Kategoria: Iñigo Roque

Iñigo Roque Eguzkitza

Ezagun denez, gutxi dira euskarara ekarritako kanpoko poeten lanak. Gabezia horretaz oharturik, Susa argitaletxeak egitasmo bat jarri du abian: Munduko Poesia Kaierak. Bildumaren zuzendari Beñat Sarasolarengana jo dugu argibide eske. Hona hemen haren hitzak:

Duela gutxi aurkeztu duzue Munduko Poesia Kaierak egitasmoa. Nola sortu zen ekimena? Poesia itzuliaren hutsunea aipatu duzue aurkezpenean.

Egitasmoa Susa argitaletxearen barruan zegoen «inoiz egin beharko ditugun proiektuak» kaxoian-edo. Sorburua, nolabait, Koldo Izagirrek apailaturiko XX. mendeko poesia kaierak bilduman dago. Hura osatu bitartean sortu omen zen Euskal Herritik kanpoko poeta esanguratsuen antologiez osatutako bilduma bat egiteko asmoa. Urtetan egon da proiektua, beraz, asmo onen zerrendan, harik eta pixkanaka gorpuztuz joan eta azken hilabeteetako eginahalari esker (lantaldearena zein, batez ere, itzultzaileena) egitasmoa behingoz plazaratu dugun arte. «Bazen garaia», esan du batek baino gehiagok.

Hutsunea nabarmena da, gure ustez, urtero zenbat poesia itzulpen argitaratzen diren begiratu besterik ez dago. Zorionez, ordea, azkenaldian argitaletxe txiki batzuk abiatu dira poesia itzultzeko eginahalean modu erdi kamikazean –Denonartean, Meettok–, eta kamikaze izaera horren baitan ulertu behar da honako hau ere, nolabait.

Azalduko dizkiguzu egitasmoaren ezaugarri nagusiak? Liburuen zer-nolakoak, emanaldiak…

Esan bezala, bilduma mundu zabaleko poeta esanguratsuen antologiek zertuko dute. Poesia modernoa nahi dugu ekarri, hots, gutxi gorabehera, XIX. mende erditik XXI. mendera artekoa. Apur bat prosaiko ipintzea zilegi bazait, antologaturiko poeta oro, bestalde, hilik egongo da. Asko galdetu digute poeten aukeraketaren inguruan. Ez dugu aurrez ezarritako zerrendarik. Nahi dugu poeta guztiak izatea kalitatezkoak eta esanguratsuak beren tradizio literarioetan, baina ez dugu zerrenda mendebaldeko kanon estura mugatu nahi. Ahalik eta zabal eta aberatsenak izaten saiatuko gara poeten hautaketari dagokionez, nahiz eta ez den kontu erraza.

Antologia bakoitzak sarreratxo bat izango du, neronek idatzia, eta orotara 64 orrialdeko kaierak izango dira. Bilduma aurkezteko argitaratu dugun 0 alearen taxuera ia identikoa izango dute, bada. Kaieretan euskarazko bertsioak azalduko dira soilik, itzulpenak alegia. Urtean sei antologia argitaratuko ditugu; hiru udaberrian eta beste hiru udazkenean.

Zer leku izango dute eduki digitalek?

Oraindik guztiz zehazteke dagoen kontua da. Hala ere, bildumak webgune propioa izango du, eta espazio garrantzitsua izatea nahi dugu, besteak beste paperean joan ezin diren material gehigarriak eskainiz-eta. Susa argitaletxearen politika ezagututa, logikoa den bezala, eduki digitalak egon egongo dira; nola eta zer preziotan, baina, oraindik ikusteko dago baina udaberrirako izango dugu jada ebatzirik.

Edizio-lanari dagokionez, nola antolatu duzue lana?

Susaren ohiko sistema izango du bilduma honek ere. Testuaren lehen irakurketa nire kargu egongo da (beste bildumetan hori Gorka Arresek egiten du). Edizio lan literarioena-edo izango da. Horren ondoren Mikel Elorzaren esku geratuko da zuzenketa lana, errata malapartatu eta enparauen xerka. Maketazioa Josu Landak egiten du.

Ba al duzue poesia-itzulpenaz gogoeta egiteko asmorik?

Gogoeta egin dugu eta horren ondorio da, neurri batean, egitasmoa. Nire ustez nabarmenki gutxi itzuli da poesia euskarara; gure kalkuluen arabera 100 bat poema liburu izan dira euskaratuak historian. Euskarazko liburuen ekoizpena kontuan hartuta, hutsaren hurrena iruditzen zait. Hor dago Literatura Unibertsala bildumaren adibide ezin hobea –bilduma zoragarria, bestalde–, zeinetan oker ez banaiz, poesiazko liburu bakarra itzuli den urte hauetan guztietan. Inoiz entzun izan dut arazoa ote den poesia itzultzeko gaitasun falta. Egiatan, aski argudio harrigarria egiten zait. Literatura modernoari dagokionez behintzat, ez dago arrazoirik pentsatzeko nobelak itzultzeko kapaz garela eta ez ordea poesia liburuak. Demagun, Virginia Woolfen Farorantz itzultzeko gai gara eta ez Lawrence Ferlinghetti-ren poesia? Absurdoa egiten zait. Ez bagara poesia itzultzeko gauza, ezta nobelak euskaratzeko ere. Ideia horren atzean ez ote dagoen poesiak zamatzen dituen topiko aski herdoilduak…

Horretaz aparte, itzultzaileen zerrendari dagokionez, jendea berehala ipintzen da zurt, zergatik hau eta zergatik bestea. Itzultzaileak poeten mesfidati eta vice versa. Bon, bi bandoetako ego ez txikiak gobernatzea izango da halaber nire lana. Kasu honetan apur bat nominalista jartzea da onena nik uste: itzulpen on eta itzulpen txarrak daude, horiek edonork egiten dituela ere. Kontuan izan behar da, bestalde, itzulpena lan amaiezina dela, eta, literatura bizirik jarraituko badu, beti etorri ahal izango dela etorkizunean aurreko itzulpena egokitu, garkotu, hobetuko duenik. Hala biz.

Egile eta itzultzaileen zerrendatik zerbait aurreratzeko modurik?

Lehen sei antologiak honakoak izango dira: Georg Trakl (Anton Garikano), Maria Merce Marçal (Itxaro Borda), Aime Cesaire (Iñigo Aranbarri), Carlos Drummond de Andrade (Koldo Izagirre), Emily Dickinson (Angel Erro), Miguel Hernandez (Josu Landa).

Horietaz aparte beste zenbait ditugu jadanik bideratuak, datozen urteetan argitaratuko direnak; esate baterako: Anne Sexton (Harkaitz Cano), Ingeborg Bachmann (Nagore Tolosa), Eugenio Montale (Anjel Lertxundi), Sophia de Mello (Iñigo Roque). Gehiago ere bada, baina suspense apur bat utzi nahiago.

Nola egin daiteke harpidetza?

Kaierak.com atarian egin daiteke modu erraz eta seguruan. Norbait ez bada ordenagailuekin moldatzen, paperezko fitxak ere baditugu datuak eskuz idatzi eta posta arruntez guri helarazteko.

Iñigo Roque Eguzkitza

Itzulpengintzaren historiak baditu hamakaitxo ertz eta pasadizo. Aldiro halakoak hona ekartzen saiatu gara orain artekoan, bederen.

Gaurkoan, Jean-Luc Ihartze medikuak idatzitako liburu baten berri eman nahi dizuet: Mirikuntzaren gaineko populuiaren faltak (Paris, 1783). Liburua goitik behera frantsesez idatzia da, baina euskarak badu leku txiki bat; ez nolanahikoa, gainera: barruko azala euskaraz ageri da, frantsesezkoaren ondoan.

Gaurko grafiara ekarrita hauxe dio:

MIRIKUNTZAREN
GAINEKO
POPULUIAREN FALTAK

LIBURU, ofizio hartako eztirenen argitzeko, Mirikuntzako termino bada eta ezbada zerbitzatu behar izan direnen esplikazioniarekin.

De IHARTZE, Eskutari, Miriku, eta ERREGEREN Miriku izendatuiak egina.

Eta horra liburu zer den, lañoki, garai hartako usadioan azalduta. Bitxikeria horrainokoa litzateke, azalaren behealdean frantsesezko ohar hau erantsi ez balu egileak.

Je done ici le titre de mon livre en Basque, écrit come on doit le pronocer ; les curioeux le liront , s´ils veulent.

Grafia gaurkoturik eman dugunez, irakurlea ez zitzaion ohartuko frantses moldeko grafiari (hemen duzue faksimilea), baina hori gutxiena da, zinez harrigarria ondoko baieztapena baita: jakin-nahiek irakurriko dute, hala nahi izanez gero.

Zer asmotan jokatuko zuen hala Ihartzek? Bistan da, bere jatorria erakutsi nahi izango zuen nagusiki, baina baita, seguruenik, irakurleei euskararen bitxia begietara eman ere.

Iñigo Roque Eguzkitza

Hitzaren aurretik irudia izan zela ez da dudarik. Leizarragak ere honela adierazi zuen, San Joan apostoluaren gutunaren hasiera euskaratzean:

Hatsean-danik zena, enzun ukan duguna, gure begiez ikusi ukan duguna, kontenplatu ukan duguna, eta gure eskuek hunki ukan dutena bizitzeko Hitzaz.

Eta, itxuraz, Leizarragarena izan zen kristauen jainkoaren hitza euskaraz lehenbizi errenditzeko ohorea. Hitz idatziaren aurretik, baina, irudia izan zen, edo, hobeto esanda, hitz idatzia ulertzen ez zutenentzat irudia izan zen aurrena.

Horren lekuko ditugu eliza-baselizetako irudi eta eskulturak. Eta horren lekuko ditugu, orobat, Iruñeko Bibliak. Antso Azkarra erregearen eskariz, Ferrando Petri Funeskoak apailatu zuen Erdi Aroko miniatura-lan zoragarri hori, XII. mendearen hondarrean. Gutako gehienentzat aski ezezagunak izan dira, baina itzulpengintzaren adar ezkutu horren emaitza finak ditugu, François Bucher irakasleari kasu egitera: «Erdi Aroko biblia-ziklorik baliotsuenetako bat osatzen dute», eta «Erdi Aroko biblia-irudigintzaren erakusgarririk behinenen artean jartzekoak dira».

Artikulu honen egokitasunaz zalantza egingo du, hurrean, baten batek, hemen hizkuntzaz edo itzulpengintzaz jardutea baitugu lege. Hala ere, testuak hizkuntza batetik bestera ekar daitezke, baina baita ere hizkuntza idatzitik beste adierazpide batera, beste zeinu-sistema batera; irudietara, esaterako. Jakobsonek itzulpen intersemiotiko izena eman zion langintza horri, «On Linguistic Aspects of Translation» artikulu ezagunean.

Intersemiotic translation or transmutation is an interpretation of verbal signs by means of signs of nonverbal sign systems.

Iruñekoak, izatez, hiru Biblia dira, baina horietatik bi bakarrik atera ziren Funeskoaren eskuetatik, hirugarrena geroago egindako kopia gotiko bat baita.

• Amiensko Biblia (1197). Antso Azkarraren eskariz egindakoa. Amiensko Udal Liburutegian gordeta dago.

• Harburg-eko Biblia (c. 1200). Erosle ezezagun batek eskatu zion Ferrando Petriri kopia bat egiteko. Emaitza antzekoa den arren, irudien % 40 desberdina da. Gaur egun, Oettingen-Wallerstein familiaren esku dago, Harburg-en duten gazteluan, Alemanian.

• New Yorkeko Biblia (XIV. mendea). Aurreneko Biblia Frantzia iparraldean egon zen bitartean eginiko kopia gotiko bat da. Gaur egun, New Yorkeko Udal Liburutegian dago.

Obraren egiletza lehenbiziko Bibliaren kolofoiak salatzen digu:

Explicit hic liber, Deo gratias, quem lustrissimus Sancius, rex Navarre, filius Sancii, nobilissimi regis navarrorum, fecit fieri a Ferrando Petri de Funes, et Ferrandus Petri de Funes composuit hunc librum ad honorem domini regis et ad preces ipsius prout me lius potuit, precipue ut omnipotentis Dei amorem acquirat et eius dem regis

Sancii possit gratiam invenire. Fuit autem consumatus hunc librum Era M.CC.XXX.V., Anno ab Incarnatione Domini M.C.LXXXX.VII.

François Bucher ikertzaileak, ordea, lau marrazkilari sumatu zituen, guztiak ere Ferrando Petriren gidaritzapean arituak (The Pamplona Bibles, New Haven, 1970). Nor zen Petri hori, ordea? Antso Jakintsuaren scriptor izana zen (1184), eta gero haren kantziler (1192). Bibliak egin zituen garaian, Berberiego-ko artxidiakonoa zen Calahorrako katedralean.

Eskuizkribuoi Biblia izena erantsi zaien arren, Itun Berri nahiz Zaharreko pasarteekin batera, santu-santen bizitzak ere ageri dira (Amienskoan 177, eta Harburgekoan 219). Horixe dute, gainera, bereizgarri nagusietako bat lanok, Mendebaldean ez baitziren batere ohikoak halakoak. Iruñeko Bibliak, guztiaz ere, bete-betean sartzen dira garai hartako Biblia irudidunen Mendebaldeko tradizioan. José Luis Orellak, esaterako, nabarmendu du ingeles irudigintzaren eragina.

En efecto siguiendo a M. Rosa Pan Sánchez es constatable la relación de las ilustraciones de códices ingleses, como el “Aelfric ́s Paraphrase” y el “Caedmon ́s Genesis poem”, con las Biblias de Pamplona.

Luzeegi aritu gara honezkero. Argibide gehiago nahi izanez gero, bi testu hauek gomendatzen dizkizuet:

De Silva y Verástegui, Soledad: «La Biblia del rey Sancho el Fuerte de Navarra», in Príncipe de Viana, 256. zk. (2012ko maiatza-abuztua).

Finch, Julia A.: Bibles en images: Visual Narrative and Translation in New York Public Library Spencer Ms 22 and Related Manuscripts, University of Pittsburgh, 2011.

Gatozen, orain, artikuluaren hasmentara, eta eman diezaiegun hitza Amiensko irudiei.

a) Jonas ontzian Tarsis-era bidean, b) Jonas itsasora jaurti dute ekaitza baretzeko.

c) Arrainak Jonas jan.

Hitzez honela itzuli zituen pasarteok Duvoisinek:

a) Eta Jonas jaiki zen, Jaunaren aitzinetik Thatsisera ihes egiteko. Jopera jautsi zen eta atzeman zuen Thatsisera zihoan untzi bat; eman zuen bidaiako behar zen dirua, eta untzian sarthu zen, hartan zirenekin Tharsisera goateko Jaunaren ihes. (Jon 1, 3)

b) Eta hartu zuten Jonas eta itsasora arthiki zuten, eta itsasoa jabaldu zen bere irakiduratik. (Jon 1, 15)

c) Eta Jaunak han ezarri zuen arrain handi bat Jonasen iresteko; eta Jonas arrainaren sabelean egotu zen hirur gau-egunez. (Jon 2, 1)

Iñigo Roque Eguzkitza

Batzuetan itzulpena azpiproduktu bat da, ariketa hutsa; edo batzuetan itzulpengintzak badu azpiproduktu bat (ez dakit emaitza xuxen itzulpena den). Hala izaten zen, esaterako, latina ikasi genuenean institutuan, edo berdin, gutxiagotan haatik, ingelesetiko itzulpenak «akometatzen» genituenean. Sorburu-testua ulertzen genuela bermatzea beste xederik ez zuten ariketa haiek.

Ingelesez badute horretarako aditz bat: to crib.

To crib

· informal a translation of a text for use by students, especially in a surreptitious way: an English crib of Caesar’s Gallic Wars

· a thing that has been plagiarized: is the song a crib from Mozart’s ‘Don Giovanni’?

Hitzez hitzeko itzulpen zurrunak sortzen dira hala, edo Susan Bassnett-en hitzak erabiliz, ezezkakoan: «Unless the translation is intended as a crib, it also means accepting Popovič’s theory of the inevitability of shifts of expression in the translation process».

Hala ere, hiztegiaren aipuko bigarren adiera ere «adierazgarria» da (hiztegian gehiago ageri dira, baina ez dute balio hemen), inventioaren ordezko imitatiora garamatzalako. Izan ere, nazio gehienek imitazioz garatu dute beren literatura, eta horrekin batera beren hizkuntza, testuartekotasun betean, itzulpenen fideltasunaren ardurarik gabe, frantses itzultzaile neoklasikoen les belles infidèles haien paroxismoraino.

Eta, naziotik norbanakora etorrita, lehenalditik orainaldira, gaur egun ere aski zabaldurik omen daude idazleen artean ariketa gisako itzulpen horiek, «lumetarako zorrozkailu»; baita gure artean ere, Unai Elorriagak edo Miren Agur Meabek, kasurako, aitortu dutenez.

Halako gogoetak buruan nerabiltzala, Sergio Waisman-en Borges y la traducción (Adriana Hidalgo, 2005) zoragarria etorri zitzaidan esku artera, eta han aurkitu nuen nire buruko zurrunbiloa baretuko zuen sintagma lasaigarria: «la traducción como juego, experimentación y proceso de descubrimiento».

Iñigo Roque Eguzkitza

Zuetako zenbaitek gogoan izango duzuenez, Mendiburuz aritu ginen opor aurreko gure azken predikuan, batez ere Jesusen Bihotzaren debozioaren sartaurreko «Irakurleari» atalaz. Bada, ez nuke bazter utzi nahi liburuko ondoko atala, Aita Manuel Larramendiren karta, zeren, aurrekoa bezain ohargarria izateaz gainera, plaza honetan sarri izaten diren eztabaidez argi apur bat egin baitezake. Euskaldun sisifotasunaren erakusgarri ere izan liteke, balizko errotek irin asko eman baitute gurean.

Idatzi horretan, bere garaiko predikariak maiseatu zituen Larramendik, baina neke handirik gabe egokitu litezke han esanak gaurko hainbat egoera eta jardunetara.

Txokokeria

Alabañan gutxik daki bere jaieterriko Euskeraren erdia, eta alperrak diraden bezala, eztute ikasi nai geiago, ta eztie nai beren buruai atsekaberik eman.

Zenbat aldiz ez ote dugun entzun «Gurean ez da halakorik erabiltzen» esamolde bat gaitzesteko.

Mordoiloa

Dakiten piska arekin, hitz moltxo, eskumen baten diña eztan arekin, nola eziñ adierazo dituzten beren esakariak, badarasate pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera, beiñ Erdera, beiñ Latiñera, guzia leudatua, zikindua, baraustua, zeñean dirudien, igo dirala gaiñ artara enzule guzien burla egitera: ta arritu oi naz, nola asko ta asko, bulzaka ordu gaixtoan aientzat, botatze eztituzten andikan bera.

Zenbatek ez ote duten lehenbizi kanpoko ondarean bilatzen gurean ere badena (orain, nazioartekotasuna omen du izen dohain horrek).

Garbizaletasuna

Beste batzuek dituzu, gure Euskeran nai ez lukeenak beste hizkundeetatik hiztxo batere: eta onen bidez epaiten, ta ziatzen bezala dira jolasean. Bederako ergelkeria! Etzaiteala zu malmeti. Euskerari eratxi zaizka Gaztelaniatik, Latiñetik edo beste hizkundeetatik hitz asko; baña adituaz, ta oituaz, Euskerakoak bezaiñ ongi, aditzen diranak: eta oiek utzi behar eztitugu: ta beharbada noiz edo berriz obeko da, onelakoak utsatzea, Euskerakoak baño: batez ere Eliz gauzetan, ta gure arimen salbazioari dagozten egikarietan. Lajatuko ditugu erbesteko hitz horiek, nai badegu, gure Euskerarenak, piskabana usatuaz, ta erabilliaz, eskukoi, ta jakiñak egingo diradenean. Ongi egin dezu, Nafarroako hitzen batzuek ekartzea, egokiak diranean, eta besterik eztanean; Zerren lenbizian, ta batbatetan aditzen ezpadira, aurki adituko dira, ta geienak, dagoaneko, aditzen ere badira: ta ala Euskera bide batez edertzen ta ugaritzen da.

Zenbatek ez ote duten geureganatutako esamolderik txarresten, zergatik eta erdal usaina ere baduelako.

Gainerakoan, ni ez naiz lehenbizikoa izango halakorik esaten, baina esan dezadan berriro: Larramendik euskaraz idatzitako testu bakanak zinez ereduzkoak dira, batez ere adierazkortasunari dagokionez, euskara ikasten ari garenontzat.

Iñigo Roque Eguzkitza

Euskal itzulpengintzaren historia inoiz osatuko balitz, lehenbiziko eginbeharra itzulpenen zerrenda taxutzea litzateke, baina egiteko hori ez da dirudien bezain erraza (ez horixe!). Idazle eta teorialari modernoek esana da liburu guztiak aurretiko liburuen berridazketa direla neurri handi batean, eta testuarteko harreman-sare batean zertzen dela literatura oro.

Hor dugu, esaterako, Axular, itzulpen aitortu nahiz aitortu gabekoen obratzaile (Patxi Salaberri: «Testu-menpekotasuna Axularren obran»), edo Leizarraga bera, gure itzultzaileetan lehena, egile ageri den obretan ere egokitzaile duguna, edo Larramendiren hiztegi hirukoitz famatua (hiztegi elebidun gehienak ez al dira hitz zerrenda batetik abiaturiko itzulpen hutsak?).

Sebastian Mendiburu oiartzuarra ere hor dugu. Herrietako misiolariak euskarazko irakurgaiz hornitu nahian (abuztuko alean ariko gara xeheago horretaz), hainbat testu moldatu zituen, denak aldez itzulpen, aldez sorkari.

Mendibururen lanetan euskarazko testu falta izan zen akuilu nagusia, Jesusen bihotzaren debozioaren sarrerakoan adierazi zuenez.

Euskarazko Libru hau Euskaldun utsentzat egiña da; bada Franzes, Latin edo Gastelania dakitenak, neke gutiagorekin ekus dezakee beste Libruetan, onetan erakusten dena. Españiako Euskaldunik geienak Jesusen Bihotzaren debozioa arturik arkitzen dira; baña debozio onek eskatzen dituen gauzen berri, beintzat andirik, ez dutela.

Euskaldun hutsei zerbitzu egitea zen, beraz, irakurgaion xedea (garai hartako idazle-itzultzaile gehienen lanetan bezala). Larramendik biribildu egin zuen gogoeta hori, liburuari erantsitako «karta»n:

Sinisterazo nai digute, aditzen dala Gaztelania, are ikasi ez dutenen artean. Ezta hori egia: alperren erausiak, eta aitzakiak dirade: hitz banakaren batzuek adituagatik, aizeak daramatzi besteak, eta Jainkoaren hitzaren ogia gelditzen da Euskaldunentzat, txeatu bagez probetxurik gabea.

Gatozen gurera, itzulpengintzara, pixka batean, ohargarria baita nola itxuratzen duen Mendiburuk itzulpenaren eta sorkuntzaren arteko mugaldea.

Librua ez da guzia nerea, ez eta besterena ere. Onegatik ezpaliz, hitz alferra lizake euskaraz, Libruaren asieran edo tituloan ezarri dudana. Egiten hari nintzanean, begietan iduki dut geienean, Jesusen Konpañiako Aita Juan Croisetek debozio beraren gañean egin zuena. Hark berean dakarzien bezala arkituko dituzu onetan esaten diran gauzen asierak edo buruak. Emen arkitzen diran gauzarik geienak an arkitzen dira; baña ez dira arkitzen bietan gisa batean. Ango gisara bagenekartzi ango gauzak, ezpagenekartzi bezala izain lirake, eskolarik ez duten anitz Euskaldunentzat. Neke andirik gabe nork nai adi ditzakean moduan epeñi ditut, nere ustez, han modu eder goratuan, gizon adituentzat egiñak bezala dauden gauzak.

Bikaina da, horratik, lehenbiziko perpaus hori: «Liburua ez da guztia nirea, ez eta besterena ere»; alegia, ez da nire sorkuntza, baina ez da erabat itzulpena ere. Itzulpen da Jean Croiset-en liburutik gauzak hartu diren ginoan: atalburuak handik bete-betean ekarriak dira, eta hangoak dira hemen bildutako guztiak, baina beste era batera antolatuta eta «eskolarik ez duten anitz euskaldun»ek ulertzeko gisan paratuta. Euskara herri-hizkuntza zen aldetik, «nornahik aditzeko moduan» baliatzen du testugileak, eta ez erdarazko «modu eder goratuan».

Interesgarria da azken gogoeta hori. Baten batek pentsa lezake hizkuntzari berari egotz dakiokeela urritasun hori, jasoa ezin izate hori, baina ez: Mendiburuk euskarazko liburuen falta egiten du kulpante:

Galdu dira, euskarazko Librurik gabez, euskarazko anitz hitz; eta gelditu diranak, ez dituzte Euskaldun guziak aditzen.

Ordea, Mendiburuk ondo gogoan zuen Jainkoaren hitza estu zaindu beharra zegoela (lehenago ere hitz eginda gaude katolikoen «estutasun» horretaz), eta, hartara, halakoetan, ahalaz, hitzez hitzeko itzulpena hobetsi zuen.

Eskriturako ta dakartzien Santuen hitzak alik zuzenena gure Euskarara ditut; baña ez beti hitzez hitz. Gañerako gauzetan ez dut begiratu, gauza adirazteko, dakartzien hitzetara; begiratu dut hitzekin esan nai duenara; ta erraten dut hau, len errana ezpalego bezala, ta euskaraz errateko, zuzenenak dirala iduritu zaizkidan hitzekin.

Argi zedarriturik dago, beraz, noiz aritu zen libreen, zentzuari erreparatuz, eta noiz lotuen idazle-itzultzailea. Utz ditzagun hurrengorako, bada, hizkuntza ereduari eta Loiolako idazki-fabrikari buruzkoak.

Iñigo Roque Eguzkitza

Aurren-aurrena esan dezagun ez dela aho batez onartua Gudu izpiritualaren eta lehengoan aipatu genuen Jesu Kristoren Ebanjelio Sainduaren itzultzaileak bat bera direnik. Duvoisinek eta Lafittek beren goganbeharra agertu zuten auzi horren inguruan, baina guri, Altunari bezala, ez zaigu iruditzen kontrako froga sendorik dagoenik.

Gudu izpirituala (1750) Aita Lorenzo Scupoli italiarraren Combattimento espirituale lanaren itzulpena da. Ez da, hala ere, obraren lehenbiziko euskal itzulpena, Haranederrek berak «Irakurtzaileari abisua» atalean aditzera ematen duenez, aurretik Pouvreauk itzulia baitzuen (Gudu espirituala, 1665).

Lehen itzulia izatu da Eskuarara; ordean Eskualduna ez zen itzultzaile batek egin ohi zezaken Eskuara gaits eta arrañu gabeko batera; eta ordukoan ez ziren hogoi eta hamahirur Kapitulu baizen huntan arkhituko ditutzu bietan hainbertze.

Izenburuaren azpikoak berak ere salatzen digu hori: «berriro eskuararat itzulia». Ohargarria da, haatik, Pouvreauk obra osorik euskaratu zuela; edo, zehatzago esanda, obraren bertsio luzea, etengabe emendatuz joan baita liburua. Bestetik, Haranederrek gaztigatzen digu Pouvreau ez zela euskalduna eta, beraz, haren euskara herren samarra zela (gaurko legean, euskaldun berria zela esango genuke, eta orduko denboran, beharbada, nazioz ez zela euskalduna baina bai mintzairaz). Ezin izan diogu eutsi, haatik, Villasantek Harenederren iritzi horretaz idatzikoak hona ekartzeko enbeiari.

A la verdad, el mismo juicio que hizo Haraneder de Pouvreau, hacen hoy de él los puristas de nuestros días, y harán de éstos los vascos de mañana, al menos si no aprendemos a valorar las cosas con criterios más universales. Tal parece ser al menos la lección que se saca de la Historia. Una cosa es que el vasco de un autor antiguo se considere poco adaptado para el lector de otra época, pero esto no autoriza para descalificar su lenguaje como malo.

Jesu Kristoren imitazioa ere hizpide du itzultzaileak, biak ala biak hagitz erabiliak baitziren garai hartan debozio-liburu gisa.

[San Frantzes Saleskoak] Ez zuen Jesu-Kristoren Imitazionearen Liburua baino gutiago estimatzen: haren gainean zerbeitetan emaiten ere zioen preferentzia eta garaia; zeren bi Liburu hauk xede berekoak izan arren, (zeina baitda Yainkoa ez den guzietarik laxatuak izaitera Arimak erakhartzea) moldeak diferentak baitdituzte. Imitazionea, elkharrekin aria sobrarik bethi ez duten Septenzia hainitzezko mulzo bat da: ordean Gudu izpiritualak propos segituak, eta materiak funtseraino tratatzen ditu.

Sartaurrekoaren amaiera aldera, itzulpengintzari buruzko ikuspegi harrigarriro modernoa erakusten du itzultzaileak, iradokiz (ez ageriki, noski) itzulpenak unibertsal egiten dituela liburuak (molde batera edo bestera egun sarri entzuten dira antzeko buruerak).

Liburu, Nazione guziez estimatu hunek famak eta merezimenduak altxa arazi du ihardukitze handi bat hainitz Ordenetako Fraiden artean, hunen Egile egiazkoa nor denaren gainean. Ordean huntaz izanen da, Imitazioneaz dena: yakin gabe nor duen egiazko Autora, eta zein Lengoayetan egina izatu den, azken mendeetaraino irakurria izanen da, eta guzietan fruituak ekharriko eta progotxuak eraginen ditu.

Bitxia da, orobat, modernotasun horren beste aztarna bat: egilea xuxen nor zen jakin ez arren (eztabaidagai izan zen luzaroan), ez eta, beraz, jatorrizkoa zer hizkuntzatan idatzi zen, asko eta ugari hedatu zen testua. Ez al dakar paragrafo horrek Barthesek iragarritako egilearen heriotzaren oihartzunik?

Utz ditzagun testu-iruzkinak beste baterako.

Iñigo Roque Eguzkitza

Aurreko batean, Erreformak eta Erromak itzulpenen arloan izaniko liskarrez aritu ginen, gogoan izango duzuenez. Ez zen, hala ere, su hura laster itzali. Horren lekuko dugu XVIII. mendearen erdialdera Joanes Haranederrek itzulitako Jesu Kristoren Ebanjelio Sainduiaren «Aitzin solasha».

Izan ere, sinesten lanak baditu ere, Itun Berriak ez zuen 1740. urtera arte izan euskarazko itzulpen «katoliko»rik. Kexu zen horregatik Haraneder Donibane Lohizuneko erretorea.

[…] Jainkoak haiñitz grazia bereziz seiñalatu izan dituen arren eskaldunak bere haur maiteenetarik batzu bezala, ondikoz orai arterainokoan nihor ez da izatu irakurtzerat eman izan daroenik bere Aita onaren Testamenta, eskararat, eskaldun guziek adi dezaketen lengoaiarat, itzulia; nihor ez da izatu bere Aita amulsuak utzi izan daroen ogia eskurat eman daroenik.

Ikusi dugunez, garai hartan papistak ez ziren oraindik itzulpen zale. Pentsa liteke, orobat, Haranederrek ez zuela Leizarragaren lanaren berri izango, bere itzulpena lehenbizikotzat, primiziatzat, hartzean. Ez, bada.

Egia da bada Joanes Leizarraga zeritzan Berakoizko aphez edo erretor zen batek noizbeit aspaldi inprimarazi izan zuela Testament berriko liburua, berak eskararat itzulirik;

Jakitun zegoen, beraz, Haraneder, eta, gainera, laster ohartarazten digu hura lan kutsatua dela, inondik ere.

[…] baiñan nola dohakabe hura, errelijione katholika eta egiazkoa utzirik ordukotz ja itzulia baitzen bera Kalbiñen sekta izurriztaturat eta haren heresia pozoatuaz kutsatua, ezin gelditu da bere obrari iretxeki gabe zenbeit lekhutan berak hartu izan zuen izurritik eta iretsi izan zuen pozoinatik; eta hala, beldurrez ezen, zenbeit arima fidelek bere gose izpiritualean liburu khutsatu hura azarkaturik, jan ustean bere Aitaren ogi phurutik, jan ez dezan gizon etsai eta dohakabe hark han barraiatu izan duen pozoatik ere […]

Itzulpena, hartara, ingurumari gatazkatsu hartan kokatzen du itzultzaileak. Giro hura du bultzagile, gainera. Hura eta apezpiku jauna.

[…] gure jaun Aphezpikuak, bere ardien salbamenduarentzat duen griñaz eta hek bazka on eta sainduetan erabiltzeko duen arduraz, desiraturik diozesa huntako zenbeit aphezek Testament berriko liburu sakratu hau eskararat garbiki eta fidelki itzul dezaten, entseiatu izan gare gure egin ahal guziaz haren handitasunaren xedea bethetzerat;

Apezpikuarekin batera, zenbeit aphez ere ahomentatzen ditu itzultzaileak, aditzera emanez bera ez zela bakarka aritu itzultze-lanetan. Eta, gisa berean, egiteko horretarako goiburua ere agertzen digu: garbiki eta fidelki itzultzea. Aurrerago, argituko du zer den garbiki hori, fidelkik ez baitu hainbesteko azaldu beharrik.

[…] eta hortarakotz, iretxeki izan gaizko lehia handi batekien Eliza Ama Sainduaz beregainki aprobatua Vulgata daritzan textuaren ez xoilki sensuari, baiñan oraiño egin ahal bezanbat letrari berari; eta letrari zorrotxki eta urratsez urrats jarraikiz, sensua gure lengoaian ezin ungi azarka daiteken lekhuetan, ez gare atrebitu gere burutarik deusere ematerat;

Ad sensum edo de verbo ad verbum dilema klasikoari muzin egin, eta bietan saiatzen da: zentzuari eta, areago, letra segidari ere eusten, batez ere zentzua gure hizkuntzan bete-betean ezin eman daitekeelarik. Azken batean, itzultzaile katolikoak ez du interpretaziorako eskurik, beretik ezin jar dezake ezer itzulpenean, erreformazaleek ez bezala, eta, hartara, zentzua ezin atzeman daitekeenean letraz letra itzultzea beste biderik ez du.

Aurreko paragrafo horretan, Haranederrek gaztigatzen digu Vulgata izan duela oinarri, eta nabarmentzen Elizak aprobatutako testua dela. Hurrengoan, aldiz, itzultzailea zordun ageri da bi frantses itzultzailerekin, Le Maistre de Sacy jansenistarekin (1613-1684) eta Aita Bouhours jesuitarekin (1628-1702), haiek ere autore aprobatuak baitira, eta, hartara, lagungarri bidezko eta onurazko, zentzu garbia eta naturala lortzeko; garbitasuna, beraz, zentzu ebanjelikoan hartu behar genuke.

[…] aitzitik baliatu izan gare Jaun Maitre De Saci eta Aita Bouhours textu hura bera franzeserat itzuli izan duten bi author aprobatuen baithan aurkhitu dugun laguntzaz, batean batari, bertzean bertzeari garraizkola, textu sakratu haren sensu garbia eta naturala gure lengoaian atzemateko gaitzenik diren lekhuetan batak edo bertzeak bide zelhaiena erakutsi izan darokun arauera.

Luma zorrotz bezain trebea izan zuen Haranederrek. Bai horixe! Hala ere, Itun Berriaren itzulpena luzaro egon zen gorderik, harik eta 1854an M. Harriet eta P.N. Dassance apaizek «artha bereziarekin, garbikiago, lehenbiziko aldikotzat agerrarazi» zuten arte, eta, orduan ere, lau ebanjelioak baino ez ziren bildu edizio hartan. Eskuizkribua, haatik, galdua da, eta, gaur egun, Uztaritzeko apaiztegi ttipiko Robin abizeneko apaiz baten eskuzko kopia «orraztua» baino ez dugu, baina horiek beste kontu batzuk dira.

Iñigo Roque Eguzkitza

Ezer gutxi dakigu Pierre Urteren bizitzari buruz, nahiz azkenaldian hari buruzko lanak ugaritu diren, eta non eta noiz hil zen ere ez dakigu seguru: Juan María de Olaizolak dio Ipar Amerikan zendu zela, 1717an hara joan ondoren, baina, Patri Urkizuren arabera (Pierre d´Urteren hiztegia: Londres 1715), 1719an Londresen ezkondu zen, Castle Street-eko kapera frantsesean (huraxe da haren bizitzari buruzko azken datua); M.A. Llewelyn-en esanetan, bere garaian sorlekura itzuli zela zabaldu zen arren, ziur aski Ingalaterran bertan hil zen. Haren bizitzari buruz baditugu zenbait xehetasun, askorik ez. Donibane Lohizunen jaioa (1664), kaputxinoa izan zen, baina laster Erreformaren bidetik abiatu zen. Orduko higanot askok bezala erbesterako bidea hartu behar izan zuen, ordea, Nantesko Ediktua bertan behera utziz gero (1685). Urte Ingalaterran gerizatu zen. Han apaiztu zen, Eliza Anglikanoaren barruan, eta euskarazko zenbait lan ondu zituen: gramatika bat, hiztegi bat, eta Bibliako Hasiera osoaren eta Irteeraren pasarte batzuen itzulpena.

Guk itzulpen horri erreparatuko diogu. Gainerako lanak bezala, itzulpena ez zen argitaratu Urteren bizialdian, eta luzaroan Shirburn gazteluko liburutegian gordeta egon zen, Oxford aldean. Galesezko zenbait eskuizkribu ere biltzen zituen Shirburneko bibliotekak, eta pentsatzekoa da eskuizkribua han egoteak zerikusia izango zuela denbora hartan euskara hizkuntza zeltikoen ahaide zelako ustearekin. Ez dakigu zehazki noiz egin zuen lana, edizioaren arabera data bat edo beste aipatzen baita: c. 1700 (1. argit.) eta c. 1715 (2. argit.).

Hala ere, XIX. mendean itzulpenak bi argitaraldi izan zituen: lehenbizikoa M.A. Llewelyn Thomas-ek apailatu zuen, 1894an, eta Claredon Press-ek argitaratu; bigarrena, E.S. Dodgson euskalari ezagunaren ardurapean, Londresko Trinitarian Bible Society-k argitaratu zuen 1898an (Etorkia baizik ez zen jaso orduan). Lehenbiziko edizioak, bigarrenak ez bezala, badu aurkezpen baliotsu bat, editoreak erantsitako atarikoa («Introduction»).

Itzulpenari buruzko zenbait ohar argigarri egin zituen sarrera horretan Llewelyn-ek. Esaterako, hari esker badakigu Genevako Biblia erabili zuela sorburu-testu gisa itzultzaileak, hango hutsak ere beretu baitzituen; seguruenik, gainera, 1588ko bertsioa erabiliko zuen.

Interesgarria da, halaber, edizioaren prestatzaileak testuaren harreraz eginiko azterketa xumea. Batetik, herritar arrunten artean zabaldu zuen kopia bat, laguntzaile batzuen bitartez, haien iritziaren berri izateko. Iritziok harrigarri bezain zintzoak izan ziren: berek ere egin zezaketela («I could have done as well myself»), mailegu gehiegi erabiltzen dituela euskaratzaileak (hori dela kontu, hizkuntza zokoratuen garbizaletasunaz gogoeta jakingarri bat eransten du Llewelyn-ek) eta testua ederki ulertzen dela (ia berrehun urte igaroak baziren ere). Adituen iritziek berretsiko zuten herritar arruntek aipaturiko ulergarritasun hori (van Eys, Larrieu, Webster).

Llewelyn-ek gaineratzen du iritzi horiek Sarako herritarren artean jaso zirela eta, beharbada, Sarako mintzaira Donibane Lohitzunekoa baino «garbiagoa» izateak izango zuela eragina horietan. Gainera, bazekien, Vinson-ek esanda, Donibane aldean frantsesetiko eta gaztelaniatiko maileguak erabiltzen zirela txitean-pitean, eta, noski, itzulpenean ere ez dira halakoak falta: «Ekarri beharco dut nic sin falta hire sémeä hi ilki içatu aiçen herrira» (Hs XXIV, 5). Urte, esan gabe doa, ez zen uste horretakoa izan, Sarako eta Donibane Lohizuneko mintzairak maila berean ezarri baitzituen bere Gramatikaren atarikoan:

De Toute la Cantabrie françoise où l’on parle le meilleur basque c’est dans la prouince de Labour, qu‘on nomme Laphurdi, et surtout a St. Jean de Luz et a Sara deux paroisses de cette prouince distantes de deux petites lieus l’une de l’autre c’est ce que tout le monde auou unanimem^t en ce païs la.

Hala ere, Donibane-Ziburuko hizkeraren aldera bazen halako mesfidantza bat XIX. menderako, Julio Urkixok ezin hobeto erakutsi zuenez artikulu batean («El vascuence de San Juan de Luz»):

Al dar cuenta en Euskaleriaren Alde (Julio, 1922) de la aparición del estudio de Hugo Schuchardt, Zur Kenntnis des Baskischen von Sare (Labourd), hable de la rivalidad que, desde tiempo inmemorial, ha existido entre Sara y San Juan de Luz, respecto a la pureza y excelencias de su vascuence respectivo.

Protestanteen kerua zuten hitzek ere eragingo zuten arbuiorik edo mesfidantzarik euskaldun katolikoen artean; esaterako, Jainkoaren partez, askotan Eternala aipatzen da (tarteka Iainco Eternala ere bai).

Atarikoan, orobat, zenbait arkaismoz dihardu paratzaileak: ozar (txakur handia), ordurako ahantzia, eta txahal (behi helduaren adieran). Interesgarri dira, bestalde, itzultzaileak zenbait pasarte itzuli gabe utzi zituela (ez dezagun ahaztu eskuizkribua burutu gabe zegoela, ez zegoela inprimategirako gertu). Horien hiru adibide ematen ditu sarreragileak:

In Genesis xxx. 37 he does not attempt to translate «green poplar and hazel»; in Exodus v. 12 he leaves blank the word for «stubble», and in Exodus ix. 32 he does not give the word for «rye». He was not a countryman, but the native of a small seaport full of fishermen and sailors.

Azalpena bitxi samarra da, itsas herrietan barnealdekoetan bezain arrunt izango baitziren zurzuriak, hurritzak, uztondoak edo zekalea. Lehenbiziko edizioan, beraz, hutsuneak bere horretan geratu ziren, puntu etenez nabarmendurik. 1899koan, ordea, osaturik agertu ziren hutsuneok: «zur-churi eta urritz» (Hs XXX, 37). Kontuan izan Oxfordeko edizioa aditu eta hizkuntza-ikasleentzat moldatu zela, eta bigarrena Euskal Herrian bertan berri ona zabaltzeko.

Beste horrenbeste gertatu zen akatsekin: lehenbiziko edizioan ez ziren arteztu. Izan ere, Llewelynek bi akats harrigarri aipatzen ditu, biak ala biak frantsesezko testua gaizki interpretatzearen ondorioak:

• «Bañan emaztebat ethorri içan çen herrira» (Hs XII, 10). STko famine, ez zen, ordea, emaztea, gosea baizik. Bigarren edizioan: «Bañan gossete haündi bat ethorri içan çen herrira».

• Antzeko nahaste bat agertu zen aurreko kapituluan (Hs XI, 31) belle fille gardena alaba edertzat hartzen denean (bigarren edizioan, erraña), eta antzera kapitulu batzuk aurrerago (HS XVI, 14) serfs orkhaitz direnean, mutil izan beharrean (bigarren edizioan bezala).

Leizarragaren lana ere aipu du Llewelyn-ek, esanez literatura-hizkuntza estandarizatzeko aukera bikaina izan zela baina ez zuela arrakastarik izan. Horren harira, William Morgan galestar apezpikuaren itzulpenarekin (1588) parekatzen du beskoiztarraren ahalegina, arrakastarik izanez gero izan zitekeenaren ispilu eta mirail.

Testua ohartukiago aztertzea mereziko luke, baina esan dezagun, lehen ikusian, bizitasun handikoa dela, eta gaurko irakurlearentzat ere atsegingarria.

Iñigo Roque Eguzkitza

Oraintsu arte gutxi izan dira emakume itzultzaileak gurean, letretako gainerako lanbideetan bezala, eta izan diren bakanek ere ez dute oihartzun handirik izan eskuliburuetan. Ana Urrutiren oroitzapena, beraz, laster iraungi zen, aztarna handirik utzi gabe. Nahikoa ez emakume izatea eta, gainera, protestanteetarik genuen.

Haren bizitzari buruz, Londreseko Biblia Elkarteko William Canton-ek kontatua baino ez dakigu ia (A History of the British and Foreign Bible Society, IV. lib., 1919):

A simple Basque girl, Anna Urruty was brought up in the Roman Catholicism of her own people. About the year 1850 she took service with the family of Pastor de la Harpe of Bordeaux, accepted the Protestant faith, and unconsciously prepared herself for duties yet un known. In obedience to a call from one of the Evangelical Missions, she became a Biblewoman, first in the lowest parts of Paris, then in Bearn, her native country, where she suffered much persecution.

Ez dira xehetasun asko. Badakigu katoliko jaio zela, eta jatorriz zuberotarra dugula (aurrerago, «the Souletin of her childhood» aipatzen baita). 1850ean, gazterik, Bordelera joan zen neskame, De la Harpe familiarenera (ohiko lanbidea oraintsu arte Euskal Herriko neskatilentzat). Datua garrantzizkoa da, hala ere, Musde la Harpe suitzarra Erreformaren aitzindari izan baitzen Bordelen.

En 1820 les frères Moraves et le pasteur suisse Alphonse De la Harpe fondèrent leur première Eglise Libre. […] C’est vers 1835-1836 que se constituera l’embryon de l’Eglise Evangélique Libre (EEL) de Bordeaux. Elle existait sous la forme d’une congrégation libre, se réunissant chez le pasteur De la Harpe.

Oso gorabeheratsua izan zen Erreformaren bidea Bordelen, eta badakigu 1856an hil egin zutela Musde la Harpe:

1856 : décès brutal de Mr De la Harpe.

Pentsatzekoa da berebiziko zirrara eragingo ziola gertakari horrek Ana Urrutiri. Hala, misionest (Biblewoman) hasi zen, lehenbizi Parisko bazter-auzoetan eta gero Bearno aldean:

In obedience to a call from one of the Evangelical Missions, she became a Biblewoman, first in the lowest parts of Paris, then in Bearn, her native country, where she suffered much persecution.

Ez dakigu zehazki zer den persecution hori. Erlijio-gerren sua erabat itzali gabe zegoela badakigu. Garaitsu hartan, esaterako, Joaquin Bermingham-ek Erligio eguiazcoaren siñaleac eta protestanteen liburuac iracortzeco eleizaren debecua: tartean ejemplo batzuequin liburua argitaratu zuen Donostian, jihadista samar:

Catolicoentzat prestu eta onragarri becela, oen etsayentzat circill eta citala dan guda onetan jazartzeco arma aro onecoric bertan arquitzen badezute, jaquin […] [egilearen] deseoac, izango dirala nahi baño obeto beteac.

Bortuz haraindian ere, jakina, egoera ez zen samurragoa izango. Kontuak kontu, Urruti itzultzen hasi zen, misionest-lanaren osagarri, Cantonek berak dioskunez.

By steady application she translated the Gospel of St John and the Epistles of St Peter from the French of De Sacy and Ostervald into the Souletin of her childhood; worked hard and late to provide money for their publication, and produced them at her own expense in 1873.

Hara Ana Urrutik egindako bi itzulpenak: Jondane Phetiriren epitriac eta Ebanjelio saintia Jesus-Kristena Jondane Johaneren arabera. Biak ala biak egileak berak ordainduak eta Baionako P. Cazals-en inprimerian agertuak. Beste datu jakingarri bat ere badu pasarte horrek: itzulpena frantsesetik egin zuela, De Sacy-k itzuli eta Ostervald-ek berrikusitako itzulpena erabiliz (Joanes Haranederrek egin bezala, bestetik).

Edizio horien ondoren, Londresko Biblia Elkarteak ordaindurik berrargitaratu egin ziren lanok: Done Petriren gutunak 1887an Baionan, eta Jondone Joanen ebanjelioa 1888an Orthezen.

They were afterwards revised, and at the earnest request of Pastor Bohin 3000 copies of the Epistles were printed for the Society at Bayonne in 1887 and 3000 of St John at Orthez in 1888.

Lanen bultzagile ageri den Bohin hori Belokeko Auguste Bohin apaiz protestantea dukegu, Bearnoko protestantismoari buruz hainbat artikulu idatzia Bulletin de la Société de l’Histoire du Protestantisme Français aldizkarian. Hiru mila aleko tirada bazen zerbait. Kontuan izan 1881eko erroldaren arabera 25.393 biztanle zituela Zuberoak.

Liburuen arrakastak hanka laburrak izan zituen, haatik, apaiz katolikoek moztu baitzizkieten.

Happily a Basque convert, Loustalot, who had joined the staff of colporteurs, sold 4672 copies of these editions in a twelvemonth, but in the next two years all the hostile influences of the priests were combined against him, his sales fell to a few hundreds, and, harassed and disheartened

Badakigu Bonaparte printzeak gure itzultzailearen lanen berri izan zuela eta, berri izan ezik, gogoko ere bazituela (Arana Martija, «Bibliografía bonapartiana», Euskera XXXVI [2. aldia]).

Bonaparte, en su carta [desde Londres] a Inchauspe de 8 de febrero de 1889 menciona estas dos obras de Anna Urruthy como modelos de suletino.

Eta hain atsegin zuen Urrutiren hizkera, non Arxuren Ruthen Libria. Salomounen Kantiken Kantika. Jonasen Libria zuzentzeko eskatu baitzion, berarena baino garbiagoa zelakoan.

ARCHU, Jean Baptiste (1811-1881).

Ruthen Libria. Salomounen Kantiken Kantika. Jonasen Libria (Basque souletin).

Bayonan, 1888, 33 pp., 14,5 x 10,5 cms.

[…]  Estos textos estaban en poder de Bonaparte para el 11 de octubre de 1861, pero no los imprimió. Con posterioridad autorizó su impresión a la Sociedad Bíblica de Londres, que editó el librito a que nos referimos. Dice Jon Bilbao que la primera tirada de este libro, revisada por Anna Urruthy, se destruyó por los muchos errores que contenía, siendo hecha una segunda tirada con los errores corregidos por Bonaparte.

Printzea ez zen, nonbait, konforme geratu Urrutiren lanarekin. Dena dela, ohargarria da printzea ordurako Londresen zela, eta pentsatzeko da hark ere izango zuela eraginik Urrutiren lanen berrargitalpenean.

Edwin Munsell Bliss apaizak ere aipatzen du Urrutiren lana Encyclopedia of Missions (1891) obran.

In 1888 the same society published at Bayonna an edition of the Gospels of Matthew and John and the Epistles of Peter in the Souletin dialect, the translation having been made by Mademoiselle Anna Urruty, a Souletin Basque lady, who followed the text of de Saci, corrected by that of Ofetervald. In the year 1887 Prince Lucien Bonaparte placed to the disposal of the above society his manuscript versions of Genesis, Psalms, Ruth, Jonah, and Song of Solomon, made by M. Archu. Under the editorship of Miss Urruty these portions have been published since 1888

Ez dirudi fidatzekoa denik Mateoren ebanjelioaren aipua (ez ote zen nahasiko Antoine Gaidor baigorritarraren itzulpenarekin [1825]). Beste zenbait datu ere oker ematen ditu Munsell-ek: argitalpenen datak eta lekuak ez dira zehatzak (Baiona, 1887; Ortheze, 1888).

Londresko Biblia Elkarteak, Bonapartek eskainitako liburuetatik, Ruthen Libria. Salomounen Kantiken Kantika. Jonasen Libria (1888) baino ez zuen kaleratu. Daviden gorantzak edo psalmiak lehenago agertua zen 1862an, eta Moisasen lehen libria Jenesa deithia argitaratu gabe dago oraindik Nafarroako Artxibategian gordeta. Hartara, zalantzazkoa da Urrutik bi liburuotan ere edizio-lanik egin zuelakoa, printzea horretan hasi zela ia segurutzat jo daitekeen arren (berriro Cantoni esker).

[…] and the Prince was reading the proofs of Genesis and the Psalms when his eyesight failed, and the undertaking was indefinitely postponed.

Horraino Ana Urrutiz dakizkigun apurrak. Euskal literaturari buruzko eskuliburuetan ez da haren aipurik mendreena ere ageri (Mitxelena, Villasante, Sarasola, Aldekoa). Eta Jean-Louis Davantek bere Zuberoako literatura: antologia laburra obran ere lerro bakarra eskaintzen dio:

Aña Urruty anderea. Protestantea zen, eta bere elizan euskaraz idatzi du, bereziki itzulpenak eginez.

Juan María de Olaizolak ere ez zuen aipatu El Reino de Navarra en la encrucijada de su Historia: El Protestantismo en el País Vasco (1993) lan erreferentziazkoan, garaitsu hartako Pierre Urte, Oteitza edo Antoine Gaidor itzultzaile protestanteez jardun arren.

León Azoulay-k 1900eko Parisko Erakusketaren karietara grabatutako euskarazko testuetatik bat, haatik, Ana Urrutiren itzulpenen pasarte bat da (ikus Marie Hirigoyen Bidarten tesia).

Gaurko egunez, bederen, gogoan izan dezagun bere izena inon paratu ez zuen emakume itzultzaile hura.