Kategoria: Iñaki Iñurrieta

Iñaki Iñurrieta Labaien

«Txartel horia atera dio epaileak Mallorcako jokalariari, denbora galtzearren». Halaxe esan zuen irrati-esatariak, argi eta garbi entzun nion. Zur eta lur geratu nintzen: epailea denbora galdu nahian? Normala, orain artean, jokalariak denbora galtzen saiatzea izan baita, emaitza alde badute. Orain, epaileak hasi al dira futbolean denbora galtzen, eta horretarako txartelak ateratzen jokalariei?

Berehala ulertu nuen, eta honela irudikatu nuen futbol-zelaian gertaturikoa: jokalariak kanpora bota zuen baloia, denbora galtzearren; eta epaileak txartel horia atera zion horregatik, hau da, denbora galtzeagatik. Horixe adierazi nahi izan zuen esatariak, noski, eta, horretarako, niretzat adiera finala duen forma bat adiera kausalean erabili zuen.

Ez zen lehen aldia gisa horretako esaldiak entzuten nituena, hau da, -t(z)earren forma adiera kausalean erabilita.

Kausa eta helburua uste baino hurbilago daude bata bestetik; elkarrekin nahastuta ere bai, askotan. «Zergatik egin duzu hori?», galdetzen digute, eta «denbora irabazteagatik» erantzuten dugu, hau da, «denbora irabazteko». Alegia, helburu bat gure jardueraren eragile bada, gure jardueraren kausa ere badela esan daiteke. Filosofian kausa finala esaten diote kausa mota horri.

Horrek ekarri bide du bi perpaus motak adierazteko erabiltzen diren formen nahasketa. EGLUn begira hasita, ikusi dut nahiko zabaldua dela -t(z)eagatik formak bietan erabiltzea, hots, kausazko eta helburuzko perpausetan; aspalditik, gainera. Hala, esatariak esan izan balu jokalariak denbora galtzeagatik bota zuela baloia kanpora, normala irudituko zitzaidan. Erdialdetik ekialderako euskalkietako euskaldun gehienei bezala, esango nuke. Hau da, ulertuko nuen jokalariak denbora galtze aldera bota zuela baloia kanpora, denbora galtzeko asmoz eta helburuz.

Egunotan irakurri dudan beste adibide bat: «Iheslari asko eta asko segurtasun fisikoagatik alde egindako errefuxiatu politikoak ziren». Esaldi horretan ez da esan nahi, noski, segurtasun fisikoa zutelako alde egin zutenik, segurtasun fisikoa izateko baizik. Segurtasun fisikoa izatearren, alegia. Hau da, segurtasun fisikoa lortzeko helburua zutela zio, arrazoi, eragile, alde egiteko. Helburua zutela kausa, hortaz.

-t(z)earren forman, aldiz, askoz arrotzagoa egiten zait kausazko eta helburuzko perpausen nahasketa hori. Orotarikoan helburuzkoak adierazteko formatzat jotzen da argi eta garbi aditz-izena + arren atzizkia (Harriet: «Terminaison biscayenne d’un verbe; ‘afin de’»). EGLUk, berriz, aipatzen ditu, bai, kasu bakan batzuk kausazko adieran, baina salbuespentzat-edo jotzen ditu.

Azkenaldian, ordea, behin baino gehiagotan aditu izan dut -t(z)earren kausazkoa, esan bezala, eta horrek pentsarazi dit hizkuntza guztietan gertatzen den aldaketa eta bilakaera etengabearen beste adibide bat izango dela. Zer diozue forma hori bizirik duzuenok?

Iñaki Iñurrieta Labaien

Gaur, abenduak 3, Euskararen Egunarekin, Uda-gau bateko ametsa jarri du sarean EIZIEk, William Shakespeareren A Midsummer Night’s Dream komedia, Juan Garziaren itzulpenean. Hala eman zaio buru Donostia 2016k eta EIZIEk antolatutako Shakespeareren ametsa biziarazten programari. Itzulpena eta itzultze-prozesua bera gizarteratzeko, hitzarmen bat egin zuten Donostia 2016k eta EIZIEk, eta programa bat antolatu zuten hitzarmen horren barruan udazken honetarako, jendaurreko zenbait ekitaldik osatua.

Ez da Shakespeareren obra horren itzulpen bakarra. Aurrez, beste bi itzultzailek emana zuten euskaraz, Bingen Amezagak eta Bedita Larrakoetxeak, joan den mendearen erdialdean. Azaroaren 20an izan genuen aukera Ametzaga eta Larrakoetxearen itzulpenen berri entzuteko, Uda-gau bateko ametsaren inguruko programaren hirugarren ekitaldian. Eli Manterola EHUko irakaslea aritu zen Ametzagarenaz, eta Karlos del Olmo itzultzaile antzerkizalea, berriz, Larrakoetxearenaz.

Bingen Amezagak Shakespeareren lau antzerki-lan euskaratu zituen Amerikako erbestean, 40ko eta 50eko hamarkadetan: Uda gau bateko ametsaz gainera, Macbeth, Hamlet eta Julius Caesar. Oraingoz, Hamlet baizik ez dago argitaratuta. Hain zuzen ere, Donostia 2016rekin egindako hitzarmenaren barruan, Bingen Ametzagaren Uda gau bateko ametsa paperean argitaratzeko asmoa du EIZIEk 2015an.

Bedita Larrakoetxeak, berriz, Shakespeareren antzerki-lan guztiak itzuli zituen, oso urte gutxian eta presaka. Euskara salbatzeko helburuz egin zuen hori, garai hartan lan unibertsalak euskarara ekartzea jotzen baitzen horretarako bide nagusitzat. Berak onartzen zuen askoz ere hobeto egin zitekeela, baina lehenbailehen argitaratzeari eman zion garrantzia.

Aitzindari haiek ikaragarrizko lana egin zuten, oraingo baliabiderik gabe egin ere. Ez da erraza gaurko egunetik imajinatzea zein zaila izan zitekeen hori garai hartan, euskara estandarrik ez zegoenean, internetik ez zegoenean, ez gaur egun ditugun hiztegi digitalak, ezta idazle zaharren obrak ere hain eskura… Giro politikoak bakartuta, elkarrekin ia harremanik izateko aukerarik gabe jardun zuten, bakoitzak ahal zuen erara. Itzultzaile haiena bai izan zela benetan bakarlana.

Ametzagak eta Larrakoetxeak prosaz eman zituzten beren bertsioak, nahiz eta Shakespearek hitz neurtuetan idatzi komediaren parte asko eta asko, eta hitz neurtuetako gehienetan errima erabiliz gainera. Eta desafio horri heldu nahi izan dio Juan Garziak bere itzulpenean: jatorrizkoan hitz neurtuetan dauden pasarteak hitz neurtuetan eman ditu, eta errima erabili du, gainera, autoreak errima erabili duen kasuetan ere. Horretarako, jakina, euskal tradizioko neurri eta moduez baliatu da, eta ingeleseko 10-11 silabako bertso-lerroen ordainetan 15 silabakoak edota 18koak eman ditu. Lehen neurria, Etxeparek berak gehien erabili zuen bertsokera da, 8/7 ataletan banatua, eta harrezkero beste idazle batzuek eta hainbat herri-kantak ere erabili dutena; bigarrena, berriz, 10/8 silabatan banatua, zortziko nagusiarena.

Juan Garziak ez du izan aitzindariek adina arazo euskara-eredua hautatzean. Oinarrizko estandarra, euskara batua alegia, hor dugulako erabilgarri halako eginkizunetarako. Horrez gainera, irakurtzeko testu bat egin du. Bertso-lerroak ez ezik, prosazko zatiak ere estilo deklamatorioan itzuli ditu, ez prosa arruntean. Eta bertsotan eta errima erabiliz egiteari dagokionez, Garziak berak esandakoaren arabera, bertsotan idazteak ematen ditu erraztasunak ere, paradojikoa dirudien arren: hiperbatonak-eta naturalago erabil daitezke, eta, bestalde, erritmoak berak eraman egiten zaitu hein batean, eta erraztu egiten du entzutea. Bestalde, leialtasunari dagokionez, errazago barkatzen da kontakizunaren xehetasunetan hain leial ez izatea, garbi ikusten delako errima eta metrika mantentzeko egiten dela.

Hemendik aurrera, beste fase batean sartuko gara. Esan bezala, itzulpena, bere horretan, irakurtzeko egina da; antzezteko, berriz, moldatu egin beharko da. Hona erronka, hemendik aurrera: nola jarri testu hori aktoreen ahotan, jendaurrean modu sinesgarriz deklama dezaten, eta ikus-entzuleek ulertzeko-jarraitzeko moduan. Ez da lantegi erraza aktoreentzat: batetik, tradizio eta ohitura faltaz; bestetik, hizkuntza-eredu hori irakurtzekoa delako jendaurrean jokatzekoa baino gehiago (irakurtzekoa, eta hizkuntzaren ezagutza landua dutenek irakurtzekoa gainera). Aktoreekin ez ezik, ikus-entzule potentzialokin ere pedagogia-lan handia egin behar litzateke 2016ko emanaldietara begira.

Antzerki-lan honek, nahiz eta orain 400 urte idatzia izan, ametitzen du gaur egungo irakurketarik, Larraitz Ariznabarreta filologo eta shakespearezaleak programaren lehen saioan aipatu zuenez (EHUko letren fakultatean, Gasteizen, irailaren 30ean, Itzultzailearen Egunarekin). Obrak kanon berrietatik begiratu eta berrinterpretatzeko aukera ematen du nabarmen, eta gaur egungo teoria postmodernoetatik aztertzeko ere aberatsa da. Gizarte patriarkalaren kritikarako elementuak ditu, irakurketa ezin gaurkoagoak egin daitezke genero-ikuspegitik. Azterbide horiek ere jorratuko dira, beharbada, 2015. urteko programan.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Joan den ostegunean, Donostiako Lugaritz Kultur Etxean bildu ginen Shakespeareren ametsa biziarazten programako bigarren sukalde-saiorako. Orain hilabete aipatu nuen hemen programa hori, Donostia 2016k eta EIZIEk autore ingelesaren A Midsummer Night’s Dream komediaren itzulpena jendarteratzeko pentsatua. Bigarren sukalde-saio honetan, Shakespearen bertsolaritzara hurbiltzea zen ideia, edo bertsolaritza Shakespearerengana. Beste era batera esanda, Juan Garzia Uda gau bateko ametsaren itzultzailearen lana eta bi bertsolarik obra horretako zenbait pasarteren gainean egin zezaketena elkarrekin jartzea, ea hortik zer ateratzen zen ikusteko.

Bat izatekotan, obra hau zen aproposa horrelako esperimentu baterako, bera izaki proportzioz hitz neurtu gehien dituena Shakespearen antzerki-lanen artean.

Jon Martin eta Miren Ibarluzea izan ziren lantegi horretan parte hartzen ausartu ziren bertsolariak. Eta aurreko saioan bezala, Idoia Noble itzultzaile eta interpreteak egin zituen gidari lanak. Bertso-jartzaile lanetan aritu zela esan behar nuen, baina bertso-jartzailea, kasu honetan, Shakespeare bera zela esan liteke; berak ematen zien aukera bertsolariei ofizioka bezala jarduteko: zu halako (pertsonaia bat) zara, eta halako egoeran zaude; ea zer asmatzen duzun, nahi duzun neurri eta doinuan. Egoera ez ezik, hitzak ere ematen zizkien, ingelesez. Bertsolariek itzultzaile jardun behar zuten, hortaz, bertso-jartzaileak ingelesez esanak euskaraz jartzen (Bingen Ametzagaren euskarazko bertsio prosazkoaren laguntzaz).

Bertso-saio baten taxua eman nahi izan zioten ekitaldiari, eta, bertso-saioetan ohi bezala, bertsolarien agurrarekin hasi zen. Ondotik, lau egoera edo obrako lau pasarte planteatu ziren, itzultzaileak eta bertsolariek zeinek bere bertsioa eskain zezaten. Bakoitzak hautaturiko neurriak (eta doinuak, halakorik hautatu zen kasuan) ematen du zer iruzkindu. Shakespearek 10 edo 11 silabako bertso-lerroak darabiltza obra osoan; Juanek, berriz, bi neurri batez ere: 8/7 silabakoa, Etxeparek bere maite-olerkietan ohi darabilen neurria, eta zortziko handiarena (10/8). Normaltzat jo behar da bertso-lerro luzeagoak erabiltze hori: ingelesak hitz asko eta asko ditu silaba bakarrekoak edo bi silabakoak, eta han esate den guztia euskarara pasatzean, ia nahitaezkoa da silaba gehiago sartzea lerro bakoitzean.

Miren Ibarluzeak ere hemezortzi silabako puntua (10/8) aukeratu zuen laginak bertsotan jartzeko. Jon Martinen hautua, berriz, bitxia gertatu zen: askoz neurri motzagoetan errenditu nahi izan zituen Shakespeareren arrazoiak, 11 silabako bertso-lerroa, inoiz zortziko txikia (7/6). Baina bertso-lerroen luzera laburraren truke, lerro gehiago erabiltzera jo zuen, jatorrizkoan esaten zirenak ahalik eta osoen jasotzeko.

Errima moduaren aldetik, Shakespearek darabilenari heldu zioten hirurek, bikotan antolatuz, kopla kateatuak balira bezala (AA, BB, CC…).

Askotan aipatu ziren doinuak. Berez, obra euskaraz estreinatuko denean (2016an, Donostiako Maria Cristina parkean), aktoreek deklamatu egingo dituzte hitz neurtuak, kantatu gabe, baina joan den asteko ekitaldian hainbat doinu probatu ziren, kantariak kasuan kasuko egoera imajinatzean egokiena zeritzona erabiliz: Juana Bixenta Olaberenak, Axuri beltza, Amurizaren bat, Oskorrik kanta batean darabilena… Eta entzuleok ere kantatu genituen, tarteka, itzultzaile-bertsolariekin batera, pantailan ageri ziren-eta.

Ekitaldiari amaia emateko, bertso-saioetan bezala, agurra bota zuten hirurek. Juanek, hain zuzen ere, Robin Goodfellow iratxoak –Mattin Onpuxka, haren itzulpenean– antzerki-lanaren amaieran entzuleei zuzenduz esaten dituenak hautatu zituen. Bi bertsolariak, hasierako agurrean bezala, bat-batean aritu ziren azkenean ere.

Saioak ordu eta erdi iraun zuen, eta, zailtasunak zailtasun, laburra egin zitzaigun hara bildutakoei. Erritmo arina izan zuen, osagaiak bata bestearen atzetik egoki kateatzeari esker: batetik, Juan Garziaren azalpenak, deklamatu edo kantaturiko zati bakoitzaren testuingurua azaltzeko, zenbait zertzelada tekniko emanez; bestetik, itzultzailearen eta bertsolarien bertsioen arteko kontrastea. Batzuen eta besteen artean zubi-lanak eginez, Idoia Noblek ondo asmatu zuen galderak une jakin batzuetan egiten jardunari bizitasuna emateko. Horrez gainera, bat-bateko lanean ere jarri zituzten tarteka bertsolariak, eta gehigarri polita gertatu zen hori.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Joan den asteartean agertu zen hedabideetan DSS2016k eta EIZIEk elkarrekin emandako prentsaurrekoaren berri, eta, beraz, irakurle batzuek jakingo duzue honezkero nola 2016an Shakespeareren Uda gau bateko ametsa eszenaratuko den Cristina Enea Parkean, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez. DSS2016k Juan Garziari enkargatu dio euskarazko itzulpena, eta, hori dela-eta, itzulpen-prozesua bera gizarteratzea helburu, zenbait ekitaldi antolatu dituzte EIZIEk eta DSS2016k udazken honetarako.

Lehen saioa joan den asteartean bertan izan zen, irailaren 30ean, itzultzaileon patroi San Jeronimoren egunean, Gasteizko Letren Fakultatean. Izenburua, “Itzultzailea sukaldean”, eta parte-hartzaileak, Juan Garzia, Larraitz Ariznabarreta shakespearezalea eta Maialen Berasategi itzultzailea; hirurak ere, Idoia Noble saio-gidariaren esanetara.

Bi ildotan bil litezke han esandakoak (gehiegi sinplifikatzeko arriskua neure gain hartuta): bat, A Midsummer Night’s Dream itzultzeari ekin aurretik kontuan hartu beharreko zenbait ohar; bestea, Juan Garziak bere itzultzaile-eskarmentutik itzultzailegaiei emandako aholkuak.

Itzultzeari ekin aurretik kontuan hartu beharrekoen artean, jatorrizko testuaren generoari buruzkoak ondo zehaztea da lehenetako bat. Uda gau bateko ametsa komedia bat da, komedia endredozkoa, artzain-giroko osagaiak dituena, karnabaleskoa: horiek guztiek tonu jakin bat ematen diote obrari, eta itzultzaileak tonu horri antzeman behar dio, gero asmatuko badu. Hanka-sartze handiak egin litezke, esaterako, itzultzaileak ez badu atzematen obrari darion ironia.

Bestalde, plano eta maila desberdinetan ari dira pertsonaiak: gazte maitaleen laukote protagonista; Atenasko errege-erreginak eta nobleak; basoko elfoak, maitagarriak eta abar; eta arlote-koadrilla. Pertsonaiok beren izaera edo mailari dagokion eran mintzatzen dira: serio edo txantxetan, estilo jasoan edo xehean, bertsotan edo prosan…. (Izan ere, zati asko neurtitzetan ditu A Midsummer Night’s Dreamek; Shakespeareren beste edozein obratan baino gehiago dira neurtitzak, proportzioz).

Alegia, pertsonaia bakoitza dagokion erregistroan mintzarazi behar du itzultzaileak. Hain zuzen ere, erregistroaren arazoa aipatu zuen Maialen Berasategik, aurrez EIZIEren webean proba-harri jarritako laginekin egindako itzultze-saioetan: ohartu zela pertsonaia desberdinak berdin mintzarazi zituela euskaraz. Jatorrizkoan, ordea, nabarmena da pertsonaiak erregistroaren aldetik ezaugarritzeko borondatea, Larraitz Ariznabarretak berretsi zuenez.

Juanek itzultzailegaiei emandako aholkuen artetik, berriz, zenbait bikote antitetiko nabarmenduko nituzke, halakoetan biltzen delakoan itzultzeak muin-muinean duen izate kontraesankor, paradoxikoa:

–Umiltasuna-harrokeria. Inozo puntu bat behar da itzultzea posible dela uste izateko (are gehiago, Shakespearerenak itzul daitezkeela uste izateko); baina baita harrokeria pixka bat ere, norbera jatorrizkoaren pareko bertsio bat emateko gai dela sinesteko. Bietarik behar du itzultzaileak, beraz: harro umila izan, edo umil harroa.

–Urrun-hurbil. Jatorrizkoarekiko leialtasuna dela-eta, urrun-hurbil auzia ere planteatu zen; zenbateraino hurbildu edo lotu hitzez hitzezkoari, zenbateraino urrundu, libre jardun? Ahal bezain hurbil, itzulpenak testu autonomo gisa funtzionatzen badu; eta funtzionatzen ez badu, behar bezain urrun… funtzionatzen duen puntura iritsi arte.

–Shakespeare edo/ala ni. Shakespeare itzultzean, Shakespeareren baitan sartu beharra du itzultzaileak, hau da, Shakespeare izan behar du. Juanen hitzez esateko, “trantze eskizofreniko kontrolatuan” jardun behar du. Bestalde, ez du pentsatu behar jenialegia denik, ez du saiatu behar “Shakespeare hobetzen”. Jenialtasunaren tentalditik begiratzeko aholkua: ustez ideia izugarri on bat duen bakoitzean, tartetxo bat uztea, betiere, beroarena kentzeko (Horra paradoxa, beraz: Shakespeare izan, eta jenialtasunari uko egin).

Amaitzeko, autokritika pixka bat egin beharrean gara antolatzaileok, begi-bistako kontu baten inguruan: EIZIEk sukalde gisa pentsatu eta iragarri zuen ekitaldia; hortik zetorren saioaren izenburua. Hitzekiko borrokan, bertsolaria nola, halaxe agertzea nahi genuen itzultzailea, saiora zetorrenak borroka horren izpi batzuk bederen jaso ahal zitzan. Bestalde, sukalde horretan parte hartzera –hitzekin jolas egitera– gonbidatu genuen jendea, bai eta zenbait lagin eta material edonoren esku jarri ere horretarako, gure webean, egun batzuk lehenago. Gehitxo; beroarena kentzea ahaztu zitzaigun guri ere. Ikasturtea hasi berri, ez da egon astirik ez modurik horrek aurrez eskatuko lukeen lanik egiteko. Beharbada, bigarren sukaldean, hil honen 30ean, aukera gehiago izango dira horretarako; kontuan izanik orduan Bertsozaleen Elkartekoen eta bertso-eskolen partaidetza espero dugula. Erronka polita hori ere: bertsolaritza Shakespeareren mundura hurbiltzea, eta alderantziz, Shakespeare bertsolaritzara. Baina horretaz, hurrengoan.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Uztailean idatzi nuenaren haritik ekingo diot iraileko honi. Lorea donostiarrak “Loreak diozun hori” moldea arrotza zitzaiola esan arte, uste nuen berbeta modu hori arrunt samarra zela. Haren erreakzioa ikusita, ordea, pentsatu nuen kanalak edo egoerak bihurtzen zuela esaldia ezohiko, hau da, lagunartean ez baina interneteko foro batean erabiltzeak bihurtzen zuela bitxi, eta hori arrazoitzen saiatu nintzen Tu est un autren. Gero, Alfontso Mujikaren erantzuna jasota, ohartu nintzen kontua ez zela kanal-aldaketa, baizik eta moldea bera zela arrotza bi donostiarrontzat.

Eta hala, ikerketatxoa egitea otu zitzaidan, gertuenetik hasita. Soraluzen, familiakoek eta lagunek berehala berretsi zidaten: normalak, naturalak, “betidanik” erabiliak dira “Iñakik ezer hartu behar duk?” eta gisakoak. Berdin Bergarako Juan Martin Elexpuruk ere; “hori da esateko modurik normalena” esateraino iritsi zen hura. Eibarren, berriz, nire harridurarako, ezezaguna egin zitzaien nire informatzaile Koldo Zuazo, Aitor Sarasua eta Serafin Basauriri. Baita Jesus Mari Makazagari eta Txipi Ormaetxeari ere, zeinek Elgoibarko eta Aramaioko euskerak aztertu baitituzte hurrenez hurren.

Beraz, nik uste baino mugatuagoa da esamoldearen erabilera, baina Alfontso Mujikak uste zuena baino hedadura handiagokoa, nolanahi ere, ez baita niri –esperimentatzeko– bururatu zaidan zerbait.

Esan liteke hizkuntzak, kasu honetan, posibilitate bat garatu duela inguru batean, beste leku batzuetan beste batzuk garatu dituen bezala.

Hain zaila ere ez da imajinatzea nola etor zitekeen molde hori forma normalagoetatik. Ez legoke urrun erregistro jasoan edo idatziz erabili ohi diren “idazten ari naizen honek uste dut…”, “zuk, irakurle horrek,…” eta gisa horretakoetatik, non “honek” eta “irakurle horrek” hirugarren pertsonatik bigarrenera pasatutako formak baitirudite.

Hizkuntzaren bilakaeran eragiten duten bi indar ageri zaizkit hor, hurrenez hurren: anbiguotasuna argitzekoa lehenik, eta hizkuntza-ekonomia ondoren. Alegia, hainbat zu posibleren artean, kasuan kasuko esaldia zein zuri zuzentzen zaion zehaztu nahia, batetik: “Zuk, Lorea horrek (ez nirekin zaudeten besteok)…”; eta, bestetik, berbeta modu luzeagoak (“Zuk –nirekin ari zaren Lorea horrek– diozuna…”, “Aizu, Lorea, zuk diozuna…”) laburtzekoa: “Loreak diozuna ondo iruditzen zait”.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Lagunartean gaude Lorea eta biok, eta halako batean nik esaten badut “Loreak diozun hori ondo iruditzen zait”, esaldi hori guztiz arrunta egingo zaie bai Loreari bai beste solaskideei. Horretan nengoen ni behintzat, harik eta orain hurrengoan Loreak berak esan zidan arte bitxia egiten zitzaiola “Loreak” eta “diozun” horrela elkartzea.

Egia da egoera ez zela lagunarteko solasa; aurrez aurrekoa, esan nahi dut. Foro batean ari ginen. Alegia, idatziz, nor bere ordenagailutik, elkarren aurrean egon gabe, ezta une berean ere. Solaskideok nahi genuenean sar gintezkeen foroan, besteek aurrez idatzitakoak irakurri, eta, nahi bagenuen, erantzun egin genezakeen.

Beharbada, horrexegatik egin zitzaion arraroa Loreari. Niri arrunta iruditzen zait, baina ikusten dut foroan ez dela erabiltzen “Loreak diozun hori” bezalakorik; beraz, hain arrunta ere ez da izango. Pentsatzen jarri naiz zergatik, eta aurkitu dudan azalpena da ezen esaldi hori, berez, beste komunikazio-egoera bati dagokiola: bi solaskide baino gehiago eta aurrez aurre gaudeneko egoerari. Lagunartean bezala.

Lagunarteko elkarrizketan, hainbat lagun ari gara leku eta une berean. Ni zurekin, zurekin eta zurekin ari naiz, eta, horregatik, hitza hartzen badut, komeniko zait zehaztea zu nor zaren kasuan-kasuan. Hori deikia erabiliz egin nezake, “Lorea, zuk diozun hori ondo iruditzen zait”. Hau da, Lorea eta biok baizik ez bageunde bezala jardun nezake. Ez da hala, ordea, gehiago gaude, eta beste solaskideok ere integratu nahi zaituztet neure esaldian, une horretan besteok ere, nirekin solasean ari zaretenok, zu baitzarete, eta zuei diotsuek Loreak dioena ondo iruditzen zaidala, baina Lorea bera ere kanpoan –hirugarren pertsonan– utzi gabe, Lorea ere zu baita, eta orduan batura edo integrazio hori egiten dut:

“Lorea, zuk diozun hori” + “Loreak dioen hori” = “Loreak diozun hori…”.

Orain dela urte gutxi batzuk arte, aurrez aurre ez izatera, edo telefonoz edo gutun bidez komunikatzen ginen normalean. Bi egoera horietan, solasa biren artekoa izan ohi zen: ni eta zu, zu eta ni ari ginen elkarrekin solasean. Batetik, gutunaren komunikazio-eskema, biren artekoa baina diferitua, eta bakarkakoa: igorleak eta hartzaileak aldi eta alde banatan idazten eta irakurtzen dute gutuna. Bestetik, telefono bidezkoa, une berean gara solaskide ni eta zu, zu eta ni, aurrez aurre egon gabe, elkar ikusi edo ukitu gabe.

Estrukturalisten ezaugarri-oposizioen bidez defini daitezke komunikazio-egoera horiek: lagunartean / buruz buru; aurrez aurre / alde banatan; idatziz / ahoz; aldi berean / aldi banatan…

Orain, Interneten aroan, beste komunikazio-egoera batzuk agertu dira, tartekoak, hibridoak, esandako ezaugarri horiek desberdin konbinatzen dituztenak: foroa, chata, Skype… Komunikazio-egoerok aldatu ahala, hizkuntzan ere nabari dira aldaketak, oharkabeko lerratzeak… “Loreak diozun hori” bezalakoak.

Foroan, esate batera, lagunartean bezala ari gara, baina ez gaude aurrez aurre, ez gaude aldi berean, eta idatziz ari gara, ez ahoz. Chat batean ere lagunartean bezala ari gara, eta gainera aldi berean, baina ez aurrez aurre, eta idatziz. Skypen, berriz, lagunartean, aurrez aurre, ahoz eta aldi berean…

Elkar ukitzea falta zaigu, baina horrek ere ez du luze joko. Ez zaigu hainbeste falta Her filmeko egoerara iristeko. Ikusi duzue? Protagonistak birtualki jotzen du larrua, birtualki maitemintzen da… Norekin? Nortaz? Nor da zu, ni, gu…?

Iñaki Iñurrieta Labaien

Administrazio-prosa itzulia asko aurreratu da azken 30 urteotan. Uste dut denok gaudela ados horretan; garai batean baino askoz testu irakurgarriagoak ematen dira euskaraz gaur egun. Ahalegin handia egin da testuek korri dezaten, ahalik eta argienak izan daitezen. Hori zen helburua, hori izan da kontsigna nagusia, eta IVAPek ondo markatuta utzi zuen bidea Hizkera argiaren bidetik liburuan (1994).

Ahalegin horretan zorroztu dituzte begia eta luma itzultzaile askok. Irakurle zorrotz izan beharra zegoen jatorrizko testu maiz ilun, lauso, gaizki idatziak interpretatzen asmatzeko eta ondoren, behar izanez gero, testua berrantolatzeko, testu irakurgarriak lortzea helburu. Ahalegin horien guztien ondotik, jatorrizkoa baino prosa argiagoa da askotan euskarazko itzulpena.

Aspaldi ez dela, Administrazioko langile batzuekin kontu hauez ari nintzelarik, ekarri zuen solasak nola izan daitezkeen Administrazioaren zenbait testu hain bihurri idatziak. Eta jakin nuen ezen jatorrizko testuen iluntasun edo lausotasuna ez zaiola beti zor idazlearen zabarkeriari edo estilo txarrari; izan daitezkeela beste arrazoi batzuk.

Arrazoi bat Igone Zabalak behin hemen esandakoa da, noski: ulergaitz izatea berezko helburua dela askorentzat, profesional asko bizi baita Administrazioaren eta herritarren arteko bitartekaritza horri esker.

Beste arrazoi bat honako hau izan daiteke: arau bat egiten denean, errekurritu egingo dutela uste bada, ilun uztea komeni da, legea egin duenak aukeran izan dezan irtenbideren bat errekurtsoaren aurrean. Esate baterako, gobernu zentralak ohiz kanpoko soldata bat ez ordaintzeko araua emana badu eta gobernu autonomoak ohiz kanpoko soldata hori ordaintzeko araua ematen duenean.

Letra ilun uzteko hirugarren arrazoi bat politikoa izan daiteke, politiko hitzaren adiera estuagoan; aurrez aipaturiko arrazoiak ere politikoak baitira, jakina. Esate baterako, zurian beltz jartzen denaren atzean dagoen auzia sakonera politiko handikoa eta oso korapilatsua bada, eta aldi berean irtenbide bat eman behar bazaio nahitaez, eztabaidan diren parte guztiek adostu dezakete gauzak lauso jartzea. Lauso jartze hori bera aurrerapausoa da denentzat, soluzio bat aurkitu beharra nahitaezkoa bada baina hoberik ez badago.

Demagun Estatu-auzi politiko sakon, irtenbide zaileko baten aurrean gaudela, hain dira kontrajarriak batzuen eta besteen helburuak. Oso ikuspegi, interes eta helburu kontrajarriak izanik, hala ere nahitaezkoa da denentzat ataka horretatik itun baten bidez irtetea, egoera hari irtenbide itundu bat ematea. Orduan, testua adosten da halako moldez non testu horrek interpretazio kontrajarri horiek denak ameti litzakeen in potentia. Alegia, letra ilun hori interpretatzeko moduak irekita uzten dira, gero eragile batzuek eta besteek joko-eremu bat izan dezaten gauzak beren interes desberdinen arabera interpretatzeko.

Demokrazia ulertzeko bi modu daude argi-itzaletarako joera horien atzean, iruditzen zait. Bat, plain language edo euskara argiaren bidetik lihoakeena da: gauzak ahalik eta argien eta zehatzen adieraztea da xedea, ahalik eta ulergarrien herritarrentzat, hartara denek jakin dezaten zer egin daitekeen eta zer ez, zertara behartuak diren, zergatik…

Beste interpretazioaren arabera, joko-eremua geroaldi balizko batera atzeratzen da, alde batek, boterea duenak, badakielako, edo uste duelako, geroaldi horretan ere bere alde izango dituela instantzia erabakitzaileak, edo kontrolpean izango dituela; eta beste aldeak, ahulagoak, uste edo espero duelako botere-egoera hori aldatu egin daitekeela gerora, eta abagune hobe bat noiz agertuko zain geratzea komeni zaiola, non interpretazioa aldekoago izango baitu.

Puntu horretara heldurik, pentsa liteke hori jada ez dela itzultzailearen egitekoa, hor Artxihermeneutaren alorrean sartzen garela: Hasieran Hitza zen, eta harrezkero Oro da Testu Iruzkin. Edo pentsa liteke itzultzaileak izan behar duela gai horretarako ere; alegia, bere lanabesak neke handiz zorroztera iritsi ondoren, are gehiago zorroztu behar dituela, zertarako eta jatorrizkoaren lausotasun bera zehaztasun osoz emateko.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Duela ez hainbeste urte, ez nekien zer esan nahi zuen zehapen hitzak. Orain, badakit 8.000 € esan nahi duela. Isun hori jarri dio Lehiaren Euskal Agintaritzak EIZIEri, duela bi urte luze irekitako zehapen-espedientearen ebazpenean, 2001 eta 2011 urteen artean webean tarifa batzuk agertzeagatik.

Euskara hutsez, euskara juridiko zehatz-nahi, berri usaineko eta dotore halako batean zetorren ebazpena, hala iruditu zitzaidan behintzat niri irakurtzen hasi orduko, gisa hartako testuak irakurtzen ohitu gabea izaki. Ebazpen, zehapen…, erreflexu hutsez, uste dut burutik pasatu zitzaidala itzultzaileon artean dabilen kontsigna bat ere: kontuz nominalizazioekin; ahal bada, saihestu. Baina ez nion kasu handirik egin, eta «aurrera goaz» ere pentsatu bide nuen prosa hura irakurtzean, testuak hain ondo korritzen zuela sentituz, harik eta azkenera iritsi nintzen arte. Orduan ikasi nuen: zehapen = 8.000 €.

Hitzaz argibide bila hasita, ikusi dut ezen, Euskalterm-en datozen 18 fitxetatik, bi izan ezik (bat 1994koa eta bestea 1995ekoa), beste denak XXI. mendekoak direla, eta administrazio edo zuzenbide arlokoak gehienak. Zehapen-espediente terminoa 2007koa da, eta urte hartakoa da definizioa ere: «Administrazioak, Konstituzioak ematen dion zigortzeko ahalmenean oinarrituta, zigortzeko jardunbide administratiboaren barruan izapidetzen duen espedientea, pertsona fisiko edo juridikoek burututako ekintzak direla eta. Ekintza horiek administrazioko arauak edo ordenamendu juridikoa hautsi dituztenak izan daitezke, legean hala adierazita dagoelako». Laburrago eta argiago nahi izanez gero, hor daude EHUko Zuzenbide Fakultateko euskara juridikoaren ataria edo 5000 Adorez eta Elhuyar hiztegiak, besteak beste, zehapen hitzak castigo, corrección, sanción esan nahi duela ikasteko.

Nominalizazio horren oinarrira jota, ikusi dut bi adarretara bil daitezkeela eratorpen eta aldaera guztiak: zehaturen ingurukoak, batetik (zeetu, zetu, ziatu…), eta xehaturen ingurukoak, bestetik (txetu, txeatu, xeatu, xegatu…). Eta ez dakit nola, beharbada bigarren sailekoen hasierako kontsonante sabaikari horren keru afektiboaren eraginez, neure biografian txertaturik agertzen hasi zaizkit hitz horietako batzuk. Aspaldi batean ikasi nuen leka-patatak xehe-xehe eginda jaten, eta hortik ulertu nuen zer den gauzak xehe-xehe azaltzea, xehetasunak ematea. Aspaldi ikasi nuen, halaber, Juan Mari Lekuonagandik, Xabier Lete eta Lurdes Iriondoren bidez, nola errotarriak negar egiten duen alea txetzean. Ez hain aspaldi, berriz, Bitoriano Iraolaren donostiar xelebreen arteko autuetan, nola Zarpa deitzen zioten batek txetzen duen laguna, Kintua esaten zioten beste bat, bere zirtoaz; hau da, nola uzten duen ezer erantzuteko gauza ez dela.

Eta horri esker gogoratu nuen nola baliatu nuen gero esamolde hori Holden Caulfield Zekale artean harrapakako protagonistak hainbestetan darabilen «that killed me» esaldia euskaraz emateko ere. Esate baterako, Phoebe arrebatxoaren ateraldi baten aurrean «haretxek txetu ninduen», edo «txe-txe eginda utzi ninduen», edo «seko txetuta geratu nintzen» esaten duenean.

Geroago ikasi nuen kontsonante sabaikari horien pare bazirela hitzen aldaera zetazkoak, hots, euskaldun gehienontzat ebakigaitza den fonema ziztukari apikal horzkaria hasieran dutenak. Hau da, txetu, xehe-xehe, xehetasun eta abarren parean bazirela zehatu, zeetu, ziatu… eta zehapen.

Z ahoskagaitzaren dotorezia hotz hori erabil liteke etorkizuneko euskara juridiko administratiboan, erabiltzen hasia da dagoeneko, gauza hauek hotz eta dotore jakinarazteko. Izan ere, boterea zentzuz erabiltzeko modu bat, esan izan zaigu, indarra despertsonalizatzea eta arauen botere hertsagarrira mugatzea da; arauek pertsona guztiak lotzen baitituzte berdin, esan izan zaigu. Z fonema ahoskagaitzak damaion asepsia baliatu, euskara administratiboak halakoxea behar du izan-eta, bustidura batek, palatalizazio batek iradoki lezakeen afektibitate-arrastorik gabea: aseptikoa, aratza, inpertsonala, norbait edo zerbait zeha-zeha eginda uzteko ere.

8.000 €-ko zaplaztekoa, beraz. Baina lasai, ikus dezagun alde ona: ebazpena askatasunaren aldeko aldarria da (esan nahi baita: merkatu-askatasunaren aldekoa). Hurrengoan, itzultzailea lanen bat negoziatzera joaten denean eta baldintza inposibleak eskaintzen bazaizkio, beti izango du aldarrikatzea ebazpen honetan esaten direnak: «Lehia askearen sistema batean egon behar duen eragileen beregaintasuna», esate baterako, edo «prezioei buruzko erabakiak era aske eta indibidualean hartu behar ditu profesional bakoitzak», eta abar.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Txikitako jolasen artean, bazen bat «a mandokas» deitzen geniona («a Maria Trebolinaka», «a txokolate lapurretan»… horrela deitzen genien jolasei, gure artean erdaraz ari ginela, euskal izena gordez hala ere, oharkabean).

Jolas horretan, zenbait lagun mandoak ziren: aurreraka makurtuta jartzen ziren, elkarri sorbaldetatik helduz, buruak bat eginik, lurrera begira, igeltsuz markatutako biribil baten erdian; beste taldeko jolas-lagunek haien gainera egin behar zuten salto, biribil-marraren kanpoaldetik. Batek, bik, hiruk… harik eta norbait, salto egin eta mandoen gainean irauteko lekurik ezean, erortzen zen arte. Orduan, gainekoak bihurtzen ziren mando, eta azpikoak saltari.

Gerta zitekeen azpikoek amore ematea ere, gehiago eutsi ezinik pisuaren pisuz. Orduan, «habéis hecho ukas» esaten genuen, eta mando haiek berriz ere mandoarena egin behar izaten zuten, berriz ere gainean hartu behar beste jolas-lagunen jauziak. Pentsatzen dut mando izatetik libratzeko, denbora jakin batez eutsi beharko zietela gainekoei. Gainekoek, berriz, gainean iraun behar zuten, erori gabe, azpiko mandoek batera eta bestera mugitzen zirelarik…

«Ukas» horren arrastoaren bila hasi, eta «ukat egin» aurkitu dut OEHn, eta han Toribio Etxebarriaren bi adibideok: «Ukat eiñ, rendirse a la fatiga o a otro exceso. Kurutze astunan azpixan, iru bidar ukat eiñ ei eban gure Jaunak, urkamendiko tokira eldu aurretik” Etxba Eib. Zaldunari besotik oraturik, makalikan Señora koittaua ukat eiñda balitz bezela. Etxba Ibilt 475».

Bigarren adiera bat ere badakar Orotarikoak, ceder, romper, eta adibide bakar hau: «onek arrok ukat eitxeuek» (ukat egiten juek, ukat egiten ditek), Juan San Martinen «Eibar’en erabiltzen diran burdin lagintzako itz teknikoak» lanetik hartua.

Hiru adibide besterik ez, eta hirurak leku berekoak. Soraluze-Eibar inguru horretan baino ez ote da erabili forma hori?

Ukatu aditzak badu adiera bat ukat egin horren gertukoa; Orotarikoan seigarren datorrena, hain zuzen ere. Kasu horretan, adibideen jatorria hedatuagoa da geografian:

«Dejarse por vencido y rendido […]. Idiak ukatu deue, hacer porra [= “pararse sin poder o querer pasar adelante en alguna cosa” DAut]” Aq 645. “Ceder […], no poder seguir con el trabajo, comida, etc., (V) ukatu” Añ. “Se rendre par épuisement ou par l’absence de forces suffisantes” VocBN. “Fallar, no poder más. Mando ukhatua (BN-mix), macho rendido de cansancio” A. “Lanian ukátuta, ukáketan, rendirse del trabajo” Iz ArOñ. “Ukatuta geldittu nitzan lastofarduak jasotzen” Elexp Berg.Lanparearen gisan pelegriñoa bere / egoan ukatuta, adore bagarik. AB AmaE 390. Urte askogaz ukatu eta / bazengoz legez zarturik? Ib. 74. San Antonera orduko / ukatuta geldi (AN-gip). Balad 213. Aul duk ukatuari keiñatzen diona. Or Eus 370. Kataskan oldartu ta nekez ukaturik. Zait Sof 26.

Bigarren multzo honetako kasu guztietan, iruditzen zait ukaturen ordez ukat egin jar litekeela. Elexpururen adibideak erakusten duenez, Bergaran ukat egin ez baina ukatu erabiliko litzateke. Alegia, ukat eginen isoglosa Soraluze eta Bergara artetik pasatuko litzateke.

Automatikoki itzultzen genuen; pentsatu beharrik gabe, makinek bezala: ukat egin = hacer ukas. Bitxia iruditzen zait forma ukat egin izatea, eta ez uka egin. Ez dut akorduan beste ezein testuingurutan entzun izana, jolas hartatik kanpo.

Iñaki Iñurrieta Labaien

Ba ote da madeleinien izenondorik frantsesez? Sarean ez dut aurkitu, eta eskumenean dudan Petit Robert-en ez dator. Hala ere, greziar hark halaxe deitu zion Joxe Austin Arrietari Parisen, iazko azaroan, irribarre konplizez, elkarri agur esan ziotenean Prousten inguruko topaketa batzuen amaieran: «Vieux chasseur madeleinien!». Prousten inguruko jardunaldiak izanik, pentsatzekoa da madalena famatuari egin nahi ziola erreferentzia.

Proustien izenondoa ere ez dator Petit Robert-en, baina ezin esan existitzen ez denik: Parisen mundu osotik bildutako itzultzaile eta espezialista haiek guztiak ziren horren froga nabaria. Proustien, hots, Prousti dagokiona, edo Prousten zalea; beraz, madeleinien, madalenari dagokiona, madalenei atxikia, madalenazalea.

-ien atzizkiak, hala ere, badu beste erabilera bat. Paristar bat parisien den bezala, madeleinien batek Madeleine izeneko leku batekoa behar luke. Frantzian bada La Madeleine izeneko harpe bat, zeinak eman baitio izena Behe Paleolitoko kultura jakin bati, bertan aurkitu zirelako hainbat lanabes, arma eta hilobi, duela 10.000 urte han bizi eta hildako gizakienak. Kultura hura, Europa guztira hedatu baitzen, Historiaurreko lehen kultura europartzat jo omen daiteke, hala irakurri dut Wikipedian.

Leku-izen horrek eman duen adjektiboa magdalénien da, ez madeleinien, baina lehena ez litzateke hain proustien, eta Prousti buruzko topaketa haietan, senak bigarrena agindu bide zion greziarrari: madeleinien. Eta adjektibo horri aurretik vieux chasseur jartzen bazaio, koherentzia osoa du interpretazio honek: itzultzaile greziarrak euskalduna agurtu zuenean, antzina-antzinako ehiztaria zuen gogoan, irri barren konplizean.

Hortaz, beste argi batez argiturik azaltzen zait orain greziarraren esaldia. Greziar bat eta euskaldun bat Comment traduire Proust jardunaldietan, ehun urte betetzen zirela-eta Denbora galduaren bilaren lehen alea argitaratu zenetik. Itzultzaile greziar bat, hau da, garai historikoetan Mendebaldeari kultur sustrai sendoak eman dizkion hizkuntzakoa, madeleinien adjektiboaren asmatzaile. Eta itzultzaile euskaldun bat, Harri Aroko ehiztarien ondorengoa. Oteizari esker, bagenuen Neolitoko euskal gizakiaren berri, bagenekien nola aurkitu zion soluzio estetikoa giza izatearen larriari. Orain, berriz, itzultzaile greziar baten intuizio poetikoari esker, aurkitu dugu Proustek berak ere amona euskaldunen bat zuela apika arbasoen artean.

Greziarrak parekatu zituen Harri Aroko ehiztaria eta madalenazalea. Greziar baten intuizioa da, hots, Sokrates, Platon, Aristoteles eta enparauen jatorriko batena, Europaren kulturari abiapuntu funtsezkoa jarri zion herriko, hizkuntzako batena. Baina beharbada hura ere topikoen mende zegoen; beharbada, Arrietari entzundakoen eraginaren ondorioz esan zituen hiru hitzok. Donostiarrak aipatuak baitzituen, besteak beste, Theo Vannemann hizkuntzalari alemanak Europako hidrotoponimiaz esandakoak eta Stephen Oppenheimer eta David Goldstein genetista britainiarren hipotesiak, zeinen arabera ba omen den euskal substratu bat Europa preindoeuroparrean oso hedatua, Europako ekialderaino eta Britainiar eta Irlandako uharteetaraino.

Denbora galduaren bila hasita, urruntxo joan ote zen Arrieta, Swann-enetik itzulpenari buruz hitz egiteko asmoz horiek guztiak bota zituenean? Horraino iritsi beharra ote dago Parisen uler dezaten, Proust nola itzultzen dugun ez ezik, zergatik itzultzen dugun Proust? Izan ere, hara bildu ziren itzultzaile eta espezialista proustien guztiek ez zuten halakorik azaltzeko beharrik izan, zuzenean ekin zioten Comment traduire Proust gaiari; guk, ordea, comment horren aurretik pourquoi azaldu beharra dugu.

«Gu ere hemengoak gara!», aldarrikatu zien euskaldunak Parisera bildutakoei. Aldarrika zezakeen «geu gara hemengoak!», eskubide osoz, baina uneak eta lekuak eskatzen zuen politessez jarduten jakin zuen. Parisera bildutakoek oso ondo hartu zizkioten esandako guztiak, jakin-minez, harriduraz ere bai apika, baina, ziur asko, denek ez zioten berdin aditu. Paristarrek aditu zioten okerren, egingo nuke.

Edo, beharbada, ondoegi aditu zioten. Ponentzia guztiak argitaratzera doazen honetan –non eta Classiques Garnier argitaletxe ospetsuan!–, Joxe Austinek irakurritakoa zatikatzekotan omen dira. Ehiza zatikatu ohi den bezala, hau da, parte bat izenburuaren auziaren inguruko sailera eraman, beste parte bat, sintaxiaren ingurukora, eta beste parte bat, hain zuzen ere Proust euskaratzeko dugun gogoaz ari dena… nora? Beharbada, inora ere ez. Euskaldunontzat, ehiztari zaharraren irudia baino nahiago dute Voltaireren beste hura, Pirinioen maldetan dantzatzen den herri batena. Nahi duena esatea dauka Koldo Izagirrek, gu ez gara parisien.

Greziarrak ere ondo ulertu zion, irribarre konplizez, irri barren-barrenetik «Vieux chasseur madeleinien!» bota zionean. Euskarazko itzulpenari buruz esandako hitzek madalena baten aho-gozoa sorrarazi zioten hari. Nori, eta greziar bati, barbaro zaharberrituek ito nahi duten herri bateko herritarrari. Jakintza poetiko halako bat piztu zuten harengan: denbora galduaren bila hasita, nor gu euskaldunok baino madeleinienago?