Kategoria: Karlos del Olmo

Karlos del Olmo Serna

[Lehenbiziko partea irakurtzeko, egin klik hemen]

Euskaltzaleen artean

Villasantek honela azaltzen du Krutwig nola ezagutu zuen (1997: 362):

«Zerbait berri eta gure euskaltzaleen artean komunzki agertzen ez zena zekarren, ene ustez, Krutwig jaunak, hots, kultura-hitzenganako minberatasun apartekoa —nolabait esateko—. »Euskaltzaleen artean herriari jarraitu behar zitzaiolako dogma hori oso sartua zegoen orduan —gure artean behintzat—. Baina nola ulertzen genuen “herri” hitza? Gizarte behe-mailako jendea, kultura gutxikoa. Hori zen “herria” guretzat eta horri egin behar zitzaion kasu, hori eredutzat hartu eta horri jarraitu. »Beharbada, purismo amorratu baten kontrako erreakzioa ere bazen joera hori. Guk “herria” esaten genuenean, herriko behe mailako jendea izaten genuen batez ere gogoan, eta hura hartzen genuen eredutzat. »Begien bistan zegoen, ordea, Krutwig jaunarentzat beste zerbait zela “herria”».

Villasantek berak gaineratzen duenez (1997: 36):

«Kultura-hitzak erabiltzean, berriz, grekoaren eta latinaren ortografia gordeten zuen ipi-apa guztiekin. Hori da, noski, bai fransesak, bai alemanak eta bai inglesak ere segitzen duten bidea».

Miren Azkaratek ere alderdi hori aipatu zuen (1997: 98):

«Beraz, Krutwigen iritziz, euskaraz kultura hitzak beren jatorrizko forman idatzi beharko genituzke, nazioartekoena horixe izaten da eta».

Euskaltzainditik bertatik 1950. urtearen inguruan Krutwigek eragin zuen kultur astinduaren ondorioz, literatur eta hizkuntz ereduari buruzko eztabaida sortu zen (horretan, itzulpengintza ere sartu behar genuke, zertan esanik ez), eta harreraren edo irakurle motaren ingururaino ere heldu zen, Sudupek jaso legez (2011: 69):

«Norentzat idatzi behar zen? Laborari, arrantzale, ofiziale edo herri(xk)etako eskulangileentzat soilik? P. Lafitte, E. Salaberry eta horien iritzian eta soziologian, hortxe nonbait; baita A. Mokoroaren iritzian ere. Ala haientzat ez ezik Orixek aipatzen zituen ehun apaiz, berrehun fraide eta berrogeita hamar galtzadun ikasi samarrentzat?, edota F. Krutwigek, J. Mirandek eta A. Ibinagabeitiak zioten bezala, herri nahiz hirietako gizatalde ororentzat, kristau fededunak bezala panteistak, neopaganoak, ateistak, edo kristotar-teistak bai baina Vatikanozaleak ez zirenak, nonahiko intelligentsietan egon ohi ziren gizatalde guztientzat, ziren bezalakoak zirela eta pentsatzen edo sentitzen eta jokatzen zuten bezala jokatzen zutela ere?».

Krutwigek erbestera jo behar izan zuenean, hark aldezturiko eredua ahuldu zitekeela eman bazezakeen ere, aldez edo moldez haren zenbait proposamenekin bat zetozenek eragina izan zuten euskara batuaren eredua sortzerakoan. Hala, 1953. urtean, Euskaltzaindiak zenbait hitzaldi antolatu zituen Bilbon, lehengo euskal idazleei buruzkoak, eta, Sudupek jasotzen duenez, lapurteraren aldeko kontraesanen bat edo beste geratu zen agerian (2011: 72):

«Villasante bera izan zen; Axular eta Joanes Etxeberri Sarakoari buruzko hitzaldiak egin zituen lapurtera klasikoz. K. Mitxelenak, berriz, A. Oihenarti buruz egin zuen hitzaldia baliatu zuen axulartarrei honako kritika hau egiteko: Axularri jarraitzekotan joskeran ere jarraitu behar zitzaiola; ez zuela zentzurik sintaxirako maisutzat S. Altube hartzeak. Kritika horrek asko eragin zion Villasanteri geroago aitortu zuenez».

Itzulpengintzari dagokionez, euskal ekoizpen itzulian ere horrelako kontrakarreko eredu eta joerak jalgitzen ziren garai hartan (teorian nahiz praxian).

Jean Haritschelhar euskaltzainburuak Krutwigi eginiko omenaldian honako hau adierazi zion Federicori berari (1997: 13), lokarri izatearen gainean:

«Zu zara oraiko gazteen, ez hain gazteen eta lehenbiziko euskaltzainen arteko lokarria. (…) Euskaltzaindiaren berriztatzaile lehen, euskaltzain belaunaldien arteko lokarri orai, goresmen zuri bihotz bihotzetik eta urte askotarako».

J.M. Satrustegik «akuilari» deritzo, zertasun hori nabarmenduta (1997: 337):

«Euskaltzaindiak gaur ohore handiko aitona duen F. Krutwig, heterodoxo antzeko akuilari gaztea izan zuen bere egunean. Hori da hain zuzen, bere merezimendu nagusia».

Andres Urrutia, bestalde, jardungaia sakontzera dator (1997: 343):

«KRUTWIGek LEIÇARRAGArengan jarriko ditu bere jakin–mina eta jomuga, bere horretan kausituko baititu goi mailako kulturaren osagarriak, greko eta latinetik ekarria eta euskaraz emana, jatortasun osoz».

Dena dela, gaztetako eredua oso bestelakoa zuen, Muruari Federicok berak adierazi legez (1997: 72):

«Nik hasieran bizkaiera sabindarrean idatzi nuen, Oleagak egiten zuen moduan, biok hizkuntza pixka bat puristan. Baina berehala ohartu nintzen oker ari nintzela, eta lapurterako tradizioa ikertzen hasi nintzen: Axularren maila herrikoiko hizkuntza batetik, eta Leizarragaren maila goragoko hizkuntza bestetik».

Azken buruan, jakintzaz euskaraz jardutea zuen helburutzat, Muruarekin izandako elkarrizketan ezin argiago azaldu zuenez (1997: 79):

«Ordurarte laborategiko hizkuntza izan zen euskara, ikerketen objektu baizik ez, baina guk gai zientifikoetarako lan hizkuntza bilakatu nahi genuen. Gure arteko eztabaidak ere euskaraz egitea deliberatu genuen. Horrela, gainera, purismoa erabilgarria ez dela frogatuko genuen».

Itzuli ez ezik, teorizatu ere egin zuen

Aipatua dugun legez, itzulpengintzaren alderdi pedagogikoa ere kezkabide izan zuen Federico Krutwigek. 1980. urtean, Udako Euskal Unibertsitatearen barruan, itzulpenaren inguruko programa bat antolatu zuten, Iruñean garatzekoa. Programan, Federico Krutwigen hitzaldi bat agertu zen iragarrita: Itzultzaileen prestakuntzarako eskola. Hala gaztigatu arren, erakunde horretako artxiboetan ez da ageri hitzaldia bera benetan gertatu izana edo Federico Krutwig bertaratu izana. Dena dela, itzulpenaren inguruko alderdi didaktikoaz zuen planteamenduaren atal bat, bederik, Computer Shock izeneko liburuan agertzen da, urte batzuk beranduago (1984: 194):

«Horrez gain, Bibliothêkê horrekin baterat eta Imprimetegi horrekin baterat (alegia, Bibliothêkêaren reproductione horrekin baterat), graikara classikotikan euskararako itzultzaileen skholê bat antolatu behar izanen litzateke. Eta, era berean, honakoa antolatu behar izanen litzateke: graikarazko textuak bidertzekotz imprimetegi bat, bai textu horien euskarazko itzulpenetarakotz, eta bai textu parallêloetarakotz. Horrela, graikar litteratura classikoaren euskarazko iruzkingileen corpus bat sortuko litzateke».

Uste bera agertu zuen Laura Mintegik Argia aldizkarirako egin zion elkarrizketan (1994):

«Gure artean influentziarik nabariena grekoarena da. Horregatik, hobe da greko literaturatik zuzenki hartzea, espainoletik baino».

1980ko udazkenean Donostiako Itzultzaile Eskola abiarazi zuen Euskaltzaindiak, Martutenen. Euskal Itzultzaileen Oinarrizko Prestakuntzarako Eskola omen zen, eta, Krutwigen jomugan zituen goi mailako helburuetatik urrun samar omen zegoen arren, itzulpen klasikoen gaineko prestakuntza eta euskal literatura eskaintzen zituen.

Apollôn gure culturaren symboloa lanean arestian aipatu gaia ere sakon aztertu zuen, besteak beste, euskal kulturan ikusten zituen zenbait ahuleziaz jardutean (1987: 35):

«Zeren eta euskal casuan interessant dateke, ezen euskarak’ bere hizkuntzazko structurak direlata, bere adar culturala crea lezala. Hunen egiteko elikatura cultural basikoa onhartu eta assimilatu behar da, eta hauxe gure casuan graikarazko originalak diradé, eta baldin nahi ba da, bigarren postu batetan latinaren bidez ethorritakoa ere, bainan gaur egunean’ batez ere Eurôpêko ethorkizunari begiraz euskal literaturak’ bere inspirationearen edaria’ Aganippêko ithurrian edan behar luke, eta geroz’ hor ere’ beren elikatura hartu dutenekin, communicatu; hau da, alemano, anglo, italiano ta frantsesarekin. Soilik orduan euskal literaturgile baten lanak valioko den zerbait ekhoitz lezake. Huntara ez da aski inspiratione theiozkoa, hau beharrezkoa denagatik, aitzitik huntaz gainera nolabait akadêmi on bat eduki behar dugu. Hau da artearen kanônen pratikêa eta ezagutza dadukana, eta gure egokera aphala culturan delata aiphatu ditugu ithurrietan inspiratione hartzea ezinbertzea da. Ezinbertzeak dira ithurri classicoak».

Krutwigek Jaurlaritzaren beka bati esker idatzi eta ohiko bide formalen bidez argitaratu gabe dirauen Ba hal daduka Euskalherriak’ ethorkizunik Kybernêtikêaren garaian? (1987) lana ere prestatu zuen, eta oso gogoeta interesgarriak azaldu zituen hartan, bai zibernetikaz bai zenbait itzulpen arazoz.

Hastapenetan azaldu bezala, bere buruaren itzultzaile ere jardun zuen, eta Ekhaitza dugu horren adibiderik nabarmenena. Antón Ugarte Muñozek honako hau dio (2017: 264):

«Ekhaitza. San Sebastián: L. Haranburu, 1980. 244 p.; 21 cm. ISBN 84-7407-084-8. Nota: Auto-traducción al euskera de la novela inédita en español La tempestad, independiente de la serie El jardín de los halcones».

Zertan esanik ez, El jardín de los halcones hori Belatzen baratza ezaguna da.

Euskara baturako Euskaltzaindiak aukeraturiko eredua gorabehera, bereari eutsi zion Federicok, eta horren adibide argia dira, itzulpenari dagokionez, besteak beste, Mao Zedong-en zenbait lanen itzulpenak edo aipatu Ekhaitza bera.

Josu Lavinek dioenez (2021):

«Ondoren Krutwig dembora batez Algerian egon cen, ETAco dellegatione dyplomaticoarequin. Hor harreman osso onac eguin cituen Embaxada Tchinatarrarequin, horren puncturaino non Tchinaco Gobernuac ordainduta, Mao Tse Tungen cembait obraren itzulpenac euscararat eguin bait cituen».

Itzulpengintza hori bultzada politiko bati esker apailatu zuen arren, dena dela, zio politikoaz gain, besterik ere bazen tartean, Imanol Muruari adierazi zionez (1999: 94):

«Nik ondo ezagutzen nituen txinatarrak eta orain ere sinpatia handia diet. Nehoiz ez dira egiazko marxistak izan. Haientzat ere marxismoa bidea gidatzeko metodo bat izan da».

Hala eta guztiz ere, Krutwig ez omen zen beste teorialari abertzale batzuk bezain Maozalea. Muruak gaiari buruz galdetuta, honela erantzun zion (1999: 95):

«[Galdera, Murua] Mao ere izan zenuen erreferentzia. Haren itzulpenak ere egin zenituen. [Erantzuna, Federico] Mao ere bai gauza batzuetan, baina ez hainbeste. Maozale Etxebarrieta zen eta, batez ere, Julen Madariaga. Ni ez nintzen hain maozale».

Eskura ditugun datuen arabera, ezin jakin daiteke zein hizkuntza hartu zuen abiaburu Krutwigek lan hori burutzeko (bat baino gehiago ere izan zitezkeen, jakina). Hiztegi eta grafia kontuak gorabehera, zein garaitakoa den ikusita, ez legoke oso urrun Krutwigen belaunaldiko batzuek eginiko itzulpenetatik, ez eta are alor bereko egungo zenbait itzulpenetatik (Krutwigek ituan irakurle edo hartzaile kultua bazuen ere).

Gaian sakontzearren, aipatu Ba hal daduka…lan argitaragabean jaso zituen gogoeta batzuk erabiliko ditugu, itzulpen praktikarako gogoeta teoriko interesgarri-interesgarriak jaso baitzituen, bere itzulpen moldearen erakusgarri (1987: 107):

«Berhain lan bat bertze hizkuntza batetara itzultzen denean, bethi ere soilik contenutua itzul dezakegu, eta ez originalean dagozen grammatikêzko particularitateak, zeren eta askotan hitzez hitz egin ba geneza, nola hizkuntzak’ differentak diren, bai eta heien literatur traditioneak ere diaphoroak bait dira, hitzez-hitz eginikako itzulpenak oso tzarrak izan litezken, eta huntara ere gehienetan gerthatzen da euskaraz non eta itzulpenak oso tzarrak ohi diren. »Guttitan itzulpen bat originala baino hobea izaiten ohi da. Batzuetan gertha liteke (…) ezen itzulpenak hoin onak direla edo behar bada hoin ongi bir-interpretaturik dagozen, non eta itzulpenak bere herrian originalak (…) bezainbertze repræsentatzen diren, eta persona guztiek egiazko creationeak itzulitako hizkuntzan direla pentsatzen duten. »Beraz itzulpen batetan hobekienik itzuli egin behar dena: zer dena da (…), eta soilik bigarren punctuan nola dena (…)».

Bestela esanda, mezua edo zentzua, aurrenik, eta, bigarrenik, forma bera, azala, nahiz eta, testu motaren arabera, horien artean bereiztea lan nekeza gerta daitekeen. Azken batean, itzulpen teorialari eta ikertzailerik ospetsuenek aldezten dutenetik hurbil-hurbil zebilen.

Amaitzeko, Apollôn deritzon laneko esaldi batzuk aldatuko ditugu hona, amaiera ezinago egokia direlakoan (1987: 55):

«Hemen, batez ere literaturan egiten dena, ez da españolkerien copia valoregabeko bat baizik, ezein ere intereserik ez duena, ez euskaldunentzat ez eta bertze herrientzat ere. Bainan nolabait euskal literatura bat’ ezinbertzea da basean, bertze cultur adarretan, valoreko gauzak euskaldun araura creatzekotz, Hizkuntzazko referentien systêma bat cultur creatione guztien base sine qua non bat delakotz; hizkuntzaren bidez herri baten cultura finkatzen bait da. »Irakurleak pentsa liroke pessimista naizela. Ez dago halakorik, gauzak nola diren erran behar dela uste dut».

Karlos del Olmo Serna

Sar hitzak

Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile eta Interpreteen Elkarteak 1991., 1996. eta 2002. urteetan, ohorezko bazkide izendatu zituen zenbait itzultzaile. Horien artean, ez da agertzen Federico Krutwig Sagredo (Getxo, 1921—Bilbo, 1998), nahiz eta, jardueraz, izendaturikoen artean egoteko behar adinako merezimenduen jabe bide zen. Horren ondorioz, elkarteak ohorezko bazkideen lanen laginak jasotzen dituzten hiru itzulpen antologietan (1996, 1998, 2002) ez da ageri Federicoren lanik. Ordea, elkartearen Nor da nor datu basean, Krutwigi buruzko fitxa bat agertzen da, eta hark itzulitako bi poemaren berri ematen du: Haltzen errege, Goethe, Johann Wolfgang von (1951) [de – eu], eta Zoriko Eresia, Hölderlin, Friedrich (1951) [de – eu]. Ez dira horiek itzultzaileak euskarara ekarritako lan bakarrak, jakina, baina bai datu base horretan jasoriko bakanak. Auñamendi eta Wikipedia entziklopedietan ere ez dute osorik aipatzen haren itzulpengintza.

2021. urtean, Krutwig Sagredoren jaiotzaren mendeurrena bete zen, baina ia bestela baitakoan eta oharkabean igaro zen mendeurrena, euskaltzaina (izendaturiko gazteena) eta eragile politiko nahiz intelektual nabarmena izan zen arren. Ez zen pertsona erosoa izan eta, beharbada, ETArekin bolada batean izan zuen harremanean etzan liteke ahanzturaren zioetako bat, bai eta iritziak plazaratzerakoan iragazki edo motelgailu handirik jabe jokatu izana. Salbuespen bakarra, ia, Krutwigen Lagunak deritzon talde batek UEUn, besteak beste, 2021ean apailaturiko jardunaldiak eta Nabarraldek 2022an jardunaldiotatik ekarrietako batzuk biltzeko plazaraturiko liburua: Krutwig bere mendeurrenean berrirakurtzen, bai eta lagun talde horren laguntzaz liburua hedatzeko prestaturiko hitzaldiak eta bideoa ere. Artikulu honetan ez gara luzatuko haren biografiaren gaineko zertzeladak ematen, aipatu liburuan erraz sakondu daitezke eta, besteak beste.

Adinez, beste itzultzaile horietako askoren belaunaldikoa zen Krutwig, eta haren ekoizpenari eta planteamendu teoriko nahiz linguistikoei erreparatuz gero, begi bistan dago merezimendurik aski bazuela aipaturikoen artean agertzeko, testu sakratu katolikoak itzultzeari dagokionez izan ezik, gauza jakina baita, besteak beste Espainiako eliza katolikoak zuen jarrera salatzeagatik erbesteratu behar izan zuela —beste erlijio batzuez kezka handiagoa erakutsi zuen Federicok bizialdian—, Sudupek idatzi bezala (2011: 61):

«Zaitegik, Orixek eta Ibinagabeitiak-eta erbestetik bezala, aberri barnetik, Bilboko hiri erdaldundutik, euskara eta kultura lotzeko oihu ozena F. Krutwigek egin zuen. Azkue adinean aurreratuak hari gomendatu zion Euskaltzaindiaren geroa, eta hark bere talentu eta nortasun intelektual indartsua lagun —erregimenarentzat ez zen susmagarria, aita aleman faxista eta falangista izaki (Mintegi, 1984); semea, haatik, aitaren ifrentzua atera zen, eta 1952ko maiatzean, Villasanteren sarrera-hitzaldiari egindako harrera-hitzaldian, Eliza katolikoak euskararen aldera zerabilen jarrera zorrotz kritikatzeagatik erbesteratu zen— oso urte gutxian —bizpahiru— Euskaltzaindia eraberritu zuen euskaltzain kopuruz, eta euskara ereduz eta euskara politikaz ere hala egin nahi izan zuen —berak ezarri zuen estreinakoz euskara lan-hizkuntza erakundean, Julio Urkixo hil ondoan—».

Xabier Kintanaren arabera (1999: 717):

«Erbestean hogeita sei urte eman behar izan zituen Federikok, harik eta 1978.ean, Franco hil ondoren, Hego Euskal Herrira itzuli arte».

Itzulpengintzan izan zuen garrantzia

Itzulpengintzaren aldetik, aurrera aurretik, hiru alderdi aipatu behar ditugu Krutwigen inguruan, euskal itzulpengintzan merezi eta ondo irabazia duen baranoa zedarritzearren: a) hainbat hizkuntza ikasi eta erabili izana (eleaniztun aktiboa eta pasiboa), b) itzulpenak paratzea eta argitaratzea eta c) itzulpengintzaren gainean teorizatu izana. Beste merezimendu bat ere badu, teorizatzaile izatea areago zehazte aldera: zibernetikaz eta horrek kulturan eta hizkuntzan izango zuen eraginaz erakutsi zuen kezka handia (egungo euskal itzulpengintza nekez uler liteke ordenagailuak lagunduriko itzulpen lanik gabe, horretan ere, aitzindari gertatu zen). Bestalde, eta aurrerago ere kontu horri ostera ere eutsiko diogun arren, ezin atzenduta utzi egun hainbat ikerketaren helburu den alor bat: autoitzulpenarena, bere buruaren itzultzaile ere izan baitzen. Bestalde, ezaguna da Federicok euskararen batasunaren alorrean eginiko lan eskerga, beste euskal itzultzaile askoren antzera, orokorrean, batasungintza horretan izan duten esku hartze muntadun-muntaduna ere gertatu denez gero.

Abar horien ingurukoak ezin hobeto laburbiltzen ditu Jaurlaritzaren beka bati esker idatzitako Apollôn gure culturaren symboloa lan argitaragabean (1987: 36), zeinean, besteak beste, euskaraz eta greko klasikoz dakiten euskaldunak aldarrikatu zituen:

«Alta, nahi ukhan ba dezagu, Euskalherria roboten morrointzaren manupean eror ez ledin, gure lemaz golphe bat eman behar deraukogu gure ibil-zentzuan 180º/etan aldatzekotz, zeren Euskalherriak orain dano ez du ukhan ez zoriona ez eta zoritzar ere bere culturaren desarroilatzekotz epokhê post-renaissancetiarrean, zeinaren bidez Euskalherria egokera faltsuan egon liteken cultur berriaren desarroilatzean, nola gerthatzen bait da español culturaz. Gure egokera ikhertzeko beharkizuna dugu, eta geu ere’ graiko cultur-kykloaren parte bat garela onhartzea, eta hortakotz gure egokeran egin behar dugun lehen gauza, graikaraz asko eta asko baino gehiago ere studiatzea. Edozein euskaldunek euskararen eta graikararen bilingual bat behar luke izan, eta hau gertha ledintzat batez ere persona imaginationezkoetan».

 Imanol Muruak egindako elkarrizketa batean, honela mintzo da Federico bere aurreneko itzulpenez (1997: 65):

«[Imanol Murua] Euskeltzale Bazkunako liburuak euskara sabindarrean idatziak ziren, ezta? [F. Krutwig] Eta batzuetan halako hizkuntzaz egin nituen itzulpenak, baina berehala ikusi nuen hori amets bat besterik ez zela, eta hasi nintzen e[giazko bizkaieraz eta lapurteraz idazten».

Eta aurreraxeago, hizketaldi berean, (1997: 66):

«Gerra [Zibila] hasi baino lehen itzulpen batzuk egin nituen. Batez ere Alemaniako literaturako lan batzuk itzuli nituen: Goetheren gauza batzuk… Bizkaieraz idatzi nituen hasierako lan haiek. Orain galduta daude. Ez daude argitaratuta».

Kontuan izanda 1921ean jaio zela, hamabost bat urte zituela ekarri ei zituen euskarara. Itxuraz, familiari arazorik ez eragitearren, erbesteratzerakoan, itsasora bota zituen itzulpenok. Hona hemen Xabier Kintanak idatzirikoa (1999: 715):

«Euskaltzaindiarekin erabat loturik egon zen garai horretan artikulu, poema eta itzulpen ugari argitaratu zituen Gernika, Egan eta Euzko gogoa aldizkarietan. Horiez gainera, ehundaka poema aleman itzuli zituen Bizkaiko euskarara, atzerriratu behar izan zuenean, familiaren kalterako izango zirelakoan, itsasora jaurtiak».

Zer hizkuntz eredu?

Aurreneko itzulpen horietaz berba egiterakoan, Federico itzultzailearen hizkuntza eredua aipatzea noraezekoa dugu, arestian jaso dugunez, <<egiazko bizkaieraz eta lapurteraz» idazten hasi omen zelako. Imanol Muruarekin izandako elkarrizketan, areago sakondu zuen eredua (1999: 73):

«Batez ere Axularren Gero dut eredu. Eta lehenagokoa zelako, Leizarragaren Testamentu Berria. Hizkuntza guztietan kreatzen dira hizkuntz mailak. Bata da Bibliako maila, bestea eguneroko maila. Horrelako mailak beste dialektoetan ez daude, lapurtera klasikoan baino ez daude. Orain denok demokratak gara eta guztiok eredu berdinean mintzatu behar dugu elkarrekin. Hizkuntza kulto batean ez da hori gertatzen: honekin hitz hauek erabiltzen dituzu eta harekin beste hauek. Lapurtera klasikoak baditu hizkuntz mailak beste euskalkiek ez dituztenak».

Hizkuntz ereduaz ez ezik, zelan halan, estilistikaz ere dihardu horrelakoak aipatzean.

Halere, Apollôn gure culturaren symboloa lanean oso iritzi gogorra (errealista?) plazaratu zuen eredutzat zituenez (1987: 41):

«Concretuago, poiêsian ez dezakegu erran, ezen Euskalherriak, euskaldun izaikeran, goiera universaleko obrarik ekhoitzi duenik, nahiz eta Beraskoizko Leizarragak eta Axularrek hizkuntza bat expressione philosophikoarentzat eta literaturan ideak jakin araztekotz, aphailatu zutenagatik. Beren obrak, lehena Bibliaren itzultzaile izaiteaz eta bigarrena obra religios baten egilea izanaz ez dira bertze hizkuntzetarat itzultzeko digne dirateken obrak».

Lan berean, Leizarragaren itzulpengintzari beste tasun bat erantsi zion, itzulpenaz haraindi, filosofiaraino, kulturgintzaraino eta nazioa eraikitzeraino hedatu zuelarik (1987: 52):

«Orain arte euskaldunok’ egiazko natione bat izaitekotz gutti, oso gutti, egin dugu. Lizarragak hasi zen bere Bibliaren itzulpenaz beharrezkoa den lanhabesa creatzen, eta euskararen possibilitate philosophikoei bulkada handi bat eman zerauen. Bainan zoritzarrez Euskalherrian ez zen buruzagitu protestantismoa, zeinak bethi ere Eurôpên graikararentzat maithasuna phizten bait zuen, nola eta Angloherrian eta Alemanian eta bertze lekhuetan gerthatu bait da. Soilik culturaren hegala desarroilaturik daduzkaten herriek’ egiazko belatzek bezala hegaz egiten dakite».

            Gai horri dagokionez, Andima Ibiñagabeitiak (euskal itzultzaile eta idazle askoren irakasle eta eredua izan zen) Krutwigek eta beste batzuek aldezten zuten hizkuntz ereduaren inguruan sorturiko eztabaidaz, ondokoa idatzi zuen artikulu batean (1956: 10):

«Mokoroa aita oraindik urrunago doa bere “Cartasemi-abierta al R.P. Villasante” eskutitz luzean. Eskolastika sendoenari loturik bere argumentu pisuak jalgitzen ditu eta honako hau dio: “Euskara zeharo hondatua ikusi nahi badugu, aski Krutwig eta Villasante’k asmatu bideak barna ibiltzea” (…) Ez da erraza Aita Villasante’k darabilen isuri eta trebetasunez hizkera hori erabiltzea. Gaurko gazteek bide horretatik nahiago balute, saia bitez, nik ez diet gebenduko: bortxa bitez eta egunen batean Euskadi guztia horretaratuko ahal dute. Ez nuke besterik nahi ere; euskararen osasuna, euskararen ondasuna. Horra euskotar orok ezer baino ere lehenago bilatu behar genukeena».

Urtetxo batzuk igaro ziren Arantzazun euskara batuaren oinarriak finkatu arte.

Bestalde, Jon Sudupek ondokoa dio Krutwigek hizkuntz eredu bat finkatzeko eginiko saioaren arrakastaz: (2011: 62)

«Ez zuen lortu gipuzkera osotua baztertu eta lapurtera klasikoa ezartzea literatur eredurako. Zergatik? Hona arrazoi batzuk (…) F. Krutwigentzat, berriz, euzkogogoatarren joera besterik baino gehiago garbizalekeria zen; altxor greko-latindarra europar guztiona zen, eta oparo baliatu behar genuen testu pragmatikoetan; literaturarako irizpide ñabartuagoa zuen. »Krutwigen asmoek erreka jo zuten zenbait arrazoirengatik: 1. Hark proposatutako eredu kasik leizarragatarra jarraitzeko zaila zen; 2. Ez zuen obrarik argitaratua; eta erakusten zuen literatur ereduak ez zuen aski erakarmenik, eta 3. Ez zuen lortu kazetarik bere euskara eredua hedatzeko —saiatu zen Gernikako euskarazko artikuluak “gidatzen”, bere ereduaren arabera zuzentzen, baina huts egin zuen, eta gainera 1952an jada erbestera jo behar izan zuen, gorago agertu dugun arrazoiagatik, hots, Eliza katolikoaren euskararekiko zabarkeria eta aurkakotasuna zorrotz salatzeagatik—».

Testu bereko orripeko oharrean, zera gaineratzen du Sudupek:

«Gernika aldizkariko zuzendari I. Fagoagak Orixeri egindako gutunean, Krutwigen jarrerari buruz: “A tal punto llegó su despotismo que me conminó a enviarle el texto castellano del Editorial que anualmente consagro en euskera a la destrucción de Gernika, para que él lo vertiera al euskara”. Orixe gutunak (1917-1961), Utriusque Vasconiae, 2006, 475-76. or. ».

Muruarekin izandako elkarrizketan (1999: 72), arestiko lerroetan jasotakoaren inguruan, honako hau zioen Krutwigek:

«Azkuek ongi ezagutzen zuen lapurtera klasikoaren aldeko nire eta Urkijoren jarrera, eta behin baino gehiagotan animatu gintuen gurearekin segitzeko: “Ea irabazten duzuen”, erraten zidan. Beretzat garrantzitsuena euskara salbatzea zen».

Hona hemen Sudupek hizkuntz eta literatur ereduaz dioena, (2011: 66):

«Lapurtera klasikoaren aldarrikatzailea F. Krutwig izan zen gorago adierazi bezala. Euskal idazle on batzuk literatur euskararako proposatu zuen ereduagatik konbentzitu zituen: L. Villasante, E. Erkiaga, L. Akesolo, J. Mirande, G. Aresti; eta, beste batzuengan, berriz, bere ikuspegi filosofikoengatik edota historiko-politikoengatik eragin zuen: Txillardegi, Mirande. Eragile gisa arrasto sakona utzi zuen eta gerraondoko lehen abiadan garrantzi handia izan zuen».

Zertan esanik ez, horietako batzuek itzultzaile ere jardun zutenez gero, Federicoren itzala zeharbidez itzulpengintzan ere barreiatu zen. Zeharrekoa ez ezik, zuzenekoa ere paratu zuen, Gernika aldizkarian bi poema itzuli argitaratu zituenez gero: Haltzen Errege [Goetheren Erlkönig baladaren itzulpena] (1951: 142) eta Zoriko Eresia [Hölderlinen Schicksalslied poemaren itzulpena] (1951: 11).

Hortaz, eskola edo, gutxienik, ildo bat ebaki zuen Krutwigek, bere gaztetasuna gorabehera. Pako Sudupek zera diosku alor horren inguruan (2011: 68):

«Aita Villasantek bere egin izan ez balu lapurtera klasikoaren aldeko deia, segur aski Krutwigek ez zukeen lortuko izan zuen eragina. Batere dudarik gabe Krutwigen ideia eta arauei etekin praktikoa ateratzen onena Villasante izan zen; idazle ona zelako».

Eta, zertan esanik ez, Mirande bera ere hautura ekarri beharra dago (2011: 68):

«Jon Mirande ere Krutwigen hizkuntza-ideietara etorri zen, eta lapurtera klasikoz hasi zen idazten. Hark ere lapurtera klasikoa Krutwigek baino maisukiago zerabilen. Ideologia aldetik ere eragin zion Krutwigek Miranderi hura Bilbotik Parisera joan zenean erbesteraturik».

Hirugarrenik, eta last but not least, Txilardegirenganaino heldu bide ziren Federicoren eraginaren uhinak, Sudupek artikulu berean adierazten duenez (2011: 68):

«Txillardegirengan, halaber, eragin nabaria izan zuen. 1949an Bilbon ezagutu zuenean, greko klasikoa ikasteko aholkatu zion, eta halaber, De Brooglie eta Schrödinger zientzialariak irakurtzea, teoria kuantikoaren eta uhin-mekanikaren ikerketetan printzipio eta ekuazio garrantzizkoak ezarri zituztenak; eta eskola budista bateko txartela erakutsi zion».

[Jarraituko du…]

Karlos del Olmo

Ezin ukatuzkoa da nazioan nazioko edo tokian tokiko literaturak garatzean harreman dialektiko halako bat sortzen dela sormenezko eta itzulpen bidezko literaturen artean, bai eta literatur kritikak, orain artekoan, beregainki, sormenezkoari erreparatu diola ere. Baina hori bezain egia handia da gero eta areago kontsideratzen ari direla literatur sistemen barne antolamendutik globalizatzeraino doazen bideak eta moduak. Mota horretako ikerlanek bestelako dimentsio bat hartzen dute hegemoniko ez diren hizkuntza eta kulturen literatur ekoizpenari gagozkiola, zertan esanik ez.

Hermes Salceda-ren arabera, «itzulpena irakurketa baten idazketa da», eta kontuan izanez gero kritika literarioaren eginkizunetako bat testuak irakurtzen eta ulertzen laguntzeko bidaide izatean datzala, harrigarri samarra gertatzen da ikustea zenbateraino bizi diren elkarren ondoan elkarren albiste handirik izan gabe. Objektuak partekatzen dituzte, baina oso bestelako begirakuneak izaten dituzte.

Literatura (sormenezkoa nahiz itzulia) kritikarik gabe ere bizi liteke. Kritikak, berriz, bizimodu txarra duke jorratu beharreko lehengairik gabe (Borges zenak, beharbada, literatur kritikari ideal bat irudika zezakeen, kritika bakarrean liburu guztien gainean —izandakoak, direnak eta izango direnak— argi egiteko gauza dena, are idazleen edo liburuen beharrik ez izateraino ere). Halere, elkarren beharrekoak dira kritika eta sormena (itzulpena), sinbiosian jardun behar izaten dute, batez ere ikusita itzulpengintzaren «herria» ez dela eremu homogeneo bat: itzultzaileak, argitaratzaileak, idazleak, ikasleak, irakasleak, kritikariak eta ikertzaileak hainbat auzotan edo baserritan bizi izaten dira, eta askotan, ez dute elkar hartzen ia ezertan ere, auzolan gaitza izaten dute. Erdigunea ez ezik, zenbait aldiri ere baditu herri horrek: argitaletxeak, unibertsitatea, ikastetxeak, profesionalen elkarteak, hedabideak, irakurleak, dendak, irakurle klubak…

Errelatoez berba egitea puri-purian dago, alegia, historia bera (?) kontatzeko ikuspegi eta modu elkarren ezberdinez. Eta literatur kritikak literaturaren historia eraikitzeko lehengaian lagundu nahi badu, errelato anitz horietan ezinbestean jaso beharko du literatura itzuliaren gainekoa ere. Kritikariak testuaren gaineko galdera egokia egiten asmatu behar du… eta erantzun bat baino gehiago izan daitekeela onartu ere (itzultzaileak ongi ohi daki jatorrizko esaldia ordaintzeko modu on eta egoki bat baino gehiago egongo dela…). Gauza da, neurri batean, kanonak finkatzeko nahian, kritika totalitario ere bihur daitekeela, eta, sarri ere sarri, testu itzulia ez dela izaten totalitarismoaren laguna.

Kritikak jakinduria sortzen du, itzulpengintzak, oroz gain, praktika, jatorrizkoa emateko trebezia eta senezko jokabide batzuk, mudakorrak haiek denboraren joanean. Kritikak, aldez edo moldez, testua historia bihurtzen du; itzulpenak, aitzitik, etorkizun berriak, unibertso paraleloak eransten dizkio jatorrizkoari, bidea ebakitzen die irakurketa modu berriei, kritikak halako maiteak dituen taxonomietatik urrun. Itzulpenari testua interesatzen zaio alderdi dinamiko batetik, efektu estetikoak sortzen dituen aldetik: kritikariak dena delako efektuaren zergatikoa jakin nahiko du, efektu hori sortzeko modua interesatuko zaio itzultzaileari, xede testuan birsortzeko orientabidea bilatuko du. Eta eremu horretan, oso interesgarri gerta daiteke kritikariaren eta itzultzailearen arteko elkarrekikotasuna. Kritikaren interesekoa da jatorrizko testuaren zentzua (bakarra ote?) finkatzea edo zehazten jakitea; itzultzailearen interesa, kontrara, jatorrizko testu literarioaren anbiguotasunei diren-direnean eustearen bidetik eta desafiotik joango da.

Literatur ikerlanen ikuspegitik, itzulpena idazketaren teoria eta praktika halako bat da: ez du literaturaz teorizatzea helburu itzultzaileak, baina irakurketaren praktika bat behar du, testuan gertatzen diren idazte eragiketen berri emango badu. Idazteko praktikan ere jardun behar du itzultzaileak, irakurtzean hauteman dituen egiturak birsortu ahal izateko.

Zer eman diezaiokete elkarri kritikariek eta itzultzaileek? Literatur teoriak itzultzaileari esan diezaioke zein berezitasun duen testu idazkuntza jakin batek. Hortaz, jakinduria filologikoa baino, irakurketa prozedura batzuk eman diezazkioke, testu bakoitzaren idazketa prozedura berezietara hurbiltzeko lagungarri. Itzultzaileak, ordainez, testua irakurketa berrietara eramango du, dinamikotasuna erantsiko dio testuari; kritikak, dena dela haren joera, testua finkatzea izaten baitu helburu nagusi, zelan edo halan.

Ezin ukatuzkoa da literatur ikasketek eta kritikek beti begiratu izan diotela halako mespretxu aire batez itzulpenari, praktika subsidiariotzat jota, lehenari bigarrenaren informatzailea izatea dagokiolakoan, itzultzaileari berridazle eta idazle adituaren eginkizuna ia aitortu gabe. Alde horretatik baino ez da ulertzen, sarritan, itzulpenaren kritika ustezko itzulpen akatsen katalogo bihurtzea. Baina elkarlan ederra egin dezakete literatur kritikariek eta itzultzaileek, elkarri testu literarioa hobeto ulertzeko jakinduriak emanda, testu baten estiloak sortzen dituen itzulpen zailtasunek bide berriak eman dizkioketelako kritikariei, eta kritikak azterturiko eta sailkaturiko estilo ezaugarriek nabarmen erraz diezaiokete eginkizuna itzultzaileari.

Azkeneko urteotan, Meschonnic-ek eta Steiner-ek ebakitako bidetik, eta Itamar Even-Zohar-en polisistemaren teoriari esker, itzulpenari bestela begiratzen hasi da kritika. Adibidez, Even Zoharrek itzulpengintzari buruz egindako ikerketen arabera, kulturen barneko arauen ondorio izan daitezke jatorrizko testuen eta itzulitakoen arteko aldeak. Hala, itzulpengintza ikasketa filologikoetan bazterreko arlo izatetik harreman interkulturalen ikerketarako gune muntadunak izatera igaro da. Itzulpena errenta da sistema literarioen funtzionamendua eta bilakabidea aztertzeko jokoan.

Ondorio soziopolitikoak ere baditu ikerlerro horrek: kultur praktikak planifikatzearen ingurukoak —itzulpen politika ere barruan dela—. Hala, bestelako garrantzia hartzen du gutxiengoek eta gehiengoek errekurtso kulturalak kontrolatzeko elkarren aurka duten borrokak, bai eta erdigune eta periferia direnen arteko erlazio arazoek ere.

Ildo horretatik, ikerketaren xedea ez litzateke testua, produktu kulturaltzat hartuta, kultural osagai jakin horien ekoizpena baldintzatzen duten kultur eredu dinamikoak baizik. Guztiarekin ere, oraindik nagusi izaten dira sorburu kulturatik xede kulturara doan ikuspegia, eta ez alderantzikoa, bestela esanda, itzulpenek kultura hartzaileak aberasteko moduari erreparatzen diote batez ere ikertzaileek. Itzulerako bidea ez da hain ohikoa, baina iraultza moduko bat sor lezake itzulpena sorburu kulturako irakurbideak berritu eta aberasteko baliabidetzat hartzen duen teoriak. Itzulpen kritika molde berri bat litzateke hori, eta itzulpenaren epaiketa zorrotza egitetik jatorrizkoaren eta itzuliaren arteko distantzian jatorrizko testuaren alde ezkutuak ageriago jartzera pasa liteke. Horren kasu paradigmatiko bat genuke polisistema frantsesarena: berbeta horretara itzulitako literatura errusiarrak ospea erantsi zion jatorrizkoari, bai eta beste hizkuntzetara itzulia izateko bidean jarri ere. Aldi berean, polisistema frantsesa aberatsago bihurtu zen.

Hortaz, ikergai berriak sor daitezke: testua aukeratzeko metodoa; itzultzailearen editoreak edo mezenak aukeraketa horretan izan duen eginkizuna; itzultzaileak testu itzulian erabilitako irizpideak, eta xede sistemak testu itzuliari eginiko harrera. Onartuz gero testuak ez daudela hutsean zintzilik edo isolaturik eta badagoela mugakizun testual eta estratestual balbe bat, bestela esanda, badirela itzuliaren erabakiak nolabait baldintzatzen dituzten manipulazio prozesu batzuk, oso bestelako ikuspegia zabaltzen da itzultzaileen eta kritikarien edo ikertzaileen arteko elkarlanerako. Koldo Mitxelenak esan bezala: «besterena nuen neuregana».

Karlos del Olmo

Planetako erabiltzaile konektatuen % 98 iristeko, gutxienez, 48 bat hizkuntzatara itzuli behar dituzte edukiak enpresek. Eskaintza hizkuntza bakarrean baino ematen ez badute, munduko kontsumitzaile batzuk besterik ez dute erdietsiko; bestela esanda, 50 bilioi dolarreko merkatu baten txatal bati salduko diote.

Itzulpen merkatua nabarmen eta arin aldatzen ari da, itzulpen automatikoa hobetuz doa egunean-egunean, eta horren emaitzak erabilgarri gerta daitezke (hizkuntza gorabehera) batez besteko erabiltzailearentzat, baina nabarmenegia izaten dirau itzulpen automatikoaren eta profesionalaren arteko aldeak. Nora joango da itzulpengintza datozen urteotan? Makinak nagusituko dira? Egin dezagun igarle lan apur bat:

1.- Nabarmen haziko da makina bidezko itzulpena, baina ez ditu ordezkatuko pertsonak

Makina itzulpena ez da gauza jendearen zehaztasunik edo jariotasunik lortzeko, oraingoz. Dena delako hizkuntza darabilen hiztunak berba berriak erants diezazkioke hiztegiari, lehengo eleei beste esanguraren bat erantsi, gramatika aldatu edo ortografia aldrebestu. Ikusi besterik ez dago zer gertatzen den lineako txatetan, sare sozialetan eta bestelako erabilera «herrikoietan».

Ordenagailuak ez dira gauza etengabeko bilakaera hori guztia eguneratuta izateko (ezta hiztunek eurek ere, ezin hizkuntza bat bere osotasunean menderatu une jakin batean). Guztiarekin ere, itzulpengintza automatikoak lortu duen mailan, erabiltzaile arruntak erosotzat ez ezik, ezinbestekotzat ere jotzen du. Munduan izan daitezkeen 250.000 itzultzaile profesionalak, gutxi gorabehera, ez dira gai 6.000 hizkuntzaren baino gehiagoren arteko itzulpen eskari gero eta handiagoa asetzeko.

Halere, itzulpen motor automatikoak eta gorabideko eskaria —bai eta erabiltzaileek erdipurdiko itzulpen arinak gero eta hobeto onartzea ere— direla bitarte, gero eta nabarmenagoa izango da itzulpen automatizatua gizartean.

2.- Bizidunek egindako itzulpena gero eta baliotsua bilakatuko da

Ohiko itzulpen automatikoaren inperfekzioaren ondorioz, pertsonek landutako kalitatezko itzulpenaren onurak onartuko ditu gizarteak, orain arte itzulpengintza eta itzultzaileak itzalean samar egon diren arren. Gero eta jende gehiago konturatuko da testu bat hainbat modutara ekar daitekeela beste hizkuntza batera, eta itzulpen erosleak ulertzen hasiko dira zeinen garrantzitsua den kalitate handiko «artisau» itzulpena, batez ere produktuak eraginkortasunez saltzeari edo atzerriko erosle talde jakinenganaino heltzeari gagozkiela.

3.- Itzulpenak gero eta txertatuago egongo dira enpresako lan fluxuan

Enpresa batek eskaintzen duen hizkuntza berri bakoitzeko, edukien kopurua biderkatzen zaio lan fluxuan. Halere, behartuta egongo da itzulpena negozioetarako edukiak sortzeko prozesuan integratzera; beraz, gai izan beharko du edukiak itzuli, editatu, zuzendu eta eduki lokalizatuak sinkronizatuta izateko, eta hori guztia, modu eraginkorrean.

Hartarako, edukiak kudeatzeko paketeak (CMS) nahiz pakete espezializatu gehigarriak erabili beharko dituzte enpresek, eta, guztiarekin ere, gero eta nabarmenago izango da itzulpena eta lokalizazioa eranskintzat edo beranduagoko prozesutzat hartzea ez dela praktikoa.

4.- Itzultzaile jendeak eginkizun berri eta zabalagoak izango ditu

Dagoeneko, itzulpen automatikozko motorrak beren espezialitateen arabera pertsonalizatzen hasi dira ordenagailuz lagundutako itzulpenaren alde hautu egindako itzultzaileak, bai eta itzulpen memoriak bezeroen beharren arabera garatzen eta lantzen ere.

Makina bidezko itzulpena gero eta gehiago erabiltzearen ondorioz —batez ere pertsonak eginiko itzulpena praktikoa edo beharrezkoa ez den egoeretan—, sarritan, itzultzaileek lan egingo dute itzultzeko makina ataza berezietarako trebatzen.

Makinak lanik egin ezineko egoeretan, jatorrizko testua besterik itzultzen ez duen pertsona izatetik lokalizatzaile edo «trans-sortzailea» izatera igaroko da itzultzailea, marka baten atzean dautzan kontzeptu abstraktuagoak tokian tokiko merkatuetara sartu eta edukiak egokitzearen ardura izango duelarik. Era berean, itzultzaileak hasita daude egiaztatzen produktuen izenek beste kulturetan esanahi egokia dutela eta ez dela agertuko produktuaren edo enpresaren izen ona zalantzan jartzeko moduko hizkuntz tranparik.

Ondorioa

Sortu zenetik, bide luzea egina du lineako itzulpenak. Nonahiko itzulpen automatikoko zerbitzuak ez ezik, kalitatezko itzulpenak ere lor ditzakete enpresek pertsonen bidez, ia automatizaziotik hurbil. API (ingelesez, Application Programming Interface, hau da, aplikazioak programatzeko interfazea) izenekoei esker, itzulpen prozesua integra dezakete itzulpen zerbitzuek beste software paketeetan, lokalizazio eraginkorra lortzeko, erraz askoan lortu ere. Itzulpena negozioaren alderdi gero eta garrantzitsuagoa bilakatzen ari da lineako negozio mota guztietarako, eta industriak hasita daude egokitzen egiteko modu berri horretara, menturaz, zenbait itzultzaile baino arinago.

Karlos del Olmo

Idazlari lantsu bat bizi izan omen zen XIII. mendean, seguru asko, Ingalaterrako Worcester priore barrutian, makina bat eskuizkriburen sortzailea baita. Ospetsua da monjea zenbait ezaugarri bitarte direla: letra etzan berezi batez idaztea, marroi koloreko tinta erabilita (ez harako «poeta kaxkar» hark legez), eta… hainbat eta hainbat dokumenturen itzultzailea izatea.

Letra etzan berezi horrek bi emakumezko ikertzaile elkartu zituen, historiagile bat eta neurologo bat. Zergatik? Susmoa zutelako mugimendu nahasmenduren bat zuela. Lankidetza horren ondorioz, harako itzultzaile haren nekezko pairatu beharrari: dardara esentziala.

Mugimenduaren nahasmendu hori maiz gertatzen da, batez ere, 65 urtetik gorakoen eskuetan (baina ez haiengan bakarrik); 40 urtetik gorako hogei lagunetatik, batek ba omen du gaitz hori, eta bostetik batek izan dezake dardara esentzial deritzona 65 urtetik gorakoen artean.

Ezizena ere jarri diote Ingalaterrako itzultzaile idazlari ospetsu horri: «Worcesterreko esku dardaratsua».

Brain: A journal of Neurology aldizkarian argitaraturiko artikuluan Deborah E. Thorpe eta Jane E. Alty ikertzaileek diotenez, diagnosia egiteko eskuizkribuak beste ikergairik ez zuten. Itxuraz, idazki horietan 50.000 terminoren gaineko glosak idatzi zituen. Zein izan zitekeen patologia? Erdi Aroko monje horren idazkerak patroi berezi-berezi bat zuen. Hortaz, egun mota batzuetako mugimendu nahasdurak dituzten pertsonen idazkiak alderatu zituzten fraide itzultzailearen kaligrafia bereiz bezain uniforme eta airosarekin.

1. irudia: itzultzaileak garai ezberdinetan idatziriko oharrak

Eta zer ondorioztatu dute? Ez dakitela zein adin zuen, ezta ezkertia ote zen ala ez. Bestalde, seguru asko ez omen zuen bestelako nahasdura kognitiborik, ez bazen dardarizo hura —eta zerbait gehiago izatekotan, beste gaitz erantsiren bat litzateke, ez idaztea eragozten zion huraxe—. Itxuraz, urtea joan urtea etorri dardara larriagotuz joan zen. Ez jakiteagatik, ezin jakin dezakete, idazkiak oinarri, dardarak beste adar edo atal batzuei ere erasotzen ote zien. Beste kontu polit bat ere kausitu dute: osasunaren alorreko gaiek interes berezia ernarazten ziotela; hala, ikareriaren inguruan idatzi ez arren, hainbat eta hainbat gaixotasun eta osabideren albiste jaso zuen. Parkinsonak jota egon zitekeela erabili dute buruan ikertzaile batzuek hipotesitzat, baina egun baztertuxeago dute.

2. irudia: dardara esentziala duen egungo pertsona baten idatzia

Pertsona jantzia omen zen, eta testuetan zuzenketa bat baino gehiago egon arren, horiek nahiz gaixotasunaren ondoriotzat nahiz itzultzailearen jakinduria handitu izanaren ondorentzat jo beharra dago, eta ez jakinezaren gibelondotzat.

Artikuluaren amaieran ondorioztatzen dutenez, beste gaixotasun mota batek ez bide zion utziko itzultzaileari halako lan intelektual handi bat egiten.

Itzultzaileak ingeles arkaikotik bere mendeko ingelesera eta frantsesera itzultzen zituen dokumentuak, eta, adinean sartuxeagotan, latinera ere bai. Nola ez ekarri gogora euskal filologo nahiz itzultzaileentzat guztiz argitu gabe dauden beste glosa batzuk: «jzioqui dugu / guec ajutuezdugu».

Karlos del Olmo

Administrazioaren alorreko Langileen Kudeaketa azpialorreko gaztelaniazko «dotación» terminoak testu beraren barruan «dotazio» zein «zuzkidura» emanda agertzeak eragin ditu ondoko lerroak (bai eta itzulpen memoria beraren barruan bietara ordain izanak ere). «Lanpostu», «langile», «(lanpostu jakin baten izena) kopuru», «kide kopuru», «pertsona» eta bestelako ordain batzuek ere korritzen dute administrazio testuetan. Ezer baino lehen, esan dezagun ez garela aipatzen ari aurrekontuen alorreko «diru zuzkidurak» edo hirigintza arloko «zuzkidura elementuak», ezta eskifaiak edo tripulazioak ere, are gutxiago —hurbilago dagoen arren—, Euskaltermen araberako «unitate edo helburu jakin baterako polizia-kopurua» delakoa ere. Dena dela, aztergai dugun terminoaren bi tasun semantiko metatzen ditu azken honek: a) langile kopuru jakin bat adieraztea, b) langile horiek guztiak unitate (edo) zehatz batekoak izatea.

Definizioari begiratuz gero, erakunde ofizialetan ondokoak izan ohi ditugu:

• lanpostua: hainbat irizpideren arabera metaturiko ardura (funtzio) sail bat, ezaugarri sorta definitu baten jabea. «Dotaziak» barne biltzen dituzte (lan)postuek.
• (lanpostuen) dotazioak: postu bati dagokion unitateen kopurua. Eginkizun eta/edo ezaugarri elkarren ezberdinak izan ditzakete. Postuak funtzioetan oinarriturik eratzen dira, dotazioak atazen edo eginkizunen arabera, ordea.
• funtzioa: zer egin behar den definitzen duen enuntziatu bat.
• ataza, eginkizuna: nola egin behar den definitzen duen enuntziatua, funtziotik eratortzen da.
• plantilla: erakundean diren lanpostuen dotazio guztiak.
• (lan)postuen zerrenda: antolamendu tresna bat da. Plantilla kontuan izanda, giza baliabideak antolatu eta planifikatzeko bidea ematen du. Diren dotazio guztiak har ditzake, edo batzuk besterik ez.
• aurrekontu plantilla edo plantilla organikoa: aurrekontuan langileei ordaintzeko dirua izendatuta duena.

Toki administrazioari dagokionez, Toki-araubidearen oinarriak arautzeko 7/1985 Legeko 90. artikuluaren arabera, «Toki-korporazio bakoitzari dagokio urtero, aurrekontuaren bidez, plantilla onartzea. Zerrenda horretan funtzionarioen, eta lan-kontratuko eta behin-behineko langileen lanpostu guztiak jaso beharko dira».

Seguru asko, aurrekontu plantilla edo plantilla organiko horretan dago «zuzkidura» terminoa langilea(k) aipatzeko erabiltzearen jatorria. Zein da gauza? Lanpostuen zerrendak ezin duela bere baitan jaso plazarik edo posturik baldin eta beharrezko aurrekontu zuzkidurarik ez badute.

Proposamena: orokorrean, «dotazio» erabiltzea, postu, lanpostu, langile, funtzionario eta enparauak beste termino batzuk ordaintzeko erabili ahal izateko.

Arazoa? Euskaltzaindiak ez duela onartu, oraindik, «dotazio» berba Hiztegi Batuan. Eta, horrekin batera, dotar eta desdotar, desdotación eta sailekoak erabaki beharrean geundeke. Zilegi litzateke tradiziozko «dotatu» aditza erabiltzea? Eta «desdotatu» asmatzea? Honelakoak agertzen direlako corpusetan: «Desdotar provisionalmente la transformación de dos plazas de técnico auxiliar de laboratorio en dos plazas de técnico especialista de laboratorio…», «La Administración opta por exprimir al máximo a los trabajadores que tiene a su servicio desdotando plazas y congelando la ampliación de las mismas». Azken batean, kolokazio hau ematea dateke gauza: «quitar la dotación, partida presupuestaria, efectivos...»?

Karlos del Olmo

Kode irekiko itzulpen tresna sorta bat dugu Autshumato. Hego Afrikako North-West University unibertsitateko Centre for Text Technology (CTexT®) atalak garatzen eta kudeatzen du.

Esan beharrekoa da, bestalde, Autshumato (edo Autshumao nahiz Herry edo Harry de Strandloper) interprete bat izan zela, Hego Afrikako Saan (boskimano) leinu batekoa (Strandloper zen kolonoek emandako izendapena). Interprete lanetan eta bestelako negozioetan jardun zuen kolonoekin, bai eta espetxean ere egon ere (Robben espetxe malapartatuan), europarren aurka matxinatzeagatik. 1663. urtean hil zen.

Itzulpen memoriak, itzulpen automatikoa eta glosarioak artezteko tresnak biltzen ditu sortak. Berez, Hego Afrikako hamaika hizkuntza ofizialak jorratzeko prestatuta dago, baina erraz egokitzen da edozein hizkuntz bikoterekin jarduteko.

Berez, itzulpen lana automatizatzeko eta antolatzeko inguru bat eskaintzen du: Autshumato Integrated Translation Environment (ITE), OmegaT eta Moses programetan oinarritua. Zertan esanik ez, automatikoa euskararekin lan egiteko prestatu beharra dago.

Horrezaz gain, terminologia jorratzeko modulu bat ere badu: Autshumato Terminology Management System (TMS).

Eta itzulpen memoriak, itzulpen automatikoa eta terminologiakoa osatzeko, beste aiutari batzuk ere opatzen ditu:

• Lerrokatzaile bat, CTexT® Alignment Interface, testu pareak hartu eta itzulpen memoria nahiz itzulpen automatikorako corpus bihurtzekoak. Bi bertsio ditu, oinarrizkoa eta Pro. Bigarrenak aukera handiagoak ematen ditu, baina lan larriagoa behar du, jakina.
• Autshumato PDF Extractor tresnak editagarri eta beste tresnekin jorratzeko moduko bihurtzen ditu PDF formatuko dokumentuak.
• Autshumato TMX Integrator lanabesak sarearen bidez integratzen eta txukuntzen ditu TMX formatuko itzulpen memoriak (batez ere, Autshumato programak berak sortuak).

Autshumato Text Anonymiser trepetak anonimo bihurtzen du informazio konfidentziala.

Webgunean bertan itzulpen memoriak eta corpusak ere eskaintzen dituzte.

Oso aukera ona Euskal Herrian, elkarlanean, dirutzak eta denbora epe ikaragarriak xahutzeke, kode irekiko doako tresnen bidez geure itzulpen eta terminologia beharrak asetzeko (euskalkien aldetik, esate baterako), hala gura duten euskal itzultzaileei sarean lan egiteko aukera eskaintzeaz gain. EIZIE elkartea bera bitartekari egokia izan liteke horrelako zeozer abian jartzeko, erakunde ofizialak eta itzultzaile, interprete eta zuzentzaileak horrelako egitasmo baten inguruan elkarrengana biltzeko.

Karlos del Olmo

Aspaldi da —norberak nahi baino gehiago eta dirudien baino gutxiago, azterketaren zorrotza kontuan— Valentin Garcia Yebrak esan zuenetik onartu besterik ez zegoela hedabideetan literatura itzuliaz diharduten zenbait kritikarik (gehienek, esan zuen, zehazki) ez dituztela biltzen horrelako lan bat egiteko behar diren baldintzak: dela jatorrizko lanaren hizkuntza nahikoa menderatzen ez dutelako, dela iruzkina edo kritika idaztean sorburu lana (hau da, itzultzaileak erabilia) eskura ez dutelako, dela jatorrizkoa eskuragarri izan arren bi testuak behar bezala alderatzeko betarik (edo gogorik) ez dutelako izaten.

Ez da harrigarria —itzultzailea edo itzulpen lana berariaz aipatzen badute, ez baita beti hala gertatzen— iritziak orokorregiak izatea ala itzulpena irakurterraza edo irakurgaitza dela esatea, edo euskal irakurlearentzat interesgarri gertatuko dela idatzi eta lasai asko geratzea… Hau da, benetako kritikarik ez egitea edo asmo oneko sasiko kritika bat paratzea, egiatia, itxuraz, baina laudatio hutsetik harantzago ez doan zerbait, azken buruan; dena dela, itzultzailearentzat nahiz irakurlearentzat, etekina edo onura, hutsaren hurrengo.

Beste joera bat izan ohi da akats edo hutsen xerka jardutea, edo itzulpenaren alde onak besterik ez nabarmentzea, kontu begi bistako bat ahaztuta: kritikariak akatsak nahiz ederrak modu orekatuan aipatu behar dituela, benetako kritika egingo badu.

Itzultzea eragozpide lasterketa eskerga halako bat bada —gertatzez, halakoxea baita—, kritika on batek ez luke gutxiago izan beharko: jatorrizko oztopagarriak eta horiek gainditzeko erabilitako baliabideak aztertu beharko ditu kritikariak, publizista izate hutsetik harantzago joango bada.

Testu literarioa estu loturik egon ohi da jatorrizko hizkuntzaren egiturari, baina, aldi berean, ohiko erabilera moldeetatik urruntzea izaten da araua literaturan, eta aldentze horrek —itzultzaileak egoki ordainduz gero— itzulpena txartzat jotzera eraman dezake bai editorea, bai kritikaria, bai, zertan esanik ez, irakurlea bera; itzultzailearen edo editorearen sarrera batek edo kritika orekatu batek behar bezala ohartarazi ezik. Forma eduki logikoa baino munta handiagokoa bada, izan ohi den moduan, horri erreparatu beharko lioke kritikak batez ere.

Newmark irakaslea ekarri ohi zuen gomutara Yebrak, Peter Newmarken ustez, ezin delako kritikarik egin itzulpen teoria orokor bat izan gabe (irakasle ingelesa testu informatzaileez ari zen, Yebrak literarioetara eta poetikoetara ere hedatu zuen ustea).

Esate baterako, teoria bat beharko du itzultzaileak elementu arroztaileei eusten dien ala «etnozentriko» jokatzen duen erabakitzeko. Eta horren berri eman beharko, ezin bestela, kritikariak, bai eta balorazioa egiterakoan behar bezala haztatu ere, ezin duelako berdin epaitu itzulpena «jatortzearen» aldeko aztertzaileak eta «arroztearen» aldekoak.

Eta itzulpen sariketetako epaimahaikideak, zer? Kritikaria baino «kritikariago» izan behar luke, hasi bidez, irakurleari gidalerro bat eskaintzetik baino haratago doalako itzulpen sariketa bateko kidearen eginbeharra. Eta oinarri etiko eta teoriko sendoak beharko ditu, itzultzailearen hizkuntzazko erabaki asko oinarri teoriko nahiz jarrera moral edo etiko batzuen ondorio baitira; nahiz eta, kontu ezaguna den argitaratzaileak eta lan egoerak erabat baldintzatu dezaketela itzulpengintza.

Gaia agortzeko inolako asmorik gabe, adibide doaz aurreko horri guztiorri loturiko bi egoera argigarri:

a) galiziera euskaratua: azken bi urteotan plazaraturiko bi literatur lanetan, jatorrizko izendapen eta toponimo batzuk euskaratuta ematea gurago izan dute itzultzaileek. Bat, haur-gazte literaturaren alorrekoa zen; bestea, helduen literaturakoa. Haietako bati gagozkiola, itzulpen aukera hori izan zen, hain suertez, lan horietako bat aztertzean epaimahaikidek neurturiko alderdietako bat, saria ematea baldintzatu ez bazuen ere, egia esan. Baina, ezin berdin jokatu joera baten aldeko aztertzaileak eta bestearen aldekoak.

b) epaimahaikide batek haur-gazte literaturaren alorrean argitaraturiko opera klasiko baten moldaketa saritzeko eragozpen etiko halako bat aipatu zuen sariketa bateko epaimahaiaren bilkura batean, lan horretan agertzen den emakume eredua dela kausa, hain suertez, XXI. mendean ezin onartuzkoa baita gizartean indarrean dauden balioen aldetik umeei eta gazteei mota horretako emakume eredu bat eskaintzea; argitalpenaren balio estetiko ukaezinak eta itzulpenaren alde onak ukatu gabe, bestalde. XIX. mendeko egoera baten berri ematen dute bai operak bai haren oinarrian dauden literatur lanek. Zer egin? Zelan epaitu?

Denborak aldatuz doaz, eta haiekin batera, erabaki behar berri batzuk agertzen, «aldia nolako, itzultzailea halako», aspaldiko erabaki behar unibertsal batzuek beren bostean badiraute ere.

Karlos del Olmo

Geure ikastaroaren bigarren ikasgaian, egun hegoaldeko mintzalekuetan moderno aritu ahal izateko ezinbestekoak diren beste trepeta batzuk. Ezin ukatuzkoa da, bestalde, eguneroko hizkera biziaren erakusle eta ikur direla horiek gehienak, baina gauza da bizi indar hori maileguan hartu dugula, eta maileguak ordaindu beharra duela zor. Eta zerez ari gara abonatzen mailegu hori, zein euskal txanpon emanda? Segituan agertzen diren lekukotasun guztiak saretik jasota daude, egileak aipatu ez arren, datu pertsonalak babestearen gaineko arauen ondorioz.

-«Bai ala bai»= hizkera demokratikoaren adibiderik ederrena. «Beroketa: bai ala bai», «Bai ala bai egin behar da».

-«Europa gehiago»= hona hemen soldata eta zerbitzu publikoak murriztu eta zergak handitzearen sinonimoa edo, kontrakotik, gaitz guztien sendabidea, nondik ere begiratzen diogun: «Europa gehiago, irtenbide gisa». «Europa berri bat behar dugu. Europa gehiago eta Espainia gutxiago». Europa bakarra da, eta ez dakit Europa bat baino gehiago edukita ezer konponduko dugunetz.

-«Meloia zabaltzea»= meloia Euskal Herriko baratzetako igali ezagun-ezaguna izanik, ez da harritzekoa horrelakoak entzun edo irakurtzea: «Nafarroan Aralarrek zabaldu du meloia», «Beldur handia ematen dit meloia zabaldu eta okerrera egiteak» (politikagintzaz eta gizarteaz ari da).

-»Mahaigaineratu»= inflazio handikoa, duela dozena bat urte heldu eta eroso-eroso sustraitu da-eta gure lur emankorrean, zenbateraino eta, berez, zail samar egin daitekeen zeozer bururatzeraino, alegia, galdera bat mahaigaineratzeraino: «Ildo horren baitan, eztabaida-taldeko lagun batek bere buruari egin ohi dion galdera mahaigaineratu du».

-«Pilota teilatuan egotea»= esangura argikoa da, baina politikarien eta politologoen ahoan lar agertzen da, tradiziozko beste aukera gehienak ia ordezkatzeraino: «Teilatuz teilatu doan pilota», «Erruaren pilota teilatu batetik bestera doa orain», «Pilota ETAren teilatu gainean dago, ez Gobernuarenean». «EAJk eta PPk diote pilota Elorzaren teilatuan dagoela».

-«Fitxa mugitzea»= mahaigaineko joko batekin erlazionaturik ei dago, eta atxikimendu handikoa da, teilatuko pilotaren antzera: «Lehen fitxa mugitu du (…)», «Madrilek mugitu du fitxa». «Gobernuak ‘fitxa mugitu’ behar duela dio EAk». Halere, ezin hobeto datoz horiek biak 31 eskutik deituriko koaderno elektroniko baterako.

-«Orri(alde)a pasatzea»= orri metaforiko bat, ahaztearekin eta barkatzearekin zerikusiduna, zelan edo halan: «Jendarteak hemen orria pasatu nahi du; azkar erran behar da», «Su-etenarekin eta Lizarra-Garazirekin, orrialdea pasatu genuela uste genuen», «Malko garratzez bizi izan ditugun hainbat gertakari mingotsen orrialdea pasatu eta bakeari aukera bat emateko abagunean gaudela deritzogu».

-«Errekorrido / ibilbide (ibilaldi) politikoa izatea»= nonbait, politikagintzan aurrera egiteko moduren bat izan dezakeen zerbaiten gainean esanda: «Proposamenak aurrean ibilbide politikoa dauka, baldin eta horretarako (…)», «ostiralean aurkeztutako planari ‘errekorrido handiegirik’ ikusten ez diotela nabarmentzen dute talde parlamentarioko kideek».

-«Kondairazkoa»= garaipen politikoak, golak, partidak eta abarrak «mitikoak» eta «kondairazkoak» izaten dira gaur egun. Kontua da kondairazkoa edo mitikoa den gauza bat ezin dela benetakoa izan, alegia, ez dela egiatan jazorikoa. «(…) ezin izan zuen Benficarekin titulurik eskuratu Europan. Menderaezina dirudi belaunaldiz belaunaldi piztuta iraun duen kondairaren sugarrak». «(…) garaipen garrantzitsuak lortu zituen, boxeoaren kondairaren parte ziren boxeolarien aurka». «Hala ere, gazteen artean gero eta desafektazio politiko handiagoa dagoelako kondaira desegin zuen (…)».

-«Enblematiko izatea»= ezein garaipen, manifestazio, parte-hartze eta abar historiko den modu bertsuan, gaurko hizkeran edozer ere izan daiteke «enblematiko»: «(…) aurten jai enblematiko horretan parte ez hartzea erabaki du, bere karguaren aitzakia jarrita». «Kontzienteki egin genuen izaera ‘enblematikoa’ ez zuen museoaren alde». «(…) azaldu du IV. Ingurumen Esparru Programak 75 jarduera dituela eta sei ekimen enblematiko». «Programarik enblematikoena, ezinduak gizarteratzeko, HELIOS da (…)». Sarritan, adierazgarri, nabarmen, deigarri, ospetsu, entzutetsu, ezagun… adirazi gura dute horiek guztiek.

-«Etorkizun(erako) plana»= ezin baita lehenaldirakoa izan, ezta? «Etorkizunerako plana da, gure uren egoera ekologiko ona (…)». «(…) iruzur fiskalaren aurka borrokatzeko etorkizunerako plana aurkez dezan premiatzen duen ebazpena onetsi dute».

-«Gizarte(-)eragile»= esangura lausoko bikotea, azken buruan, banakoak zein taldeak izenda baititzake, testuinguruaren eta erabiltzailearen arabera. Beharbada, «gizarte zibila» bezain zentzugabekoa izan daiteke. «(…) sindikatuek eta ehundik gora gizarte eragilek irailaren 26rako Greba Orokorra iragarri dute». «Zortzi gizarte eragile akusazio gisa aurkeztu dira». «Ekonomi eta gizarte eragile garrantzitsuen partaidetza 2014-2016ko Industrializazio Planean (…)». «Udalak zein gizarte eragile desberdinek antolatutako ekintzak web orriko Agenda atalean topatuko dituzue».

Zertan esanik ez, mailegu bidez aberasten dute elkar hizkuntzek eta, hortaz, maileguak ez dira, bestelako barik, txarrak edo gaitzesgarriak. Baina, espezie inbaditzaile bihurtuz gero, euskararen ohiko flora eta fauna gal litezke. Horra zergatik honen «temati» jardun gai honen ingurukoekin.

Karlos del Olmo

Egunero-egunero jasotzen du penintsulako euskarak kazetari eta politikari euskaldunek gaztelaniatik inportaturiko maileguen eragina, zenbateraino eta, euskaraz gero eta entzunago izatearen ondorioz, etengabe «mahaigaineratzen» dizkiguten-eta hamaikatxo berba eta berba ondo nahiz esakune eta esakune ondo, bestela esaterik ez dagoela pentsatzeraino ere hel gaitezkeela.

Aspaldian, adibidez, nazio, estatu, erakunde, talde baten izena esan beharrean, «gure herri hau», «nazio hau», «estatu hau», «gure erakundea», «udal honetan», «gure hiriko bideak»… Gauza da «hau» eta «gure» izen arrunt bati eranstean, dagokion berezko izen berezia aipatu barik, lanbro linguistikoa besterik ez dugula sortzen. Esate baterako, «Gure hiria 2016rako prestatzen ari da…», «Estatu honek ez du onartuko…».

«Bi begi keinu heldu zaizkigu berriki Lisboako Euskal Herriaren Lagunek (ASEH) bidalita bat eta diaspora konprometitutik bestea». «Ezkerrari keinu bat egin zion», «Jarrera hori begi keinu bat da…». Izurrite baten aurrean gaude ala imintzioka ibili ohi dira arduradun politikoak, kazetariak eta «eragile politiko eta sozialak»?

Ildo beretik, egun, zein baino zein «konplizeago» «sopikunago» «kideago» izaten gara: «Konplizitate handia ekipo guztiarekin, musikariekin…». «Konplizitate handia erakutsi dute…»… Erne beste guztiak, makurkeriaren bat dabil hegan!

Zerbait ontzat jo edo onestea ez da nahikoa: nor edo izateko, «balioan jarri» beharra dago, osterantzean, hutsaren hurrengo izango da dena delakoa.

Ez da atzo arratsaldeko kontua, ezta hurrik eman ere, baina edozer egiten dugularik ere, zergura jazoera, «historiko» da. Eta hainbesterainoko inflazioaren eta balio higaduraren ondorioz, historikoa baino «historikoago» den kalifikatzailea topatu beharrean gaude: prehistorikoak edo «posthistorikoak» nahikoa ez, eta «megahistorikoa» edo asmatu beharko, postmodernitatera helduko bagara. «Gogoangarri» hain da zapore bakoa!

«Agenda arazoak direla kausa». Nolako arazoak, baina? Kalitate txarreko agenda da? Ezin da irakurri, ez dute oharra behar bezala idatzi? Galdurik ote?

Negoziatzen amaitu dute, baina oraindik badira zertu beharreko zenbait «kontu, puntu, xehetasun, zertzelada» (azpildurak, alegia). Hortaz, negoziazioa ez da bukatu, baina hain da latza halaxe onartu beharra!

«Hori esanda / esan ondoren, beste gauza bat gaineratu zuen / jo dezagun beste gai batera». Prefosta, bi gauza batera-bateratsu esaterik ez dugu asmatu oraindik pertsonok!

«Ezin bestela gertatu», «ezin zitekeen bestela izan», «hala behar zuen eta»… Zer adierazi nahi dute, benetan, hori darabiltenek, patua aldaezina dela edo… gauza igarria zela hala izango edo gertatuko zela? Oso esangura ezberdinak baitira horiek biak…

Baina, beharbada, erramu galanta merezi duena, guztiz geure egin dugulako, «ibilbide orri» izatezko bikotea da (Mitxelenak zioenez, «geureganatuak eta etxerakotuak ditugunak»). Ezin ezer egin, gaur eta hemen, ibilbide orririk gabe, menturaz, «agertoki» berri honen atarian iparra galdurik, noraezean gabiltza nora ezean.

Neurri politikoak (zerbait izartzen dute, benetan?) gutxi izan, nonbait, eta orain sortaka, paketean edo fardelka onartzen dituzte: «nekazaritza ustiategien titularrak zahartzeak suposatzen duen arazoari modu integralean helduko dion neurri pakete egituratu bat abiaraztea». Egia esan, esaldi horretan dena da mamia (ala hezur gogor hutsa?). Neurrien sorta da ala pakete bete neurgailu?

«Larba-egoeran dago gure gizartean…». Gauza larregi gure gizartean dena delako egoera berezi horretan, duela gutxi arte larba urtar eta lehortarrak ezagutzen genituen. Orain, berriz, indarkeria, ustelkeria, egiturak… egoten dira hala, marisorgin edo ugaraxo noiz bihurtuko.

Zer da, bestalde, «sendotze fiskala»? Aurrekontu publikoen defizitak nahitaez mugatuta egon beharra, omen. Zer? Batzuek gerrikoa laxatzea, bestetzuek, berriz, areago estutzea. Zaharrak berri eta guztiak amorragarri.