian), begientzat eta belarrientzat gozamena da, baina ez da gogokoen dudan generoa, fantasiazkoa. Ikaragarrizko artelana begitandu zait euskal mitologiako pertsonaiak ere horrela filmera ekartzea. Iñakik ez omen du ikusi, baina trailerrean, bere iritzirako, bazen zerbait desatsegina, giro basa bat…horreik ulu larrixok… esan du. Eta, ohituta nagoenez Anjel eta Iñaki baserriko semeekin nabilelarik belarria erne izaten, pentsatu dut oso berba konbinazio ederra dela ulu larriak. Bat etorri naiz berarekin, nire ustean ere —badakit generoaren eskakizuna dela hori—, giro basatia ageri da filmean, garai hartako euskaldunak beti borrokan eta espantuka… (ez beza inork hau zinema kritikatzat har; ikusle arrunt eta xume baten iritzi nolanahiko bat da, ez daukat- eta nahikoa jakintzarik horretarako, neure gustuaz beste). Konbinazio ederra iruditu zait. Beharbada esapide arrunta izan litekeela otuko zaizue, baina Ereduzko Prosa Dinamikoa corpusean ez da behin ere erabilia ageri bikote hori, eta Euskal Klasikoen Corpusean ere ez. Bai, ordea, oihu larri galdetuta, agerraldi bana bi liburutan (Bat, Joseba Lozanoren Larrutik ordaindua eleberrian; bestea, Irati Bereauren Ene gela txikia itzulpen lanean). Alta, ez dakit, hor ere, larrirenadiera ez ote den polisemikoa, eta ez ote dagoen lehia moduko bat adiera bi hauen artean:

Euskaltzaindiaren Hiztegian:

Larri

1 adj. Handia. Anton. xehe1. Bihi larriak. Gatz larria. Bahe larritik igaro. Abere larri eta xeheak. Hirietan eta herri larrietan. Bekatu larriak. Kalte larriak egiten dituena. Guztioi dagokigun auzi larri honetan. Bada beste arriskurik, are larriagorik. Ez da aditza euskalkien arteko bereizkuntzarik larriena. Arrazoi larririk gabe. Bera da errudun larriena. Zor larria diogu egileari. Kontu larriagoa da pasarte horiek itzultzea.

4 adj. Ondoeza edo kezka bizia sortzen duena, estua, hertsia. Heriotzaren itxura larria. Estutasun larrian. Premia larria. Kinka larrian. Dei larriak eginik. Gure hizkuntzaren egoera larria. Gerrateko urte larriak igaro zirenean. Heriotzako ordu larrian. Eritasun larria.

Iñaki adiskidearen kasuan, esango nuke lehen adieran erabili duela ulu larri, filmaren trailerrak ez baitzion emango biderik egoeraren estutasunaz edo hertsiaz jabetzeko, espantuak edo asaldurak ekarriko baitzion burura kalifikatzaile hori.

Joseba Lozanoren eleberrian eta Irati Bereauren itzulpenean, ordea, badirudi hersturak eragina dela larri kalifikatzailearen erabilera:

Larrutik ordaindua, Joseba Lozano (Alberdania, 2018):

“Gorputz osoa larrututa zeukan zartakoen ondorioz, eta oihu larri batzuk egiteko indarra baino ez zitzaion geratzen.”

Ene herri txikia, Gaël Faye / Irati Bereau (Igela, 2019):

“Neure buruari adore emateko, siouxen moduko oihu larri bat bota nuen zaparradak ur jauzien gisara ateratzen zuen zalaparta hartan.”

Neuretzako atera dudan ondorioa, hortik, joera izaten dudala berba polisemikoetan adiera bakarrera lerratzeko, zeren eta horretxegatik hartu baitut gogoan adiskide Iñakiren esapidea, esturaz besteko adieran, handi adiera soilean, ez dudalako erabili ohi larri, berbetan nabilela, behintzat (idatziz bai, gehitxoago, hizkera juridiko eta administratiboan).

Beste zizatxo polisemiko bat, beraz, saskira: kalifikatzaileak ez ditu behar baino gehiago erabiltzen Iñakik, eta doi ezartzen ditu, bete-betean asmatu ohi du.

Iritziko diozue gibelurdin eta zizatxook ez direla horrenbesterako, euskara sendo eta osasuntsu daukazuen eskualdeetan. Nire inguruan, ez da erraza Anjelen eta Iñakiren moduko berriketa-lagunak aurkitzea. Lanbideagatik egunero gure hizkuntza lantzen, ikasten eta jorratzen jardunda ere, ez dut haien senik, …nire ingurua erdaldundu egin da urte gutxian, euskalduna izan arren. Bada higatze bat hizkuntzaren erabileran, errazegi aldatzen da euskalduna erdarara, euskaldun artean berbetan egonda ere, eta, horrela, hitzak ahuldu, higatu, urmariatu, aienatu, eta atzenerako, desagertu egiten dira. Tolestu berbaren adiera horri gure etxean gertatu zaion bezala.

Egun hezeak izan dira basoan ibili ginenekoa eta ostekoak. Euria ez du ganoraz egin, langar moduko bat baino ez. Eta lainoak oso behean izan dira, ez behe-lainoa, prezeski, baizik eta, amak autoan goazela esan duen bezala, laino narrasa, lits batzuk lerdoietan, adaburuetan trabatuta bezala. Gogoko dut zehaztasun hori, zeina jauzika iristen baitzait belarrietara, txinpartak sutan bezala, Iñaki eta Anjel eta tarteka gure ama euskaraz dabiltzanean. Laino narrasa ere ez da ageri corpusetan. Zaretxoan gibelurdin bat eta hiru-lau ziza ez dira bazkari bat egiteko adina; afarian tortillaren zaporea hobetzeko lain, ozta-ozta, baso-kutsu hori eransteko.

[1] Harrigarria: Murugain mendiaren izena nola izkiriatu ziurtatzeko, jo dut EODAra, eta 15 sarrera eman dizkit. Denak horrela, bat eginik idaztekoak, Euskal Herriko hainbat lekutakoak. Bai toponimo hedatua! Aldiz, muru hitza galdu da hiztegitik. Ez dago, horrela idatzita, Euskaltzaindiaren Hiztegian. Bai, ostera, Orotarikoan, eta aski polisemiko ageri da bera ere. Lehen adiera dagokioke toponimoari, eta ederra deritzot definizioari:

muru.
Etim. Relacionado posiblemente con murru; v. FHV 331s.
Onom.: In locum nominatum Muru. (1036) Arzam 349. Semeno de Muru. (1350) Ib. 349. Aldea que llamauan Murua en Guipuzcoa. (1475) Ib. 349.
1. (Lar, Dv (V), H, A (que cita a Ur)), moru (H).
“Muru, […] cabezos de montañas” Ech 25r. “Teso, collado” Lar. “Collado” A. Duvoisin toma de P.P. de Astarloa murueta (Apol 103), “jolli colline”, en realidad una conjetura etimológica, a partir de un topónimo.
Ezkutetan da mendi, muru, atxarte eta oijanetan. Astar II VIII. Darabilez jarrai mendirik mendi, murutik muru. Ib. VI. Nire laztanaren boza, ara emen non saltuka datorren mendietati, muruak igaroz. Ur CantCS (V) 2, 8 (Ur (G), Ol muño). Baratzak loratxo eder usaintsuz ta, / aran ta muruak pitxi politez. GMant Goi 41. Gozua da murubetako iñarra. “Hill”. Altuna 34.
v. tbn. AG in Onaind MEOE 623. Enb 36.
2. (Lar, H), moru (Lar, H).
“También se tome esta palabra muru en mi lenguaje por colmo o colmar y lo mismo significa mukuru” Ech 25r ( A, que sin embargo copia murru). “Colmo” , “abastanza” Lar. “Comble, grande abondance” H.
“Gizon muruak, foule d’hommes” H.
3. (Izt 75r, A (que cita a Mg)), moro (V-arr ap. A ).
Muro; muralla. v. 1 murru.
Hautskitzu Japon eta Xina, / honda muruak urean. Gç 195. Bijotz andikua danak beregan darabil orma edo muru sendo burdiniak igaroko ezin dabena. Mg PAb 206.
v. tbn. Mb IArg I 294. AB AmaE 371. Azurm HitzB 32.
4. (Adv.). “Abastadamente […] naroro, ugari, mukuru, muru” Lar.
5. “Moru (adj.), rebosante, derramándose” Ond Bac.

[2] Euskaltzaindiaren Hiztegian, nahar sarreran, hau dio: batez ere Zuberoan lahar. Leintz ibarrean eta Aramaio ibarrean ere bai. Baina, ahoskatzean, zahar berbarekin gertatzen den bezala, a bikoitza eta h-a galdurik: zar, nar,… beraz, dana narrak, esango genuke.

Posted on

Igarri barik izan da

Oskar Arana Ibabe

Umeak ginela, ardura handiko kontua izaten zen nola eragiten ziren liskarrak anaia arteko edo lehengusu arteko liskarretan. Umeen artean inor negarrez entzun orduko, laster etorriko zen helduren bat, baten edo besteren ama gehienetan, negarrez aritzea eragin zuen hura igerri barik izan ote zen ebaztera. Lasaigarria izaten zen, amaren edo izebaren baten ahotan, igerri barik izen da entzutea. Baketuta-edo begiratzen genion, atzera ere, zakarkeriaz baina asmo txarrik gabe amorrarazi gintuen anaiari edo lehengusuari. Aurki suertatuko ginen, ordea, bat edo beste negarrez, berriro ere.

Aspaldi ez dut entzun nire inguruan esapide hori. Umeak nahi baino gutxiagotan izaten ditudalako inguruan, beharbada… edo esapide hori ere iraungitzen hasia delako helduon eta batez ere umeen ahotan, gure eskualdean bederen. Bestalde, antzina izan zen, halaber, esapide horrek nire arreta erakarri zuenekoa: bitxi irizten nion, eta ez guztiz zabaldua gure inguruan; etxean ere, ez zuten guztiek erabiltzen, eta umetako nire buru hartan, ez nion “logika” argirik ikusten, igarri horrek, asmakizunetako ezetz igarri eta ezkutaketa-jolasetako eta bestelakoetako igarri egin dotzut horrek, zer egiten ote zuen min eragin osteko barka-bideetan. Bestalde, igarri barik izen da horren pareko ziren, eta gehiago erabiltzen ziren, beste hauek: gure barik izan da (eta bere antonimoa, gureta izen da)… edo, geroago, ikastolan, beste euskalkietatik ikasirik, nahi gabe izan da eta nahita izan da). Halaber, gure barik izen da hori bezain sarri erabiltzen zen konturatu barik izen da. Horiek ziren haserreak eta liskarrak baretzen zituzten esapide magikoak, bakegarriak. Hainbat formula aukeran, eta ez nuke jakingo esaten zer banaketa geografiko edo pertsonal zuen bakoitzak, nork erabiltzen zuen gehiago etxekoen artean, zaharrenek agian, edo aitaren aldeko ahaideek gehiago. Igarri barik izen da hura, ordurako jada, arraroa zeriztan, zaila ere bai, atabikoa, nolabait, eta banion estimu berezi bat, dohain bakegarriez gainera bazuelako berezitasun hori, geure-geurea izatea, eta zaharrenen esapidea, agian, eta nik ez erabat ulertzea zer ote zen igarri beharrekoa (beste adieran). Bitxia, halaber, zeren ez baitut gogoan igerrita izan da entzun izana, haren kontrakoa (bai, igarri dozu, zatekeen erantzuna, beharbada, baina ez dut gogoan halakorik entzun izana).

Nostalgiak –berriro ere– bultzatu nau hiztegietan eta corpusetan begiratzera, jasota ote dagoen, nola erabili ote den. Egia esatera, mendebaldeko hizkeretakoa dela jakin arren (eta igarri gabe aldaera are kasu gehiagotan agertzen denez begiratu ditudan hiztegi eta corpusetan, beharbada beste hizkera batzuetakoa ere bai), ez nekien (eta ez dakit) mendebaldean (edo beste hizkera batzuetan) zer hedadura daukan. Aspaldiko jakin-min bat asetzearren jarri naiz hartara, beraz –alta, gaur, lantokitik ateratzean, Martin arratiarrari galdetu diot, eta baietz, jakina, ukondoarekin kolpe bat igarri barik eman alegia eginez,… baietz, Arratian baietz–.

Egunotan, gainera, esapide horri buruz idatzi behar nuela nerabilela gogoan, pozgarri ere gertatu zait konturatzea litekeena zela “ohartu” handi eta nik miretsiaren baliokide bat eduki izana mendebaldean eta nik ez baliatu izana behar bestean edo merezi adina. Ironiarik gabe diot: “ohartu” hitzak badu, niretzat, ikasiaren edo liburuetan irakurriaren erregistro “jaso” moduko bat, ez da gure inguruan erabili izan ahozkoan (euskalkian, esan nahi dut). Ironiarik gabe, eta, jakina, euskalkien arteko lehia zoroetan erori gabe edo estandarraren norabideen kontrako iritzi zentzugaberik nire baitan alhatu gabe. Nire baliabideak ugaritu nahian baino ez, hain etxeko dudan esapide ia ahaztu horren aukerak neurtzearren bakarrik, edo orain esaten den moduan, esapideari balioa aitortzearren (balioa eman… agerira ekarri,… zer zaila gertatzen zaidan mettre en valeur / poner en valor horren ordain niretako gogobetegarri bat aurkitzea). Konturatu arruntegia begitantzen zitzaidan. Eta, hara, atzera ere erori umezaroan bertan jakin-mina eragiten zidan igerri barik izen da esapidearen erabilera hain berezituaren lilurara. Bistan da nondik zetorren nire trakestasuna, igarriri esanahi bakarra atxikitzen bainion, nahiz eta beste adieren erabilerak ere ezagutu eta ulertu. Egoera berezitu horretan iluntzen zen nire adimena: Igarri, zer?… esan ohi nuen neure artean.

Hiztegietan, esapideak badu Labayru hiztegian sarrera berezia, baina hemen darabilgun adiera atzenengo lekuan aipatzen da:

Labayru Hiztegia:
igarri barik/gabe Eu
1 adb. lok.
pausadamente, disimuladamente, insensiblemente; sin darse cuenta.
Igarri barik joan jakuz bakazino-egunak: Se nos han pasado las vacaciones sin darnos cuenta. (bizk)
Horrek igarri be egin barik edango leukez beste bost garagardo. (bizk)
Igarri gabe hondatu zituzten euren bizitzak. (bat)
sin konturatu barik/gabe, ezarian

Ematen diren gaztelaniazko ordainetan, sin darse cuenta hori litzateke gure kasukoa. Eta, adibideetan, ez da aipatzen barka-bideetako gure egoera berezi hori, nahiz eta lehenengo adibideko adierakoa izan, eta hirugarren adibidekoa ere bai. Eta sinonimotzat ematen da, gure kasuko erabilerarako, konturatu barik/gabe; beste sinonimoa, ezarian, ez dirudi ondo egokitzen zaionik gure kasuari. Ez da, beraz, sinonimo betea gure erabilera zehatz horretarako.

Euskaltzaindiaren Hiztegian, bilaketa zehatza eginez, ez du ematen igarri barik esapidearen sarrera berezirik. Bai, jakina aditzarena:

igarri, igar, igartzen
1 du/dio ad. Ustearen edo intuizioaren bidez zerbait ezagutzera heldu edo zerbaitez konturatu. Ik. antzeman. Lehenengo egunetik igarri nion gogoan zer zerabilen. Ez diot igartzen zer arraioren bila dabilen. Begiratzen diezu eta ezin igarri duzu ezkonduak edo ezkongaiak diren. Ez zuen igarri erregearekin hizketan ari zela. Davidek bere buruari laster igarri zion munduan luzaroko ez zegoela. Ez ziokeen inork igarriko, erdaraz mintzatzean, hemengoa zenik. Euskal hitz garbiak, hots, bestetariko etorkia inork oraindik igarri ez dienak. Zertan igarriko zaizu kristaua zaren edo jentil fedegabea. “-ra/-rat” bereizkuntza nolakoa den igarri diodala uste dut, baina igartzea ez da frogatzea. Bizia kentzera zihoazkiola igarri zionean.
2 dio ad. (nor osagarririk gabe). Jakin nahi zuen haren asmo gaiztoei igarri ote zien. Burutapen bakuna da, zoroak ere igarriko liokeena. Igartzen diozu irakurtzen duzun horri? Nola igar diezaioket, inork erakutsi ez badit?
3 du ad. Ezezagun dena, ezkutuan dagoena edo gertatzeko dagoena asmatu. Hitz haien esanahia ezin igarriz. Ezetz igarri nork idatzi didan. Zer gertatzen zen ezin igarriz.

Alabaina, aditzaren adieretan gure kasutik gertuen dagoena lehena izan arren, ez da gure kasua bete-betean hor sartzen, ustearen edo intuizioaren bidez zerbait ezagutzera heldu edo zerbaitez konturatu dio definizioak, eta igarri barik min emate horretan ez du usteak edo intuizioak jokatzen, oharmen hutsak baino. Ez du jasotzen, beraz, nire ustean, oharturen parekoa den adiera. Izan ere, ohartu sarrera begiratzen badugu Euskaltzaindiaren Hiztegian:

ohartu, ohart, ohartzen
1 da ad. Adimenaren edo oharmenaren bidez gauzaren batez jabetu. (Osagarritzat -z atzizkia hartzen duen izen sintagma bat, adierazpen-perpaus osagarri bat edo zehar-galdera bat har dezake). Ik. konturatu; erreparatu 2. Ez da horretaz ohartu. Ohartu naiz ona dela. Aurki ohartuko baitzarete ilun zirudiena kristala bezain argia dela. Orduan ohartu zen gizon hura bere aita zuela. Kontu hartzen zeuden soldaduak ezertaz ere ez ziren ohartu. Ez zara ohartzen zer den? Ohart daitezela non dabiltzan edo nora doazen. Arras zahartzen eta ezintzen ari zela oharturik. Ondo ohartu gabe bekatu egiten denean. Abimelekek, zertan zebiltzan ohartu, eta aurrea hartu zien. Etsaiak zeuden tokira gauaz, inor ohartu gabe, sartu zen. Ez ote garen, ohartu gabe, paganoak bezalakatzen ari.
2 zaio ad. Ipar. Hitzekin esan edo adierazi nahi dugunari ohartu behar gatzaizkio. Ez natzaio ohartu. Ez zitzaion ohartu emaztekiaren beldurrari. Artzaina bazihoan, deusi ohartu gabe. || Jakintsu arrotzak ohartuago zaizkio guhaur baino gure mintzairari.
3 (Partizipio burutua izenondo gisa). Espiritu argia eta ohartua. || Ez ohartuarena egin.

Hor, bai, gure igarriren kasu berezi horri bete-betean egokitzen zaio oharturi eman zaion adiera. Adiera ez ezik, baita sinonimoak ere, konturatu, eta erreparatu. Beraz, simetria hori sinonimoetan ere gertatzen da, zeren igarriri ematen zaion sinonimoak, antzemanek ere, ez baitu balio gure adibide berezirako. Hau da, badago sinonimia bat igarri barik izan da, konturatu barik izan da eta ohartu gabe izan da esapideen artean.

Ikus dezagun nola erabili den Ereduzko Prosa Dinamikoan igarri barik/gabe:

Igarri barik aldaerak hiru agerraldi baizik ez ditu ematen, hiru egileren liburu banatan (Xabier Amuriza, Miren Agur Meabe eta Joseba Sarrionandia). Ez da oso emaitza oparoa.

Eta igarri gabe aldaera galdetuta, askoz gehiago dira kasuak, denak liburuetan, ez prentsan: 8 esaldi, zazpi liburutan, zazpi egileren eskutik. Eta, horrek adierazi dit, nire usteaz beste, balitekeela ez izatea mendebaldeko hizkeretakoa bakarrik aztergai dudan esapidea. Baina ez dakit.

Igarri barik aldaeraren kasuak ekarriko ditut hona:

3.- Euren buruak galtzeko zori txarrean doiazala igarri edo gogoratu barik, sartuten dira itxas barrura, etxeak añako baga zuri sendoen artetik. Ag Kr 30.

4.- Zikinkeri guztijak erdereaz batera / Igarri barik sartu yakuz geure artera. Enb 41.

5.- Igarri barik berandutu jakuen. Gerrika 155.

6.- Orduan bidia igarri barik egiten dabe, etenbako barriketa pozkor gozuaren bitartez. Kk Ab II 142s.

7.- Iñok igarri barik bertaratu dira. Kk Ab I 58.

8.- Emakumea bada edatuna, […] iñok asko igarri barik salduko dauz oeko izarak bere. Ezale 1897, 143b.

9.- —Baña, zer diñok? –Ez,… ezebez… ezebez… Igarri barik urten jestan da. SM Zirik 27.

Urria, nolabait, erabilera.

Nire gogoa, berez, oharturen adiera bete-beteko erabileran eskaintzen dituen aukerak ustiatzea.

Jakinik, ordea, igarriren erregimenak, adiera horretan, nor/zer argumentua hartzen duela beti, absolutibo kasuan (igarri barik [hor zinela] = zer/ edo igarri barik [min ematen nizula] = zer), eta, subjektu isildua, aldiz, bi adibide horietan, [nik, berak,…] igarri barik [hor zinela] [min ematen nizula)] ergatiboan. Hain zuzen, esapidetua edo lokuzio bihurturik, osagarri beharrezko horiek isilduta, lausotzen zen ume nintzeneko adimena, gure esapide horren aurrean. Ohartuk, bestalde, oso erregimen bestelakoa, Euskaltzaindiaren Hiztegiko goiko sarrera horretan ageri denez: -z instrumentalaz osagarria (ohartu zerbaitetaz), edo zaio aditz gisa jokatua, datiboan (ohartu natzaio zerbaiti); eta absolutiboan subjektua.

Eta abiatu naiz, beraz, begiratzera zer joko edo aukera ematen ote duen igarriren sarrerak Orotarikoan, oharturen sinonimo betetzat jotzeko moduko adibiderik ba ote duen sarreran bertan, ea Euskaltzaindiaren Hiztegian ematen zaion definizio hori baino zabalagorik ote dagokiokeen, gero nik baliatu ahal izateko, eta igarri barik kriptikotik baliatze-aukera oparoagoetara zabaldu ahal ote dudan, Orotarikoan adibideen artean aurkitutako horiez gainerako batzuen bidez. Eta bakan batzuk baino ez:

10.- Beltranek igarri zun orduantxe zergatik aldendu zitzaion emaztea. Etxde AlosT 53ç

11.- Atso barrabanak bere entzuleak isil, otzan ta eskurakoi jarri zituala igarri ebanean. Erkiag Arran

12.- Irakurleak igarriko eban azkenengo esaldi au euskal idazlearen eretxi bat dala. Etxabu Kontu

13.- Nere buruari igertzen nioken gaitza beraka asi zala. Ataño TxanKan 173 (ib. 175 igarri)

14.- Hizkuntza gaietan eskarmenturik duenak aurki igerriko dio liburu honen egileak ez duela gutxi entzun eta irakurri. MIH 303.
v. tbn. Ill Testim 26. JAIraz Bizia 83. Salav

(Igarri gabe aldaeraren kasuak gehiago dira Orotarikoan, adibideen artean bilatuta, baina ez askoz gehiago).

Horra, bada, Orotarikoan topatu, eman nahi niokeen erabilera zabalago horretarako bidea –adibidetegian (9) eta igarri sarrerako adibideen artean (4)–, hainbat esaldi aurkituta, zeintzuek, beharbada, zilegiztatuko bailukete Orotarikoan azpisarrera bat, edo Euskaltzaindiaren Hiztegian definizio zabalxeago bat, usteari edo intuizioari oharmena (ezen ez igarmena)ere gehituz. Ez dakit, ostera, ez ote den nire nahia gehiago, zilegitasuna baino, adibideen urriarekin.

Aukeren artean bat edo beste erabiltzeko orduan, agerian da irizpide erabakigarria gertatuko dela subjektua ergatiboan edo aboslutiboan erabiltzeko autua. Ematen du igarri aditzak subjektua ergatiboan izanez, eta ohartu aditzak absolutiboan, eta halaber konturatu aditzak, badela eragozpen semantiko moduko bat, ergatiboak ekintza aktiboa eskatzen duelako, eta ergatibotasunak subjektuaren ekintza bat iradokitzen duelako, eta, hartara, konturatu gabe igartzea zail egiten zaiola gure hizkuntza-senari, ergatibotasunari. Eta hor dagoke nire zailtasun haren beste arrazoi bat. Eta, orobat, igarri adiera horretan horren baliatua ez izatearen kausetako bat.

Baina sarriago erabili nahi nuke, nire moldakaiztasun dagoeneko ikertu eta agertu hori gorabehera, garai bateko igerri barik izen da enigmatiko eta magiko hori (eta esapideaz besteko egoeretan ere bai, hona bildutako adibideen bidetik). Ez, baina, min emateko, ezpada gure esapideei eusteko –min ematera, gainera, hobe igarri barik. Samurrago barkatzen zen–.

Posted on

Geroaldi perfektua

Oskar Arana Ibabe

Bi pertsonaren arteko elkarrizketa, eleberri batean:

Peio: “Nik ez jakixat, baina abixera honetan, euskeraz egitie soziedadien penalizatute egongo dok… “Persona non grata” izengo dok euskaldune.”

Martin: “Bai, bide hori jaruek… Katalunian be hasi dituk sometan familixa barruko transmisinue huts egiten hasi dala, gaztiek gurago dauiela gaztelaniaz, baite familixa katalan berbetakuetan be. Dana dala, nik bajaukat teorixa bat. Egun baten, baten batek aurpegiratu juztan euskerie “salbau” guran nenbilala ni. Eta erantzun nutzan baietz, euskerie bakarrik ez, hartz zurixe be “salbau” gura naixoala. Bekainek goratute erantzun juztan, burutik egin ete jatan edo… eta azaldu nutzan: hartz zurixe salbetan badogu, esan gureko dau klima krisixe gainditzeko bidien jarri garela, eta horrek esan gureko dau munduen eskualde guztietan sortu dogule bizi ahal izeteko moduko leku bat, eta migrazino behartuek gutxiago izango dituk, eta jendiek lekuen lekuko kulturie zaindu jokek, eta nazinoarteko beste hizkuntza bat edo bi be ikesi jitukek… eta, horregatik, hartz zurixe bai, eta euskerie be bai… hara nundik dan euskerie hartz zurixen iraupenaren adierazle bat.”

Peio: “Neure begixekin ez joat sekule ikusiko, baine hartz zurixek be auki dagiela bere bizilekue. Eta gure hizkuntzie galdu biher bada, galdu daitela, baine ez gu beraz lotsaketan garelako. Tire, nahiko, gaurko sermoie.”

Ohartuko zineten bi aditz forma ezohiko eta gaurko testuetan ikusten ez direnak erabili dituela idazleak elkarrizketa horretan: kulturie zaindu jokek eta ikesi jitukek. Pentsakor utzi nau, eta bitxia ere iruditu zait gaurko testu batean aurkitzea, joan den hiruzpalau hilabete honetan irakurtzen aritu bainaiz Duvoisinen Bible Saindua, autobusez hara eta hona ibili naizela, eta antzeko aditz moldeak aurkitu baititut. Badakit Zuberoa aldean erabiltzen dela oraindik geroaldiko molde hori, eta gainerako euskalkietan ere erabili izan dela antzina. Baina ez naiz oso ziur zer balio zuen zehazki antzinako erabileran, edo, zehatzago, galdetu diot neure buruari ea geroaldiko aspektu perfektua edo burutua adierazteko ere baliatzen ote zen. Badakit geroaldi ez-buruturako baliatzen zela, zalantza dut, ordea, aspektu burutua edo perfektua ere adieraz ote zezakeen/dezakeen, eta horrek bultzatu nau, beraz, ikerketa txiki bat egitera, oraintsu Euskaltzaindiak argitaratu duen Euskararen Gramatikan.

Lehenik, ordea, ariketa txiki bat egin dut: Duvoisinen Bible Sainduan bildu ditut era horretako aditz molde batzuk, eta alderatu ditut haien gaztelaniazko eta ingelesezko itzulpenekin (BibleGateway web ataria baliatu dut; ez dut egungo euskarazko itzulpena erabili, irakurtzen ari nintzen testua Duvoisinena zelako, eta haren itzulmoldeak eragina izan delako nire jakin-mina), ikusteko ea haietakoren batean geroaldi perfektua baliatu den:

1.- “Israelgo erregeri gutunak ekharri ziozkan, hunelako hitzetakoak: Gutun hau eskura hartu dukezunean, jakinen duzu Naaman ene zerbitzaria bidali darotzudala bere legenetik senda dezazun.La carta que le llevó al rey de Israel decía: «Cuando te llegue esta carta, verás que el portador es Naamán, uno de mis oficiales. Te lo envío para que lo sanes de su lepra».He brought the king of Israel the letter, which read: “With this letter I am sending my servant Naaman to you, that you may cure him of his eprosy.”
2.- Eta lur guziko Jainko Jaunaren arkha daramaten aphezek zangoak ezarri dituzketenean Jordaneko uretan, beherago diren urak aitzinat eginen dute eta agorra eginen dute: bainan gaineko aldetik heldu direnak, meta batean geldituko dira.Tan pronto como los sacerdotes que llevan el arca del Señor, Soberano de toda la tierra, pongan pie en el Jordán, las aguas dejarán de correr y se detendrán formando un muro».And it will come about when the soles of the feet of the priests who carry the ark of the Lord, the Lord of all the earth, rest in the waters of the Jordan, the waters of the Jordan will be cut off, that is, the waters which are [a]flowing down from above; and they will stand in one heap.”
3.- Zure Jainko Jaunak gozatzeko ematera dihoakizun lurrera sarthuko zarenean, eta hartuz jabetu zaitekeenean, eta han egin dukezunean zure egoitza, hartuko dituzu zure fruitu guzietako pikainak, saski batean ezarriko dituzu, eta goanen zare zure Jainko Jaunak hautatu dukeen lekhura, haren izena han deithua izatekoCuando hayas entrado en la tierra que el Señor tu Dios te da como herencia, y tomes posesión de ella y te establezcas allí, tomarás de las primicias de todo lo que produzca la tierra que el Señor tu Dios te da, y las pondrás en una canasta. Luego irás al lugar donde el Señor tu Dios haya decidido habitar, y le dirás al sacerdote que esté oficiando:Then it shall be, when you enter the land which the Lord your God is giving you as an inheritance, and you take possession of it and live in it, that you shall take some of the first of all the produce of the ground which you bring in from your land that the Lord your God gives you, and you shall put it in a basket and go to the place where the Lord your God chooses to establish His name
4.- Eta zure Jainko Jaunak zure arbaso Abrahami, Isaaki eta Jakobi zin eginez agindu dioeten lurrean sarrarazi zaitukeenean, eta eman darozkitzukeenean zuk egin gabeko hiri handi eta guziz onak, zuk egin gabeko etxe onthasun guziez betheak, zuk zilhatugabeko urtegiak, zuk landatugabeko mahasti eta olibadiak, eta jan dukezuenean, eta asea zaretekeenean, arduratsuki begira zaite ahanztetik Jauna, Egiptoko lurretik, gathibutasuneko lurretik ilkhi zaituena. Zure Jainko Jaunaren beldur izanen zare, hura bakharrik zerbitzatuko duzu, eta zin haren izenaz eginen duzu.El Señor tu Dios te hará entrar en la tierra que les juró a tus antepasados Abraham, Isaac y Jacob. Es una tierra con ciudades grandes y prósperas que tú no edificaste, con casas llenas de toda clase de bienes que tú no acumulaste, con cisternas que no cavaste, y con viñas y olivares que no plantaste. Cuando comas de ellas y te sacies, cuídate de no olvidarte del Señor, que te sacó de Egipto, la tierra donde viviste en esclavitud.And it shall be, when Jehovah thy God shall bring thee into the land which he sware unto thy fathers, to Abraham, to Isaac, and to Jacob, to give thee, great and goodly cities, which thou buildest not, and houses full of all good things, which thou filledst not, and cisterns hewn out, which thou hewedst not, vineyards and olive-trees, which thou plantedst not, and thou shalt eat and be full,then beware lest thou forget Jehovah, who brought thee forth out of the land of Egypt, out of the house of bondage. Thou shalt fear Jehovah thy God; and him shalt thou serve, and shalt swear by his name.
5.- Eta Balakek erran zioen: Zato, eta eramanen zaitut bertze lekhu batera, ikhusteko heian Jainkoak atsegin dukeen madarika detzatzun handik.Balac le dijo a Balán:―Por favor, ven conmigo, que te llevaré a otro lugar. Tal vez a Dios le parezca bien que los maldigas desde allí.And Balak said unto Balaam, Come now, I will take thee unto another place; peradventure it will please God that thou mayest curse me them from thence.
6.- Ohe guziak zeinetan lo egin baituke eta jarri den tokia ere lohi izanen dira.Será impura toda cama donde se acueste el afectado por el flujo, lo mismo que todo objeto sobre el que se siente. Every bed whereon he that hath the issue lieth shall be unclean; and everything whereon he sitteth shall be unclean.
7.- Eta zuen gainera erakharriko dut ezpata ene batasunaren aspertzailea. Eta hirietara ihes egin dukezuenean, izurritea igorriko dut zuen erdira, eta zuen etsaien aztaparretara arthikiak izanen zarete.Dejaré caer sobre vosotros la espada de la venganza prescrita en el pacto. Cuando os retiréis a vuestras ciudades, os enviaré una plaga, y caeréis en poder del enemigo.And I will bring a sword upon you, that shall execute the vengeance of the covenant; and ye shall be gathered together within your cities: and I will send the pestilence among you; and ye shall be delivered into the hand of the enemy.
8.- Hartuko duenak bere arreba, bere aitarenganikakoa edo bere amarenganikakoa, eta ikhusi baituke haren ahalkea, eta arrebak begiratu baitioke anaiaren laidoari, biek gauza tzarra egin dute: beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, zeren elkharri agertu diozkaten beren laidoak, eta beren tzarkeria jasanen dute.Y cualquiera que tomare á su hermana, hija de su padre ó hija de su madre, y viere su desnudez, y ella viere la suya, cosa es execrable; por tanto serán muertos á ojos de los hijos de su pueblo: descubrió la desnudez de su hermana; su pecado llevaráAnd if a man shall take his sister, his father’s daughter, or his mother’s daughter, and see her nakedness, and she see his nakedness; it is a shameful thing; and they shall be cut off in the sight of the children of their people: he hath uncovered his sister’s nakedness; he shall bear his iniquity.
9.- Eskergabe zenbait bertze orduz ostatatu dituzke jatera edo edatera eman diokete, eta gero solas khiretsak adituko ditu. 
He shall entertain and feed, and give drink to the unthankful, and moreover he shall hear bitter words.

Euskararen Gramatika oraintsu argitaratuan begiratuta, gure honi buruz, hauek bildu ditut:

26.1.5.3b (1.018. or.) “(…) Zehatzago, -ke atzizkia modalitate epistemikoaren mailakoa da; hizlariak kontatzen duenarekiko ziurtasunaz zer iritzi duen islatzen du. (…) Euskara zaharrean, betekizun modal horiez gain denborazkoa ere bazuen -ke atzizkiak, geroaldiari erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen. Hura bereturik oraineko adizkiek gertakaria geroaldian kokatzen zuten. (…)”.

26.3.2.3b (1.032. or.) “Geroaldia adierazteko modurik arruntena ­­–nahiz eta ez den bakarra– partizipio prospektiboa oinarri duen adizki analitikoa erabiltzea da. Hemen, -ko eta -en atzizkiak dituzten partizipio prospektiboak identifikaturik, [-tuko] gisa aipatuko ditugu mota horretako partizipioak”.

26.3.4b (1.034. or.) “(…) Aspektua eta laguntzailearen aldia gurutzaturik hauek dira denbora-aspektu sistemako adizki analitiko nagusiak: … ikusten dut… ikusten zuen… ikusi du… Atzo ikusi du… Atzo ikusi zuen… ikusiko du… ikusiko zuen”.

26.2.2b (1.027. or.) “Antzina euskalki guztiek orainaldiaren eta geroaldiaren arteko bereizketa morfologikoa zuten adizki sintetikoetan, biak aldi oraineko adizkiak izanagatik, geroaldikoak -te /-ke atzizkia beretzen zuelako: “Beste bategaz ezkondu arren, / uste badozu oba dala, / errazoaz desakezue: la bella mal maridada” (Lazarraga) esango dizute; (…). Gaur egun zuberera da delako usadioa mantendu duen bakarra: alabaina, gorde dituen sintetikoak ere izugarri urriak izanik, izan eta edun aditzen geroaldiko sintetikoak baizik ez dira biltzen ahozko jardueran: etxen niz vs bihar mendian nizate (…). Oposizio morfologiko hau galdurik, hizkera askok aldi oraineko adizkiak erabiltzen dituzte etorkizunari erreferentzia egiteko: Bihar etxera noa (…)”.

Bestalde, 26.6 Denbora, aspektua eta modua goiburua daraman atalean, nabarmentzekoa da nola, denbora eta aspektuaz ari dela, denbora guztietan bereizten den burutua eta burutugabea, geroaldian izan ezik.

Eta, ostera ere dio: “Euskara zaharrean euskalki guztiek aldi oraineko adizkiari -te /-ke atzizkia gehiturik osatzen zuten geroaldiko adizki sintetikoa. (…) Gaur egun, zuberera da erabilera horren arrastoak dituen bakarra; alabaina, izan eta edun aditzei mugatua da: Han laster nizate, jauntsirik erregez, Lür hau düket pausagari, Asper egoxtiak, bestetan eginez…(…)”.

Alabaina, atal horretatik at, bada aipamen bat geroaldi perfektuaz: 26.1.3b (1.011. or.):

3.- Zure Jainko Jaunak gozatzeko ematera dihoakizun lurrera sarthuko zarenean, eta hartuz jabetu zaitekeenean, eta han egin dukezunean zure egoitza, hartuko dituzu zure fruitu guzietako pikainak, saski batean ezarriko dituzu, eta goanen zare zure Jainko Jaunak hautatu dukeen lekhura, haren izena han deithua izatekoCuando hayas entrado en la tierra que el Señor tu Dios te da como herencia, y tomes posesión de ella y te establezcas allí, 2 tomarás de las primicias de todo lo que produzca la tierra que el Señor tu Dios te da, y las pondrás en una canasta. Luego irás al lugar donde el Señor tu Dios haya decidido habitar, y le dirás al sacerdote que esté oficiando:

Gaztelaniaz aspektu burutuarekin eman du itzulpena, eta pentsa liteke Duvoisinek ere adiera horretan darabilela ­-ke morfemaz osatutako adizkia “Jaunak hautatu dukeen lekhura” eman duenean.

Baina, itzulpenen alderatze horretan, kasu bakarra da, eta ez dirudi, beraz, kasu bakan horrek argudio aski sendoa.

Alta, ohartzekoa da nola konbinatzen dituen gure Itzultzaileen Printzeak etorkizuneko adizkiak (eta nik esango nuke haien artean bereizketa egin asmoz, esanahiaren aldetik ere), esaterako, 8. zenbakia daraman adibidean:

8.- Hartuko duenak bere arreba, bere aitarenganikakoa edo bere amarenganikakoa, eta ikhusi baituke haren ahalkea, eta arrebak begiratu baitioke anaiaren laidoari, biek gauza tzarra egin dute: beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, zeren elkharri agertu diozkaten beren laidoak, eta beren tzarkeria jasanen dute.

Bada adizki analitiko ohikoa (hartuko duenak), eta -ke morfemaz osatua (ikhusi baituke) eta are pasiboko forma analitiko bat ere (beren herritarren aitzinean hilak izanen dira, eta, azkenik, tzarkeria jasanen dute).

Ez ote zuen baliatu nahi izan aspektu burutuaren marka gure itzultzaile handi hark (ikhusi baituke), hain zuzen, aspektu burutua aditzera emateko, beste geroaldiko forma guretzat gaur ohikoago horien aldean?

Ohartuko zineten hasierako elkarrizketa hori (inoiz amaituko ez duen eleberri batekoa, eta inoiz argitaratuko ez dena, salbu blog honetan) idatzi duen idazleak grina berezia duela funtzionaltasun berezirik ez dakarten forma eta baliabide agian zaharkituak berpiztera jartzeko, eta bere ezer galdu nahi ez horretan (ez euskara, ez hartz zuria) halako aldarrikapen zoro moduko bat egin duela mendebaldeko hizkerara ekarri nahirik dagoeneko Zuberoan baino gordetzen ez den Geroaldi perfektuko adizki horiek. Nostalgia kendu ezinik bizi baita gure idazletxo hori, are negu desagertuaren nostalgia ere.

Posted on

Azkena, hainbat konturen gainean

Oskar Arana Ibabe

Mendebaldeko euskalkietan erakusleak erabiltzen diren modua estandarrean erabiltzerik ba ote den argitzeko, ez dut ezer aurkitu estandarrari buruzko liburuetan; hauxe baino ez (Euskal Gramatika, Lehen Urratsak,1, 88. or.):

Bestalde, erakusle hauek artikulu modura ere erabil daitezke:

a) Erlatibozko perpausetan, lehen edo bigarren pertsona singularrari
badagozkio:

(236) Hainbeste bidegabekeria egin duzunorrek ez duzu errukirik merezi

b) Erlatiboaren pareko egituretan, erlatiboaren aditza azaltzen ez bada ere:

(237) (a) Nik pekatarionek (nik, pekatari naizen honek)
(b) Zuk zerriorrek

(Hala ere, batipat bizkaieraz, pertsonari ez loturik ere azal daiteke, baina aurretik gradu bereko erakuslean doan neurrian:

(238) Hau etxeau benetan polita da

baina ez *etxeau benetan polita da).

Ikus beste adibide ezagun hau:

(239) Maritxu nora zoaz, eder galantori

Kantu honetan, –ori elementuak ez du ezer seinalatzen. Izen sintagma horrek eskatzen duen artikulua baizik ez da. Alde honetatik esan dezakegu erakusle bakoitza bilaka daitekeela (eta bilakatu dela) artikulu:

(240) Nik bekatarionek aitortzen diot ..

Azken batetan, –a bera ere hirugarren graduko erakusle artikulu bilakatua baizik ez da. Gaur egun, –au eta –ori, lehen eta bigarren pertsonari loturik erabil ditzakegu forma markatu bezala; –a, berriz, edozein kasutan erabil daiteke. Hain zuzen, –au, –ori oraindik ere maiz erabiltzen ditugu erlatibozko perpausen ondoren:

(241) Zeure bizitzan dirua barra-barra erabili duzunorrek, proba ezazu oraín nolakoa den miseria

Beraz, era horretako erabilerak mendebaldeko euskalkiaren eremukotzat deskribatzen ditu EGLU 1ak. Hala ere, era horretako zenbait egitura baliagarriak izan daitezke estandarrean ere. Aurreko batean, esapide honen inguruan gogoetan jardun nintzen, hiztun adindu baten ahoan entzun eta nire baliabideen errepertoriotik desagerturik edo desagertzekotan zela oharturik: “Ilobak Bilbora joan behar zuen domekan, eta bertantxe egunean joan nintzen neu ere”. Badakit ugariak direla estandarrak hori esateko ematen dizkigun baliabideak, eta, beharbada, debekatu ere ez du debekatzen nik aipatutako hori, baina esapide hori eta antzeko beste batzuk (orduan sasoian, ipuin edo kontakizun bati ekiteko egitura, bururatzen zait) estandarrezko erabileratik kanpo geratzen dira sarri, euskalkiaren eremuan hesiturik. Esango duzue Bertantxe egunean beste era askotara esan litekeela beste formula batzuekin, egun hartantxe, orduantxe, ber egunean, …baina tokia eman beharko litzaioke estandarrean. Badu beste baliabideek ez duten trinkotasun bat, indar bat, intentsitatea bat. Eta berdin orduan sasoian egiturak ere.

Ohar horrekin batera, gogoeta bat ere egin nahi dut nire azken ale honetan; ohiko kezka, gertaera baten inguruan. Beharbada ez nuke aipatu beharko, gure blog hau, berez, ez baita hizkuntzaren normalizazioaz aritzeko. Baina sarri erabili izan dugu bestelako kezkak, beti gure hizkuntzaren ingurukoak, husteko leku gisa, psikoanalistaren etzaleku baten moduan, eta halaxe egingo dut nik ere oraingoan, inor aspertzeko asmorik gabe. Hona hemen gogoeta: Arrasaten izan zen, hirurogei familia bizi diren dorre edo etxe-orratz bateko ugazaben batzarrean. Obra batzuen gainean berri eman behar zuela-eta, ugazaben komunitateko zuzendaritza-batzordeak batzarrerako deia egina zuen. Gai zail samarra zen, teknikoa, eta erdara hutsean egin zen osorik, hasi eta buka. Zuribidea, “erdaraz arinago egingo dugu batzarra”. Ez zen kexurik izan. Etxe horretan, euskaldun asko bizi da, baina inork ez zuen ezertxo ere esan, nik neuk ere ez. Jokabide horren zergatikoa, hortxe aipatua, zuribide labur horretan, “erdaraz arinago egingo dugu batzarra”. Garaion seinale. Efikazia, arintasuna. Ez dagokio, beharbada, gertaera bakar horretatik, gizarte osoan hizkuntzari buruz gertatzen dena azaltzeko estrapolazioa egitea. Baina Arrasate zen, ez Gasteiz, ez Iruñea. Gizartea bada bezeroa eta euskararen arloko profesionalok hornitzaileak edo saltzaileak, eskariaren ahula ikusita, gureak egiten hasia dela esango nuke. Corpusa, estatusa, prestigioa edo ospea, erabilera eta ezagutza omen dira, europar teknikarien esanetan, hizkuntzaren osasuna neurtzeko indizeak. Indize horien guzti-guztien oinarrian, hauxe dagoela esango nuke: norberak bere hizkuntzari edo hizkuntzei buruz duen jokabidea, norberaren baloreen eskalan zer maila dagokion, zer balio ematen dion, zer garrantzi duen norberarentzat norberaren hizkuntzak edo hizkuntzek mundualdi hau egiteko, eta zer balio aitortzen diogun gure hizkuntzari edo hizkuntzei gure ondorengoei utziko diogun munduan. Hori argituta, gero dator bigarrena: zer balio edo zer garrantzi aitortzen dioten botere publikoek, gureek zein gure gaien eta auzien gaineko agintea bereganatua dutenek, hizkuntzari, berezkoari (hala deitzen dio Gernikako estatutuak euskarari; Euskal Herri osoan ez du oraindik estatusik aitorturik), gure Euskal Herri honetan aditzen direnetan ahulenari. Baina lehen eta bigarren maila horietan, lehenengo maila igo behar da hasteko, lehena da oinarria. Bigarrena gero dator. Joan Fuster valentziarrak erantzun zion kazetari bati, Valentziar herriaren katalan izateko valentziar moldeari buruz galdetu ziolarik, ea zer nahiko lukeen Valentziar herriarentzat, autonomia, federalismoa, burujabetasuna edo zer; erantzun zion berak nahiko lukeela Valentziar herriak kontzientzia izatea bere valentziartasunaz, bere katalantasunaz, kontzientzia zela lehengo, berak hori nahiko lukeela, eta kontzientzia hori bermatuz gero, zernahi joko zukeela ontzat; kontzientzia hori zela, ez beste ezer, herri izateko bidean egin beharreko lehen urratsa…

Eskerrik asko denoi, antolatzaile, irakurle, idazlekide nahiz editatzaile, blog honetan parte hartzen uzteagatik. Gauza handia izan da. Ikasteko eta disfrutatzeko modua. Pozbidea izan da niretzat horrenbeste lagunen ondoan iritzia eman ahal izatea, eta hain jende ikasiaren ondoan idaztea, betiere gehiago ikasteko eta hizkuntza maitagarri honen zokomokoetan barrena argi eginez jolasteko eta atsegin hartzeko. Gustura irakurriko ditut zuenak aurrerantzean, eta, beharbada, aurrerago, neure burua jantziago nahiko nukeelarik, joko dut atea, tartetxo bat egin diezadazuen.

Laster arte.

Posted on

Hainbat gauza

Oskar Arana Ibabe

Idatzi ditudan ia guztien haritik, garai batean eta zenbait pertsonaren ahotan entzuten nituen hitz bat eta esapide bat aipatuko ditut gaurkoan, geroz eta bakanago entzuten ditudanak, eta neure buruan eta oroimenean ere geroz eta urriago agertzen direnak, erabiltzeko aukera ematen duten egoerak eta solaskideak ere urritzen ari-eta; neure buruarekiko solas txiki bat ere bai, horien ostean.

Saikolo… Gure inguruan bizirik egon den hitz bat, izenondoa; gaitzespenezkoa, burlazkoa, edo isekazkoa du adiera, beharbada tankera bereko kokolo, zozolo, momolo… eta abarren bidetik eratua, sai + ko + lo edo sai + kolo elementuak batuz. Ez dut aurkitu inongo hiztegitan jasorik, eta, erabiltzen duten hiztunei berei galdetuta, hau da eman izan didaten definiziorik zehatzena: saikoloa da ganorabako haundi bat. Gero, hitz hori zein egoeratan erabili izan den gogoratuta, zertxobait zehaztu ahal izan diot esanahia, zeren eta, esango nuke, ganorabakoa izateaz gainera lotsabakoa behar duela hori esaten zaionak, hau da, bere ganora eskasaz lotsatzen ez den pertsona bat izaten dela, alegia, gibel handia, eta, gainera, bere lotsarik ezaz eta gibel handiaz ere harrotu-edo egiten dena, isekari berari halako trufazko barre sendo eta geldoarekin erantzunez. Adar-jolea ere bada batzuetan, trufa edo trikimailu lotsagaberen bat baliatu ostean ere esaten zaio… Horregatik harritu izan naiz, sarritan, hala deitzen zaionak saiarekin izaten duen antzarekin, hegoak lasai zabaldu eta presarik gabe, urduritasunik gabe, jateari edo edateari edo potro jorran aritzeari ematen zaiolarik.

Euskaraz guk baino ahalegin txikiagoarekin egiten zuten pertsona horiek berek erabili ohi zuten Zer da berau? esapidea, haserrezkoa, sumindurazkoa, beren aginpidean edo eskumenean zituzten umeei edo adingabeei buruz. Umeak ginen, eta, hori esaten zigutenerako, oso-oso haserre egon ohi zen familian egun horretan gure ardura hartua zuen heldua, oso-oso petralduak behar genuen guk ordurako, helduak hori esana zuketenerako. Esapide horrek, sarrera gisa, Baine-baine… hitzak eramango zituen: “Baine, baine… Zer da berau?”… Eta, berau hori, gu geu ginen, umeok, zaborreria, katalanez la canalla, ordurako behar ez den bat edo bihurrikeriaren bat edo arduragabekeria larriren bat eginik. Egoskorkeriaren kontrako esapidea izaten zen, agintea nork zuen argi uzten zuena, eta urrun gabe izaten zen hori esan ostean zaplaztekoa edo belarrondokoa, edo etxe barrurako oinetakoren bat hegaz gure atzetik eta gu arineketan ihes… Petral-aldietako edo kasketaldietako esapidea, inondik ere, eta, beraz, oso erabil-eremu berezitukoa.

Itzultzaile aritu garenez, ezin edonon eta edonoiz eta edonola itzulpen-ariketak egiteko ohitura edo inertziari galga eman. Kalean oinez, edozein pareta edo zokotan hain ohikoak izaten diren idazkun beltz larderiazko bat: “Euskalduna naiz, edozer, ostia!”… Hori eta antzeko asko irakurria naiz gure paretetan, eta idazkun horri antzeman uste diodan esanahiaz oso bestera, pentsatu nahi nuke edonongo eta edonoizko eta edonolako pareta-mezu hori ez dela betikoa, alegia, idazkunak aditzera eman nahi uste duen izaera hori ez dela gure idiosinkrasiaren tasuna, areago dela industrializazio gaizki digeritu edo bolada beltz eta hipernegatibo baten lekuko aldi baterako, koiunturazko, bolada bateko. Zeren eta, ulertu, lehenbizikoan ulertu baitut, nahiz eta gero itzulpen ariketak egitera jarri: beharbada tabernariak “Zer hartuko duzu?” galdetu ostean emandako erantzuna da, auskalo zer kantatako lerroa, punk-a, edozein modutan ere… Edo zernahitarako gaitasunaren adierazlea, edo eroapen ezin handiagoarena, edo erresistentzia-gaitasun itzelezkoarena, nik dakit zer. Baina nahigabea sentitu dut. Euskara, kalean, hedabideetan, sarriegi ikusten dut antzeko kolorearekin loturik, estekaturik: haserrearekin, sumindurarekin, kritika garratzarekin. Edonor uxatzeko moduko giroarekin nabarmentzen da gure hizkuntza, sarriegi. Kalean eta paretetan, batez ere. Erantzungo nioke, haserrealdi horretan hori idatzi zuen gazteari, euskalduna izatea, gaur behintzat, gauza oso-oso soila eta, gaur egun, aldi berean, zaila dela: euskaraz egitea, zenbat eta txukunago, zenbat eta bizitasun handiagoa duela hizkuntzak ahoan, orduan eta euskaldunago, ez besterik. Beste alde batera okertu ditut begiak, erreka aldera, sahatsei eta haltzei begiratzeko; ez dute euskaraz egiten, baina baretu eta goxatu egin zait gogoa…

Posted on

Beste bi esapide, pasaeran adituak, erabiltzen ahaztu zaizkidanak

Oskar Arana Ibabe

Gertatzen da, lehenago ere esan izan dut, herriko edo ezagun euskaldun zahar gurearen aurreko belaunaldikoen ondoan egon eta norberak dagoeneko ahaztuak dituen edo erabiltzen ez dituen esapideak entzutea. Ez dute zertan gure gurasoen belaunaldiko euskaldun zahar horiek euskaraz oso ondo egin, ez dute zertan ereduzko izan mintzamenean. Euskaraz, askoz iaioagoak eta trebeagoak ziren belaunaldi horren aurrekoak, gure aittitte-amamak, haietako asko elebakarrak edo ia elebakarrak ziren eta. Beste belaunaldi honetakoak, nire ingurukoak bederen, errazegi ematen dute amore, errazago jotzen dute erdarara, are euskaldun artean egonik ere, are tartean erdaldunik izan gabe ere; hobeto moldatzen dira, edozein gaitaz ari direla, erdaraz. Baina haien gurasoak, ez, haien gurasoak hobeto moldatzen ziren euskaraz, eta, horregatik, euskara oso narrasturik eta mordoiloturik duten arren gaur egun, noizean behin, adierazmolde oso baliagarriak, bitxiak edo are ederrak ere baliatzen dituzte. Eta poza hartzen du belarriak, eta bihotzak ere bai.

“Urliak erein du patata honezkero” …nik iruzkina,….”hainbeste ere igual” erantzuna, etxekoak. “Litekeena da” edo “oso litekeena da”, “baliteke” aditu behar da testuinguru horretan esapide hori, edo “harrigarria bada ere, baliteke” ere bai, ñabardura erantsiz. Beste baliabide bat, gure zakuan sartzeko; eta, estandarrean ere, zergatik ez, lekua izan dezakeena,… ez diot nik eragozpenik ikusten. Ez dakit zenbateraino dagoen hedatuta beste euskalkietan, baina, hedatuta egon gabe ere, iruditzen zait erraz norberaganatzeko modukoa dela. Beharrezkoa ote baliabideak ugaritzea? Galde dezake baten batek. Baliabideak ugaritzeko ahalegina ez, ahazturik galtzeko zorian diren esapideak bizirik atxikitzekoa baizik, esango nuke, eder irizten diedalako, gure aurrekoen hizkuntza-senaren emaitza direlako, beste ezergatik ez.

Bestea hitz bat da, aski arrunta hiztegietan, ez ordea nire inguruko euskaldunen ahoan. “Aurrekoan, auzoan, TAO jarri dutenez geroztik badira hainbat bider, beste isun bat jarri zioten semeari”,…auzokoak. “Etxekoak eta auzokoak izanda aparkatzeagatik pagatu beharra, … beste pagakizunik ere badute horrelako huskeriengatik isunak pagatzen ibiltzeko”, haserre. Egingo nuke ez dudala sekula erabili hitz hori, hain gurea, hain arrunta, hain logikoa eta hain senezkoa izan arren.

Iturri onetik edan zuten euskaldun zaharren baliabide eta esapideak, lehengoekiko eta beren adineko hiztun onekiko jardunean ia oharkabean erabiltzen dituztenak, baina euskara guztiz narrastu eta mordoilotu zaienak, arrazoi soziolinguistiko guztiontzako ezagunengatik; lantzeko eta ikasteko aukerarik ere ez zuten izan, hori ere gauza jakina da. Gurea beste problematika bat da, bistan da. Hizkuntzarekiko jarrera, gure belaunaldian, oro har, beste ondasun askorekikoa bezalakoa izan da, onerako zein txarrerako. Eta, beharbada, geure esku ere ez dago erabat hizkuntzaren bilakaera (barkatu birao dirudien hori, ez du zerikusirik egunokaz hain boladan ibili den beste “gure esku dago” horrekin).

Hurrengo belaunaldiko kide batekin, etxean bertan, komunera abiatu naizelarik, atea itxita aurkitu eta barrutik erantzun dit: “nago egiten kaka”…

Ez dago, ez, erabat geure esku gure hizkuntzaren bilakaera…Tamalez eta zoritxarrez, esan nahi dut.

“Zagoz filosofik”,…erantzun dit hurrengo belaunaldiko horren eta nirearen tartean dagoen neska pertxenta batek gogoeta hauen berri eman diodanean.

Eta literaturara jo dut, etsita, aurkitu nahiko nukeen bezalako jarrera izango dutelakoan hizkuntzarenganako, kontsolamendu bila, …fidakaitz, ordea.