Geruzak. Hizkuntzek ematen dituztenak. Hizkuntzak. Aktore-lana.
Gaur ez zait axola itzulpenen zuzentasuna, ezta egokitasuna ere; ez corpusak, ez hiztegiak, ez itzulpen automatikoa. Itzulpen ororen aurreko fasea nahi dut gaur hizpide. Sufrimenduaren aurrekoa (“sufrimendu goxoa” beharbada?), gozatzeko eta deskubritzeko fasea —eta, ahal izanez gero, “etxe”tik kanpo bizitzekoa—: hizkuntzak ikastea.
Beti iruditu zait hizkuntza bakoitzak pertsona bat izateko aukera ematen duela, beste hizkuntza batean zaren horretatik desberdina. Ez dakit. Ez zarete aspertzen zuen buruarekin? Ni dozena-erdi bat aldiz egunean.
Alemana, esaterako. Hasteko, alemana Berlin da niretzat. Eta Berlin oso handia da. Eta da 1990eko ekialdeko Berlingo kale-labirinto oraindik dendarik eta tabernarik gabea. Eta dira etorbide infinituak. Eta, hasieran, Christa Wolf. Eta Günter Eich. Eta hori baino “hasierago”, Humboldt Unibertsitateko alemanezko eskolak. Etxeko altzari zaharrekin espaloietan inprobisatutako egongela-itxurako lekuak (“terraza” deitzea egongelatxoak menostea litzateke). Eta mendebaldeko aldirietako kapela-fabrika ohietan moldatzen hasitako bizilekuak, eta eraikin horien azpiko zineklub txiki miniaturazko beti jendez beteak. Eta ezkien lurrina hirian barrena. Eta oinez, oinez, oinez, oinez ibiltzeko irrika. Eta, gero, askoz geroago, Dürrenmatten Konolfingen, Suitzan, eta Bachmannen Klagenfurt, Austrian (eta, hara!, “antzaratik antzarara neu berriro jokora”, Musil ere han bertan jaiotakoa da, eta Italia oso hurbil dago, eta Eslovenia are hurbilago), eta Sebalden Allgäu, Alemanian, bai, baina Austriako mugatik oso gertu, eta handik hizkuntzaren tripetara, Klemperer mesanotxean, LTI. Hirugarren Reicheko hizkera. Filologo baten apunteak. Alemana dira hotsak, bai, letrak, bai, baina orobat dira usainak, balkoiak, iparraldeko leiho handiak, ilunantz zuria, argiantz grisa, kebaba, unibertsitateko Mensako otordu merkeak, bigarren eskuko liburu-dendak, Europako ekialdearen lurrin-presentzia-absentzia mamu benetakoa. Eta orduan da Roth, eta judu errariak, eta Zweig, eta judu “asimilatuak”. Geruzak, geruzak, Berlingo aleman frantsestua, hitz bakar baten erabilerak austriar eta alemanen artean pitz dezakeen herra zahar beti berria. Eta judu desagerraraziak, eta aleman desplazatuak, eta gutxiengo germanofonoak nonahi ekialdean, ukrainar, errumaniar, bulgariar edo txekiar germanofonoak (Celan, Müller, Canetti, Kafka…). Zer hizkuntzatan egiten zuen amets Jacques Austerlitzek? Nolako alemana darabilte naziek gas-ganbera batean kiskalitakoen seme-alabek? Geruzak. Lumazko edredoiak bezain arinak eta porlana baino astunagoak.
Eta bizitza horiek irudikatzea. Horiekin guztiekin hitz egitea. Behin, ingelesezko irakasle batek gomendatu zidan bakarrik hitz egitea; hori omen zen ikasten ari garen hizkuntza bat praktikatzeko ariketarik onena, hori esan zidan. Ez zekien ondo zenbaterainoko arrakasta izango zuen bere gomendioak. Lehendik ere praktikatzen hasia nintzen. Ez ikasten ari nintzen kanpoko hizkuntzekin, etxeko hizkuntzekin baizik. Inguruko jendearekin izandako elkarrizketa irudizkoak, euskaraz eta gaztelaniaz, batzuetan etxean gezur bat nola esan probatzeko, adibidez, modurik sinesgarriena asmatu arte, hitzez eta tonuz; edo eskolan ahoz azaldu beharreko testu bat entseatzeko. Kalean bakarrik hizketan joaten den horietako bat naiz, batzuetan eskuekin-eta keinuak eginez gainera, halako batean ni neu neure buruarekin eskandalizatzen naizen arte eta korrika eskuak patriketan sartzen. Beraz, kirol ezaguna zait alemanez ere bakarrik hitz egitea. Berlinen denbora guztian praktikatzen nuen, denda batera, liburutegira, superrera sartu aurreko aleman-“erakustaldia” entseatzeko. Eta, gero, amigo, zaila da ohiturak aldatzea. Maiz hitz egiten dut Bachmannen “Aintzirarako hiru bide” ipuineko Elisabethekin, adibidez. Gustatzen zaizkit haren aldarte-aldaketa bat-batekoak, maitale-katalogo zorrotz disekzionatua, galdetzen diot ea zer ari den idazten, ea non argitaratuko duen hurrengo artikulua, ea zer moduz Trottarekin, ea aitak haserre jarraitzen duen turista alemanekin. Eta kontatzen dizkit azken berriak Austriako bere aleman ingelesarekin “kutsatua”n, aitaren ateraldi atzenekoa, Trottarekin ez dela bizi orain, Klagenfurteko basora itzultzekoa dela berriz, eta galdetzen dit ea zertan ari naizen eta kontatzen dizkiot egia diren gezur batzuk, eta galdetzen dit ea badakidan zer esan nahi duen Parisko metroan berriki ikusitako afixa batek, berak ez duela asmatzen. Edango dugu zerbait? “Une pression?” “Milchkaffee?” “Nik hutsa”.
Eta, Elisabethekin nagoen bitartean, beste pertsona bat naiz. Naizena baino askoz hobea beti. Denean. Eta pentsatzen dut zer ote den zu jaiotako hiriaren izena —eta izana?— behin eta berriz aldatzea historiaren, gerren, hizkuntzaren arabera. Lviv hiria, adibidez, zeinaren historia Philippe Sands-ek kontatzen baitu East West Streeten: XIX. mendean, Lemberg, Austria-Hungariako inperioaren ekialdeko ertz-ertzean; Lehen Mundu Gerraren ostean, Polonia independente berrian, Lwów; Bigarren Mundu Gerra hastean, sobietarren agindupean, Lvov; 1941an, alemanen esku ostera, Lemberg berriz, eta 1944ko udan Armada Gorria naziei gailendu zitzaienean, Lviv, Ukrainako hiri bihurtua. Nola esaten diote hiri horri bertako biztanleek? Zein da “bertako”, zer da “bertako” hiri horretan? Nola idatzi behar da hiri horren izena itzulpenetan?
Aktoreak gara itzultzaileak, autore bila dabiltzan pertsonaiak. Testuan barrena azpijanean dabiltzan satorrak, galeriak ireki nahian baso sarrian, azpiko geruzatik gain-gainekora, gainekotik barrunbeetakora. Geruzak. Geruzak. Beste leku bat, beste bizitza bat, beste bizimodu bat kontatu. Eta kontatzean, hara joan, han bizi, han hitz egiten dutena ikasi, imitatu, kopiatu, kode desberdinak mamurtu, beste kode batera ekarri, izan komisario, interprete, kazetari, arkitektura-historialari, espia…
Marta Rebón idazle eta itzultzailea, CTXT aldizkarian argitaratutako elkarrizketa batean (2018):
Kazetaria: Kiko Amatek dio Moby Dick luze eta aspergarria dela. Aspergarria iruditzen zaizu?
Marta Rebón: Ezin da horrela planteatu; alegia, ea klasiko bat aspergarria den ala ez. Askotan ez dugu irakurtzen ondo pasatzeko. Arrazoi askorengatik irakurtzen dugu, eta beharbada ondo pasatzea ez da beti arrazoi nagusia. Azken batean, irakurtzea eta itzultzea jarduera subertsiboak dira neurri batean, begirada erne eta zorrotza eskatzen baitute, eta hori ez da ohikoa gaur egun, guztiak azkar kontsumitzekoa izan behar duen garaiotan.
Carmen García Gómez, W. G. Sebalden lan batzuen gaztelaniazko itzultzailea, Revista de Libros aldizkarian argitaratutako «Traducir a Sebald, una cuestión de estilo» artikuluan (2005):
Sebalden testuek irakurraldi asko eskatzen dituzte, behin eta berriz irakurtzea, baita ahots goraz irakurtzea ere, egiaztatzeko ezerk ez duela hausten prosak markatutako erritmoa, ezerk ez duela eteten esaldi luze bihurrien segida hipnotikoa, egokia dela abiadura, prosaren erritmo-aldaketak jasotzen dituela.
Denbora hartzea, poliki idaztea, moteltasuna metodo gisa, nola baliabide linguistikoei hala edukiari dagokienez, zibilizazio zoro baten aurkako protesta gisa apika.
W. G. Sebald, Die Ausgewanderten (Emigratuak) liburuaren irakurketa baten ondoko solasaldi batean[1] (East Angliako Unibertsitatea, 1999), Michael Hulse bere ingelesezko itzultzaileetako batekin zuen harremanaz:
Itzulpen-prozesuak pazientzia handia behar du; eta pixkanaka jabetu nintzen horretaz, hasieran uste bainuen ezen, behin itzultzaile bat aurkituz gero, dena batek espero bezala joango zela eta itzulpen behin betiko bat eskuratuko nuela. Baina konturatu nintzen ezetz, prozesu korapilatsu bat zegoela atzean: alegia, itzultzaileak itzulpenaren lehen zirriborro bat idazten du; nik, gero, zehatz-mehatz aztertzen dut hori eta Beryl Ranwellekin[2] batera errepasatzen dut, zeren ingelesezko belarri ona duen norbait behar baitut horretarako —nik ez dut eta—. Xehetasun txiki asko dira kontuan hartu beharrekoak, eta horiek guztiak batera dira maiz itzulpen on eta ez hain on baten arteko aldea egiten dutenak. Horren ondoren, editoreari bidaltzen diot, eta, hark orraztu ondoren, itzultzailearengana itzultzen[3] da berriz itzulpena. Hark zuzenketa guztiei erreparatu, eta, zerbaitekin ados ez badago edo bestelako iradokizunik egiten badu, horiek ebatzi, eta beste bizpahiru aldiz irakurtzen dut. Beraz, fase asko dira, eta denbora asko behar du prozesu horrek. Baina uste dut hortik ondorioztatu beharreko ikasbidea zera dela, ez dela hain garrantzitsua liburu bat argitaratu bezain laster itzultzea, gaur egun maiz gertatzen den modura, batik bat ingelesez argitaratzen den guztia ia batera Europako gainerako hizkuntzetara itzuli beharra. […] Esate baterako, Die Ausgewanderten liburuaren frantsesezko itzulpena jatorrizkoa argitaratu eta zazpi bat urtera argitaratu zen, eta, pasatutako denbora gorabehera, harrera ona izan zuen liburuak. Beraz, ez dio axolarik zazpi edo hemezortzi urte behar diren horretarako. Hori baino garrantzitsuagoa da itzulpena ahal bezain ona izatea. Uste dut hori bera gertatzen dela beste alor askotan ere; gure bizitza abiadurak baldintzatzen du, abiadura gero eta azkarragoak, eta pazientzia kanpoan gelditu zaigu. Baina uste dut hobeto geundekeela zenbat eta pazientzia-dosi handiagoa erantsi bizitzan. Unibertsitatean ere gauza bera gertatzen zaigu, ezta?[4]
Azkenaldian, muturtuta nabil abailarekin, etekin azkar eta berehalakoekin. Teknologiaren eta «berrikuntza»ren dohain ustez txit paregabeekin (oi, berrikuntza, gaitz guztietarako azken edabe magiko hori). Ez pentsa, ez naiz teknofobo setatsu bat. Ondo dakit zenbateraino zaigun lagungarri teknologia itzultzaileoi eguneroko jardunean, nola erraztu digun dokumentazio-lana Internetek, zenbateko zama kentzen diguten itzulpen pragmatikoetan itzulpen-memoriek, glosarioek, Xuxenek!, terminologia egiaztatzeko eta inkoherentziak saihesteko kalitate-kontroleko programa informatikoek.
Badakit hori, eta egunero baliatzen dut teknologia itzulpenetan. Baita itzulpen automatikoa ere, nahiz zalantza asko eta askotarikoak eragiten dizkidan, teknologia hori erabiltzen hasi aurretik egiten ez genituen akatsak egiten ditugulako orain eta itzulpenaren norabidea (gehiegi) markatzen digulako askotan, eta «postedizio» izeneko eufemismoa agertu zaigulako —zer da hori benetan?; zer esan nahi du?; itzulpen narrasak are narrasago ordaintzea?; itzultzailearen profesionaltasunaren konfiantzan kalitate oneko itzulpen bat orain baino are eskasago ordaintzeko aitzakia izatea?—, eta itsumandoka gabiltzalako denok ezin asmaturik nola erantzun «merkatu»ak eskatzen (omen) duen «behar» horri.
Itzulpen pragmatikoak aipatu ditut, baina literatura-itzulpenetara ere iritsia da —hala diote behintzat— adimen artifiziala, hots, itzulpen automatikoa. Horretaz dihardu, esate baterako, José Francisco Ruiz Casanova Bartzelonako Pompeu Fabra Unibertsitateko irakasleak iaz argitaratutako ¿Sueñan los traductores con ovejas eléctricas? La IA y la traducción literaria[5] liburuak. Eta, teknologiaren abaila kontuan harturik, gai horri buruzko liburuak ia argitaratu bezain laster zahartzen dira, urtebetean hurrengo jauzi mortala egiten baitu teknologiak, eta hor gabiltza gu, galerna baten enbata batetik bestera, pentsatzeko tarte bat hartzeko beldurrez, ez baitago segundo bat galtzerik, merkatuak (oi, mamua berriz) ordaintzen digun huskeria (ere) galduko dugulako bestela.
Badira ahots eta luma optimistagoak ere. Nola esnatzen naizen, batzuek edo besteek diotena nahasten dut gosariko kafesnearekin. Gonzalo Torné idazle eta editorea, aurtengo martxoaren 1ean CTXT aldizkarian argitaratutako «La inteligencia artificial: preparativos para la batalla» artikuluan:
Prentsa kulturalak dioena irakurriz gero, badirudi hilabete gutxi batzuetako kontua baino ez dela: adimen artifiziala oldarka sartuko da etxe guztietan, eta haren «produktuek» idazle, marrazkilari, diseinatzaile eta itzultzaile guztiak ordeztuko dituzte. Paregabea da adimen artifizialaren sormena, programatzaileen kontrol eta aurreikuspenetik haragokoa. Ezin uka erakargarria dela narratiba hori, baina aurreko «ordezkapen teknologiko berehalako»aren porrotaren ondoren, fartsa itxura hartzen du albiste-olatu horrek guztiak. Zenbat baliabide eta orrialde ez ote ziren baliatu gu guztiok konbentzitzeko liburu elektronikoak bide bazterrean utziko zituela papera, argitaletxeak, liburu-dendak eta orain ez dut ongi gogoratzen baina akaso baita agenteak ere. Izugarria izan zen. Baina hara zertan gelditu den liburu elektronikoa: negozioaren aktore bazterreko bat.
Ez naiz aztia; beraz, auskalo zer dagoen eguraldi-alarmak bezain usu eta fite zabaltzen diren joera benetako zein apokalipsi-mehatxuen atzean. Baina ukaezina da diruaren txin-txin hotsak erraz suntsitzen dituela ezin utzizkoak ziruditen printzipio, xede, misio eta gainerakoak. Ez dut nik joko barrikadetarako deia, baina, gutxienez, estetikaren gela abegitsuan egin nahi dut habia, eta, ahal dudan neurrian, testu bat ibaiaren alde batean hartu eta beste aldera eramaten jarraitu, bidaia hori baita itzulpena —ez da nik asmatutako irudia; askok baliatu dute lehenago—, jakinik, Adam Zagajewskiren poema batek dioen moduan, nik ere, irakurle gisa, beste ahots batzuk entzun —irakurri— nahi ditudala, nirearekin nahastuta:
Ez ditut ezagutu nire poetarik gogokoenak. Beste herrialde batzuetan bizi dira, beste garai batean[6].
Egungo «hotsa eta ardaila»ren artean, arretaz entzutea eskatzen du literatura-itzulpenak. Ez dakit baden hori baino ekintza iraultzaileagorik gaur egun. Hala adierazi zuen Marta Rebónek El País egunkarian argitaratutako «La necesidad de traducir(nos)» artikuluan (2020):
Mundu gero eta adigabetuago batean, arretaz entzutea eskatzen du itzulpenak. Edo, gutxienez, horretan saiatzea. Gaur, hurkoaren iritzia klik bakar batekin isilaraztea ohiko bihurtu den honetan, beste batek dioenari leku egitea haize kontra joatea esan nahi du.
Eguneroko abaila gorrian, ahaztu egiten dugu materia hauskorra direla hitzak, kontuz, mimoz, tratatzekoak. Irudi ezin gardenago batekin adierazi zuen hori Anne Sextonek, «Words» (Hitzak) poeman:
Hitzak eta arrautzak kontu handiz tratatu behar dira. Hautsiz gero, ez dute konponbiderik.
[1] «Lost in Translation? A conversation with Jon Cook» in Cattling, J. and Hibbit, R. (eds.), Saturns Moons, W. G Sebald. A Handbook, 357-363 or.
[2] East Angliako Unibertsitateko Literatura Itzulpeneko Britainiar Zentroko (British Centre for Literary Translation) langilea eta W. G. Sebalden kolaboratzailea.
[3]Itzuli aditzaren polisemia ez da broma euskaraz… Horixe dio Anjel Lertxundik Itzuliz usu begiak liburuko “Adieren pisatzailea” teselan: «Itzuli hitzak hogeita hamar adieratik gora ditu euskaraz, ez da txantxa!» (17. or.).
[4] Sebaldek alemanez idatzi zituen bere fikzio-lan guztiak, baina Ingalaterran bizi izan zen bizitza ia osoan; beraz, ingelesa menderatzen zuen, eta gertu-gertutik jarraitu zien beti bere lanen ingelesezko itzulpenei.
Liburu txiki bezain interesgarri bat gomendatzera nator gaur hona:
Traducción: dieciocho conferencias nada magistrales y dos discursos de circunstancias.
Ez da berria, 2013koa baizik. Miguel Sáenz da egilea, gaztelaniazko itzultzaile handia (handia? erraldoia).
Itzulpen batekin ezin aurrera egin nenbilela, gogoratu dut ezen, duela urte asko Luxenburgon gaztelaniazko itzultzaile gisa ari nintzelarik, Miguel Sáenz etorri zitzaigula behin hitzaldi bat ematera, eta, haren orduko irudia buruan, apalera jo dut aipaturiko liburuaren bila (gauza ederra da, alafede, prokrastinazioa). Lehenengo egiaztapena: liburua ez da batere zahartu; bizi-bizirik dago.
Izenburuak garbi dioen moduan, Sáenzek han-hemen emandako hitzaldiak eta diskurtsoak biltzen ditu, denak itzulpengintzaren ingurukoak, zein baino zein interesgarriagoa, eta horietako bat, gainera, “Autor y traductor” izenburukoa, Donostian emana, 1993an (liburuan jasotako lehenengo hitzaldia da). Itzuli diren hizkuntzaren literaturaren osagarri direla itzulpenak defendatzen du hor Sáenzek, eta, are, hizkuntzen literaturaren hastapenetan itzulpenak egon ohi direla askotan:
Premisa hori onartuz gero, euskal literatura, adibidez, jatorriz euskaraz idatzitako lanek eta euskarara itzulitako lan guztiek osatuko lukete.
Pellokeria dirudi, baina, tamalez, esan beharreko esaldia da oraindik ere.
Liburuko hurrengo hamazazpi hitzaldietan, itzulpengintzarekin eta literaturarekin lotutako hainbat kontu jorratzen ditu[1]:
hitzak itzultzen ditugun edo hitz horiek diotena;
egileen eta itzultzaileen arteko harremana;
“klasikoen” itzulpena, literatura-itzulpena (“itzultzailea poetaren poeta da, nobelagilearen nobelagilea”);
literatura-itzulpenaz bizi daitekeen ala ez (spoilerra: EZ);
zertaz jabetu behar duen itzultzaile orok (“itzulpengintza hurbilketa-arte bat da infinitura arte hobetu daitekeena”);
itzulpenen kritika eskasa edo kritika falta (Espainian eta herrialde gehienetan);
itzultzaileen akatsak;
zer esan nahi den hizkuntza “neutro” batera itzuli behar dela esatean;
itzultzailearen eta musika-interpretatzailearen arteko paralelismoa (“testu baten aurrean esertzen naizenean —testua atril batean paratzen dut nik gehienetan—, musikari sentitzen naiz, beste batek ondutako musika deszifratzen, neureganatzen eta adierazten saiatzeko prest”);
zer den literatura-itzulpena: kopia? jatorrizkoa? bertsioa? interpretazioa? berridazketa? faltsifikazioa? manipulazioa?;
zer den literatura unibertsala, halakorik baldin bada;
zenbaterainoko garrantzia duen arretaz irakurtzeak (“itzultzean nabarmendu beharrekoa ez da irakurketaren intentsitatea, arreta baizik; itzuli beharrak baldintzatutako irakurketa da itzultzailearena, baina horrek ez du eragozten irakurtzeko plazera; aitzitik, areagotu egiten du”);
zer irakats daitekeen eta zer ez itzulpengintzako fakultateetan.
Liburuaren bukaera aldera, bi diskurtsoren testua dator: bata, Alemaniako Hizkuntza eta Poesia Akademian 2000. urtean emandakoa, eta bestea, 2002koa, Salamancako Unibertsitatean emandakoa, honoris causa doktore izendatu zutenean. Lehenengoan, itzulpengintzaren definizio eder bat ematen du:
Norbaitek esana da itzultzea dela pertsona apartak diren lagunak izatea eta lagun horiek artean ezezagun zaizkigun beste lagun batzuei —irakurleei— aurkeztu nahi izatea.
Edozein kikiltzeko modukoa da Miguel Sáenzek itzultzaile gisa egin duen ibilbidea. Ingelesetik eta, batik bat, alemanetik itzultzen du gaztelaniara, eta zerrenda luze bezain ikusgarria osatzen dute berak “interpretatutako” autoreek: Rushdie, Conrad, Faulkner, Goethe, Kafka, Bernhard, Grass, Schnitzler, Brecht, Sebald… Berak hainbeste maite dituen austriar autoreek bezala, Sáenzen itzulpenak irakurtzean badirudi bakoitzarentzako doinu egokia interpretatzen dakiela beti; maisuki menderatzen du esaldi eta paragrafo bakoitzaren erritmoa, belarriz itzultzen duela ematen du, partiturarik gabe ia, musikari handienek bezala.
Hemen aipatutako saiakeran jasotako artikuluetan ere nabarmena da musikari itzultzailearen (edo itzultzaile musikariaren) sena. Maisu handien patxadaz eta zehaztasunez mamurtzen du itzulpengintza, eta Sáenzen erudizioak eskutik darama irakurlea, batere ikaratu gabe.
BIBLIOGRAFIA
SÁENZ, M. (2013), Traducción: dieciocho conferencias nada magistrales y dos discursos de circunstancias, Ediciones Universidad de Salamanca, 2013.
[1] Komatxoen arteko aipu guztiak M. Sáenzen liburutik hartuak dira, eta nik itzuli ditut.
Aurtengo udan, ekainaren 29an eta 30ean, EHUk antolatutako “Anjel Lertxundi: idazlea eta obra” uda-ikastaroan hartu nuen parte, beste hizlari batzuekin batera. Lertxundik itzulpengintzaz, itzulpenez eta itzultzaileez esandakoak, idatzitakoak eta argitaratutakoak jaso nituen ordurako, eta han esandako batzuk laburbildu eta hona ekartzea pentsatu dut, itzultzaile guztiontzat jakingarri izan daitekeelakoan Lertxundiren eta itzulpengintzaren arteko lotura estua ezagutzea.
Hiru alorretan banatu nuen ikastarorako prestatutakoa:
Lertxundik itzulpengintzaz esan edo idatzi dituenak;
Lertxundik berak euskarara itzulitako lanak (argitaratuak eta argitaratu gabeak);
Lertxundik eman dituen arrazoiak bere liburuen gaztelaniazko itzultzaile ez izateko.
Hiru alor horiek berak aletuko ditut hemen ere, han baino laburrago, hori bai, ezinbestean.
Itzulpena zer den adierazteko, definizio egoki-egokia ematen du Berbelitz pertsonaiak Lertxundiren Itzuliz usu begiak saiakera ezagun gogoangarrian: hitzen “adierak pisatzea”. Eta hitzen adieraz ari garelarik, euskarazko itzuli aditzaren adierak jartzen ditu adibide Berbelitzek:[1]
Dirua itzultzeak gauza bakarra esan nahi du, stricto sensu behintzat, liburu bat itzultzeak gutxienez bi. Ez, itzuli guztiek ez dute adiera bera. Ezta traducir guztiek gaztelaniaz […]. Agian harritu egingo zarete, baina itzuli hitzak hogeita hamar adieratik gora ditu euskaraz, ez da txantxa! Casanova ohetik ohera nola, adiera batetik bestera ibiltzen gara gu hiztegietan.
Literaturari erreparatzen badiogu, gainera, are korapilatsuagoa da kontua, literaturan ez baitira hitzak soilik itzuli behar; hitzekin batera, musika ere itzuli behar da, hots, edukiaz gainera, forma, forma hori delarik, askotan, edukia sortzen duena, guztiz banaezin bihurtuz biak.
Lertxundirengana itzuliz, inork pentsa dezake 2019n argitaratutako Itzuliz usu begiak saiakera dela Lertxundik itzulpengintzaz idatzitako aurreneko lana. Egia da hori dela gaiari oso-osorik, luze eta zabal, eskainitako liburua, baina askoz lehenagokoa da sorkuntzari eta itzulpengintzari buruzko Lertxundiren kezka eta hausnarketa. Esate baterako, Gogoa zubi izenburuko 1999ko saiakera laburrean ageri du jada itzulpenaren gaineko kezka, bai eta, administrazioak itzulpenaren inguruan duen estrategiari edo estrategia faltari buruzko hausnarketa zorrotza ere:[2]
Itzulpenak zabaltzen du kultura baten leihoa, itzulpenari esker egurasten ditu kultura horrek bere gelak eta ganbarak. Itzulpenen bidez heltzen da hizkuntza bat berez helduko ez litzatekeen eremuetara. […] Administrazio osoa itzulpenen bidez euskaldundu izanaren onurez ari gara aspalditxo. Baina, aldi berean, uzkur begiratzen diogu itzulpen literarioari. Haatik, esan beharra dago kemena galtzeraino: ezin dugu euskaraz egindako itzulpen literarioa —azken urteotan gertatu zaigun albiste txalogarriena— larderiaz begiratu eta gainerako alor guztiak […] itzulpenez bete…
Handik gutxira, 2001ean, hari berari heldu, eta gehiago garatu zuen Lertxundik Mentura dugun artean saiakeran; jatorrizko lanen aldean itzulpena gutxiesteko dugun joerari heldu zion orduan:[3]
Gurean, egia da, itzulpenen gainean hotsa zabaldu da ez dutela jatorrizko obren berezko jariorik. Zer da, ordea, berezko jarioa? Askoz ere alde handiagoa dago Auspoako bildumako liburu gehienei darien berezko jarioaren eta Axularren edo Miranderen jarioaren artean, Literatura Unibertsaleko edozein itzulpeni darionetik Ramon Saizarbitoriaren edo Itxaro Bordaren eleberriei darienera baino.
Eztabaidaren ardatza […] bere leku naturaletik aterata dago, eta irizpide pedagogiko edo didaktikoek […] jardun literarioa baldintzatzen dute, literatura baztertu nahi izateraino bere-berea duen plazatik. Jokabide horrek, itzulpena umezurtz utzi eta gaitzesteaz gainera, jatorrizko lan batzuk bakarrik loriatzen ditu praktikan: hizkera erraz, mugatu eta laua eskaintzen dituzten jatorrizko lanak, hain zuzen. Jario bakar eta jakin bat, beti bera, dutenak.
Hortik tiraka, itzulpengintzari buruzko Lertxundiren tesi nagusiaren muinera helduko gara: hots, sorkuntza eta itzulpengintza, biak dira literatura, biek osatzen dute hizkuntza batean egiten den literatura, biek elikatu behar dute elkar; ez ditzagun tratatu itzulpenak maila apalagokoak balira bezala, eta hel diezaiogun behingoz gure benetako arazoari:[4]
Kontua da —kontu tristea— gure belaunaldiak zein gure ondorengoek aiseago irakurtzen dugula gaztelaniazko itzulpen oro, obra horren beraren euskal bertsioa baino. Menperagaitza zaigun hizkuntza arrotz batean bezala irakurtzen dugu euskaraz, eta geure buruari iruzur egitea da Joyce edo Hamsun edo Cocteau zailak direla esanez bertan goxo egitea: euskaldun askok neke berdintsuak ditu Saizarbitoria zein Sagastizabal irakurtzeko. […] Itzulpen versus jatorrizko lehia ez da, aldez edo moldez, benetako arazoaren estalgarri baino: irakurleok dugun ahuleziarena inguruko erdaren eraginez.
Ez da hor bukatzen auzia, ordea, itzulpenak menostean itzultzaileen sortzaile-lana ahazten baita. Lertxundiren hitzetan:[5]
Itzultzaileen sortzaile-lana ahanzten da itzulpenez ari garen guztietan. Ez euskarak ez hizkuntzarik ahaltsuenak ere ezin du, itzulpenen bidez baino, hainbat ahots, pentsamendu, giro eta kultur ikuspegi jaso. Munduak hots asko baditu, itzulpena da hots horiek nire hizkuntzan entzuteko modua. Euskarak oraindik izendatu ez dituen sentimendu, emozio, ikuskera, bihurgune eta bihozkada asko dago munduaren eta literaturaren bazterretan. Horregatik du berebiziko garrantzia hots oihartzuntsuenak —oihartzun ozenenen oihartzun direnak— euskaratzeak.
Hori dela eta, bada adibide bat itzulpenaren eta sormen-lanaren arteko lotura estua erakusten duena eta Lertxundik behin baino gehiagotan aipatu duena. 1970eko hamarkadaren hasieran gaude. Gero Goiko kale eleberria izango den testua lantzen ari da Lertxundi. Gaztelaniaz irakurritako Dublineses lana du buruan, Joycek Irlandako giro erlijiosoan kokaturik kontatzen duenaren antzeko zerbait kontatu nahi baitu Lertxundik Orioko bere haurtzaroa hizpide hartuta. Girotzeko aukeratu duen literatura-lana —Dublineses— gaztelaniaz irakurri duenez, hortik euskararako bidaia egin behar du buruan, giro hori euskarara ekarri, gero, hortik abiaturik, euskaraz sortu nahi duen lana idazteko. Alabaina, Joyceren lan horren euskarazko itzulpena —eta ez gaztelaniazkoa— irakurtzeko aukera izan balu une hartan —bide batez, geroago Irene Aldasorok bikain itzulia, eta 1999an argitaratua—, euskaraz izango zuen Lertxundik sormen-lanerako erreferentzia estilistiko guztia; beraz, euskaratik euskararako bidaia egingo zuen eleberria idaztean. Argiago azaltzen du berak Eskarmentuaren paperak saiakeran:[6]
Itzulpenik ez genuen garaian , beste hizkuntza batzuetakoak ziren nire erreferente estilistiko asko —gehienak—. Gaztelaniazkoak batez ere. Eta idazten ari nintzelarik, erdal erreferentzia horiek baliatzen eta egokitzen nituen. Beste hizkuntza batetik neurera txango etengabea egitea zen, neurri handi batean, idaztea. Orain, ordea, askoz sarriago egiten dut txango neure hizkuntzatik neure hizkuntzara, eta ez da soilik euskal idazleen —eta obren— panoramika zabaldu delako. Bada beste hizkuntzetako idazle asko euskaradun egin dugulako ere.
Hel diezaiodan orain Anjel Lertxundiren itzultzaile-jardunari. Izan ere, behin baino gehiagotan esan eta idatzi du ezen idazle gazte batek aholkua eskatu eta galdetuko balio ea zer egin behar lukeen estiloa lantzeko, esango liokeela asko irakurtzeko eta literatura ona itzultzeko:[7]
…esango nioke hartzeko itzultzeko praktika, itzulitako testuak tiradera batean gorde beharra ez dela inoiz denbora galdua; esango nioke itzultzea entrenamendu aparta dela estilo propioa trebatzeko, esango nioke ausartzeko testu sentsorialekin, ironikoekin, koloretsuekin; esango nioke idazle handi askok txandakatu dituela sorkuntza eta itzulpena.
Lertxundik itzulitako lanen artean, bi ditugu argitaratuak:
Luzio Apuleioren Urrezko astoa, Juan Kruz Igerabiderekin batera latinetik itzulia eta Ibaizabalek 1996an argitaratua, Literatura Unibertsaleko bilduman.
Argitaratu ez baditu ere, itzulpen gehiago egina da, eta ez soilik euskarara, baita gaztelaniara ere; beraz, berak ere baliatu du idazle gazteei emandako aholkua, eta izenburu horrekin berarekin jasoa du esperientzia (“Aholkua”)[8]Itzuliz usu begiak liburuan. Hor dio, esate baterako, García Márquezen La hojarasca itzultzen aritu zela behiala, bai eta Cesare Paveseren La bella estate ere, «beti uda partean, ariketa gisa beti». Juan Beneten Herrumbrosas lanzas eta Thomas Bernharden Korrektur prosekin liluratuta, lanok gaztelaniatik itzultzen ere saiatu zen, baina ez zuen aurrera egin. Martin Ugalderen Las brujas de Sorjin euskaratu nahian ere ibili zen, «baina laster etsi nuen (nola euskaratu izenburua?)».
Horiek dira bere itzulpen-ariketei buruz han-hemen irakurri dizkiodanak, baina, Anjel ondo ezagutzen duen txoritxo batek esanda, badakit ez direla horiek saio bakarrak, eta, besteak beste, Cioran, Canetti, Heidegger eta Calvino itzultzeko saio mardul askoak ere egina dela.
Itzulpen-ariketa horien ondoren heldu ziren Lertxundiren aipatutako bi itzulpen argitaratuak, eta bertatik bertara ikusi zuen orduan zer dakarren itzulpen bat egiteko behar den denbora minutu, ordu, egun eta, are, urtetan zenbatzeak:[9]
[…] Handik urte askora etorri zen, nahiko berandu, liburu oso baten nire lehendabiziko literatura itzulpen argitaratua: Apuleioren Urrezko astoa izan zen, Juan Kruz Igerabiderekin batera itzulia latinetik. Esperientzia pizgarriaren ondotik ibili ginen esaten bi urtez behin klasiko bat itzuliko genuela latinetik, baina ametsek hegan egiten dute eta egunerokotasunak ibilera astuna du. Orain urte gutxi, Susakoek eskatu zidatenean nire gustuko poeta baten antologia itzulia Munduko Poesia Kaierak bilduman argitaratzeko, Montaleren proposamena egin nien. Hobeto uler dadin erakutsi nien ausardia: eman zidaten urtebeteko epea askitzat jo nuen nik. Laster konturatu nintzen epe guztiak direla labur horrelako lan bat burutzeko.
Alabaina, salbuespenen bat gorabehera (aurrerago aipatuko dut hori), Lertxundik ez du bere gain hartu nahi izan bere liburuak gaztelaniara itzultzeko lana, nahiz ondo baino hobeto menderatzen duen gaztelania. Hiru eragozpen nagusi ikusten dizkio horri:[10]
Lehendabizikoak aski du gogo falta hutsetik; nekearekin batera, asperdura eragiten dit hartan hasi beharko nukeela pentsatze hutsak. […]
[Bigarren eragozpena]. Originalean egindako oker nabarmenak zuzenduko nituzke. Berrikuntzak egingo nizkioke testuari, agian erantsi ere egingo nuke zerbait baino gehiago originalari falta zaion guztia disimulatze edo konpontze aldera. […]
Hirugarren eragozpenari ekiteko ez dut nire esperientzia kontatzea beste biderik. Berrogeita hamar urte daramatzat nire literatur estiloa lantzen. Hasi nintzenean, dezentez hobeto moldatzen nintzen gaztelaniaz euskaraz baino. Sufrikarioa zen euskarazko esaldi bakoitza, handia zen neukan menpekotasuna […]. Berrogeita hamar urteren ostean, nire idazkuntza motz herrenagoa sentitzen dut gaztelaniaz euskaraz baino. Bizi profesional osoa eman dut euskara lantzen, ia obsesiboki. Konpetentzia kontua izango da. Sentipen horretan, agian, asko egongo da prebentzio psikologikotik, baina jatorri hizkuntzan konpetenteagoa izanda helburu hizkuntzan baino, aukeran nahiago ez.
Horra Anjelek aipatzen dituen eragozpenak. Hartutako erabakian izango du zerikusirik orobat Anjelen lanen gaztelaniazko itzultzaileen bikaintasunak: Jorge Giménezen eta Gerardo Markuletaren lanak bi profesional handiren marka eta zigilua du. Bi adibide baino ez aipatzearren, hartu Itzuliz usu begiak saiakeraren Giménezen gaztelaniazko itzulpena, Sombras en el espejo, edo hartu Tú, eta irakurri Markuletak ondutako Zuren itzulpena. Ez zarete damutuko.
Inork gehiago jakin nahi badu sortzaile baten eta haren itzultzailearen arteko harremanaz, bada harribitxi bat, Senez aldizkarian 1999an izenburu honekin argitaratua: “Anjel Lertxundi eta Jorge Giménez Bech: idazlea eta bere itzultzailea”; Gotzon Egiak gidatutako elkarrizketa zinez interesgarria da, kontu jakingarriz betea. Besteak, beste —eta orain dator lehentxeago aipatu dudan salbuespena—, elkarrizketa horren hasieran, Lertxundik dio “Lur hotz hau ez da Santo Domingo” ipuina berak itzuli zuela gaztelaniara. Dioenagatik, zapore gazi-gozoa utzi zion esperientzia hark, eta izan zuen eraginik gerora hartutako erabakian; alegia, ez zituela berak itzuliko gaztelaniara berak euskaraz idatzitakoak:[11]
Ipuin hori itzuli nuenean, hasieran ez nintzen konturatu, eta gero, prozesua bukatu ondoren, berriz, jabetu nintzen arazo izugarriaz, nik neuk testuarekin izan nuen arazo izugarriaz. Aitorpen bat egin beharra daukat: euskaraz argitaratua dagoen testua eta gaztelaniaz dagoena desberdinak dira. Gaztelaniazkoak, esango nuke plus bat duela. Nolabait, halako work in progress bat eginaz, halako tranpatxoak eginaz, testu originalean dauden ahuleziak saihestuz, beste modu batera bideratuz, eta abar, jatorrizko testua traizionatu egin nuen.
Zilegi nuen, neurea zen, eta sortzen ari nintzen berria ere neurea zen, baina, jakina, itzulpen gisa agertzen zen eta ez egokitzapen edo moldapen gisa. Alde horretatik, ipuin hura itzuli, gero argitaratu eta handik denbora puska batera kontrastatu nituenean bi testuak, halako erabaki bat hartu nuen: nik ezin nuela neure buruaren itzultzaile izan. Zilegitzat jotzen dut beren buruaren itzultzaileak direnen jokabidea, baina ni ezin nintzela izan, besteak beste hizkuntza horrekiko trebetasuna edo trebetasun falta alde batera utzita, nik ez nuela egin behar, nolabait neure burua ez traizionatzeko. Bi arrazoi nituen: bat apuntatu dut, jatorrizko testuarekiko leialtasuna gorde nahia, kanpora begira, nolabait pentsatzen nuelako abiapuntuzko testuak izan behar duela jatorrizkoak eta lehendabizikoak, euskarazkoak. […]
Bigarren alderdi bat badago kontsiderazio hau egiterakoan, euskarari berari begira. […) Nik jakinaren gainean lan egingo banu, egiten ari naizen testu hori gero tradizio handiagoa duen hizkuntza batera itzultzekoa dela jakinik alegia, orain hemen euskaraz ditudan zailtasunak saihestu, baztertu, albo batera utzi, eta gero espainolez halako testu finko bat egingo dudala jakinda, ez nintzateke hain zehatza izango. […] Argi dut ez nukeela halako ahaleginik egingo zehatza izaten, konpondu behar ditudan arazo teknikoak, literarioak, linguistikoak, errazago saihestuko nituzkeela beti ere jakinaren gainean, egunen batean testu hori itzultzen baldin bada beste hizkuntza batera, nik hura kontrolatu ahal izango dudala eta berriro ere han egingo dudala nire bide literarioa bigarren hizkuntza horretan.
Horra, beraz, Anjelek emandako arrazoiak. Ez da, bistan da, funtsik gabeko erabakia, ondo pentsatutakoa baizik.
Honaino, gaurkoz, Anjel Lertxundi eta itzulpengintza lotzen dituen soka luze oparoaren muturtxo bat. Ez dakit konturatzen garen nolako pagotxa den gaurko itzultzaileontzat itzulpenari buruzko hain hausnarketa luze-sakona egin duen idazle baten garai berean bizitzea, besoz beso. Eta nolako fortuna den guretzat esku-eskura izatea berrogeita hamar urtez estiloa lantzen aritu den idazle baten begirada, ekarria eta hizkuntza. Labana suitzar baten aukerak eta malgutasuna eman dizkio hizkuntzari, hots, guk, itzultzaileok, beti zorrotz eta zoli behar dugun tresnari. Leundu, txartatu, kiribildu, ugaldu, zorroztu egin du Lertxundik tresna hori, baita zakartu ere, behar izan duenean.
Nik ez dut «etxetik» atera nahi izaten labana hori patrikan eta eskuaz ondo helduta daukadala sumatu gabe, aurrez baitakit ezinbesteko laguntza izango dudala behar dudan guztietan eta espero ez dudan beste hainbestetan.
[1] Lertxundi, Anjel (2019). Itzuliz usu begiak, Alberdania, 17. or.
«Euskararen erabilerari buruz aritzeko talde-bloga» du izenburu 31 eskutik-ek, eta hori izango du abiapuntu sarrera honek ere; oraingoan, baina, gehienetan egiten dugun bidaiaren noranzkoa alderantzikatzea proposatzen dizuet: gaztelaniatik euskararako txangoaren ordez, euskaratik abiatu eta gaztelaniaren geltoki batean jaistea.
Esaldiko elementuen ordenari buruzko kontu bat nabarmendu nahi nuke hemen: euskarazko galdegaiak gaztelaniazko esaldietan hartu behar duen lekua edo, beharbada egokiago, hartu behar ez lukeena.
Ez naiz terminologia-kontuetan katramilatutako; alegia, gaztelaniaz batzuetan FOCO, beste batzuetan REMA terminoak erabili izan dira esaldi batean nabarmendu nahi den elementua izendatzeko. Hori litzateke, oso sinple esanda (sinpleegi, baiki), euskarazko GALDEGAIAren parekoa-edo. Zein da arazoa? Bada, euskaraz —hemen ere oso sinple esanda— aditzaren aurrean jarri ohi dugula esaldian nabarmendu nahi duguna, ezer nabarmendu nahi badugu behintzat. Adibidez:
Aitak GONA GORRI BATerosi zuen.
Esaldi hori gaztelaniara itzuli beharko bagenu, ez genuke zalantza handirik egingo:
Mi padre compróUNA FALDA ROJA.
Bi esaldi horietan, euskarazko eta gaztelaniazko esaldi barruko elementuen ordenari buruzko alderik nabariena ageri da: erran nahi baita, euskaraz, zerbait nabarmendu nahi badugu esaldian edo informazio berria eman nahi badugu, aditzaren aurretik jarri ohi dugu (goiko esaldian, GONA GORRI BAT) eta gaztelaniaz, aldiz, aditzaren atzetik (UNA FALDA ROJA)[1].
Kontuan izan behar dugu, hala ere, gaztelaniak erraz botatzen dituela elementuak aditzaren atzera, ez bakarrik nabarmendu nahi d(it)uena(k). Esate baterako:
Mi padre compró una falda roja para mi madre
Esaldi horretan, bi elementu ditugu aditzaren atzetik: «una falda roja» eta «para mi madre». Zer elementu nabarmentzen du gaztelaniazko esaldi horrek? Bada, esaldi hori bakarrik hartzen badugu aintzat, bietako edozein. Nola jakin orduan zer nabarmentzen duen esaldi horrek (ezer nabarmentzen badu, noski, beste aukera bat ere posible baita: esaldi osoa izatea informazio berria eta, beraz, ezer ez egotea nabarmenduta). Zerbait nabarmenduta dagoen jakiteko eta, hala bada, bi elementu horietatik zein dagoen nabarmenduta jakiteko, testuingurua beharko genuke (eta aurreko diskurtsoa, eta idazleak eta irakurleak partekatzen duten informazioaren berri izan). Horrek bakarrik argituko digu auzia.
Gatozen orain berriki parean egokitu zaizkidan bi adibide ikustera.
1) Testuinguru pixka bat aurrena: Hamaika Telebista, adimen artifiziala baliatuz, azpidatziak eskaintzen hasi da berriki saio batzuetan. Horren berri emateko, euskarazko prentsa-ohar bat idatzi zen aurrena, eta gaztelaniara itzuli gero.
Honela zioen euskarazko testuak (izenburu nagusia eta bi lead-ak jaso ditut aurrena, —letra etzanean bi horiek— eta, ondoren, prentsa-oharraren hasiera):
Hamaika Telebistak azpidatziak jarri ditu martxan adimen artifiziala baliatuz
Hamaika Telebista ahotsa azpidatzi moduan ematen hasi da bere web-orrian, Orai NLP Teknologiak langunearekin elkarlanean.
Duela aste batzuk dago martxan: adimen artifiziala baliatuz, bideoetan esandako hitzak azpititulu bihurtuko dira hemendik aurrerawww.hamaika.euswebgunean.
Donostia, 2023ko otsailaren 28a.
Gaur bertan egin da egitasmoaren aurkezpena Hamaikak egoitza duen Donostiako PIA eraikinean.
Azken esaldiari erreparatu nahi diot:
Gaur bertan egin da egitasmoaren aurkezpena Hamaikak egoitza duen Donostiako PIA eraikinean.
Hona hemen esaldi horrentzat emandako gaztelaniazko itzulpena:
Hoy mismo se ha presentado el proyecto en el edificio PIA de Donostia, sede de Hamaika.
Esan berri dugunaren arabera, gaztelaniazko itzulpen hori ez litzateke egokia izango, nahiz gramatikala izan. Euskaraz aditzaren aurretik nabarmendutako «gaur bertan» hori ezin dugu gaztelaniaz aditzaren aurretik eman, ez badugu irakurlea nahastu nahi behintzat. Honelako zerbait idatzi beharko genuke gaztelaniaz, euskarazkoaren pareko informazioa emateko:
El proyecto se ha presentado hoy mismo en el edificio PIA de Donostia, sede de Hamaika.
Hots, gaztelaniaz aditzaren atzetik eman beharko genuke euskaraz aditzaren aurretik eman duguna. Norbaitek esango du, beharbada, «Hoy mismo se ha presentado el proyecto en el edificio PIA de Donostia» esaldian «Hoy mismo» ere izan daitekeela elementu nabarmendua gaztelaniaz, ahoz egiten baititugu horrelakoak, intonazioa baliatuz:
HOY MISMO se ha presentado el proyecto en el edificio PIA de Donostia.
Bai, ahoz (euskaraz ere egiten ditzakegu antzeko jokoak). Baina idatzizko jardunaz ari gara hemen, idatziz ez baitugu intonaziorik edo ahotsaren modulaziorik. Beraz, gaztelaniaz zerbait nabarmendu nahi badugu idatziz, ez zaigu komeni aditzaren aurretik jartzea, gaizki-ulertu bat eragin baitezakegu, edo, gutxienez, irakurlea nahasi baitezakegu eta, beharbada, testuan atzera eta aurrera eginarazi. Izan ere, goiko esaldi hori irakurtzean, erraz ondorioztatu dezake edonork gaztelaniazko esaldian «(se ha presentado) el proyecto en el edificio PIA de Donostia» dela nabarmendu nahi dena, eta interpretazio hori ez litzateke egokia izango, gure testuingurua kontuan harturik.
2) Prentsa-ohar bereko bigarren adibidea orain:
EU (jatorrizkoa): Lehen urrats batean, Hamaikako albisteetako off ahotsa eta protagonisten hitzak ageriko dira azpidatzita, webguneko «Gurean Gaur» ataleko ekoizpenetan zehazki. Nolanahi ere, aurreikusita dago sistema webguneko zuzenekoetan edota ohiko telebistako zuzenekoetan ere aktibatzea. Urratsez urrats, aurrez grabatutako saioetan ez ezik, eduki gehiagotan ere azpidatziak eskaintzeko joera lantzen jardungo du batetik, eta beste hizkuntzetan daudenak euskarara ekartzen ere bai bestetik.
ES (itzulpena): En una primera fase, la voz en off de las noticias de Hamaika y las palabras de los protagonistas se mostrarán subtituladas, concretamente en las producciones de la sección «Gurean Gaur» de su página web. En cualquier caso, está previsto que el sistema se active también en los directos de la página web o de la televisión. En fases sucesivas, se ofrecerán subtítulos no solo en programas previamente grabados, sino también en más contenidos, y se incorporarán al euskera contenidos procedentes de otras lenguas.
Aurreko adibidearen arazo bera dugu hemen ere. Euskarazko lehenengo esaldia irakurrita, ulertzen dugu azpitituluak faseka txertatuko dituela Hamaikak eta, aurrena, albisteetako off ahotsa eta protagonisten hitzak azpititulatuko dituela. Eta, aurrerago, eduki gehiagotan ere txertatuko dituela.
Gaztelaniazko itzulpena irakurriz, ordea, ez dugu gauza bera ulertzen. Lehenengo esaldiko informazioak adierazten digu albisteetako off ahotsa eta protagonisten hitzak azpititulatuta agertuko direla aurrena (eta irakurleak, beraz, uler dezake beste moduren batean agertuko zaizkiola aurrerago; demagun, bikoiztuta). Ez da hori, baina euskarazkoak dioena. Honelako zerbait eman beharko genuke gaztelaniaz, bi hizkuntzetako informazioa parekatzeko:
En una primera fase, se mostrarán subtituladas la voz en off de las noticias de Hamaika y las palabras de los protagonistas…
Horrenbestez, komeni da kontuz antolatzea esaldi barruko elementuak euskaratik gaztelaniarako itzulpenetan.
Informazio bila?
Inork gaztelaniazko esaldi barruko elementuen ordenari buruzko informazio sakonagoa nahi badu, iturri oso gertuko bat gomendatuko nioke lehen-lehenik:
Juan Garzia, Joskera lantegi (IVAP, 1997; bereziki, 2.5 atala: «Galdega/mintzagai… terminoak zehaztuz eta bereizkuntzak argituz»).
Informazio mamitsuz beteta dago liburua. Askotan esan izan diot neure buruari gaztelaniari buruz gehiago ikasi dudala liburu hori kontsultatuz berariaz gaztelaniaren gramatika lantzen duten beste liburu asko irakurriz baino.
Beste iturri saihetsezin bat RAEk eta espainolaren akademien elkarteak 2009an argitaratutako gramatika mardula da:
Nueva gramática de la lengua española; zehazki, sintaxiari buruzko II. liburukiaren «Las funciones informativas» atala (2.963.-3.034. or.).
Honaino gaurko txangoa. Paseoaren ondoren, hamaiketakoa. On egin.
[1] Ohar garrantzitsu bat: idatzizko moldeaz ari gara hemen, ez ahozkoaz, euskaraz zein gaztelaniaz beste estrategia batzuk baliatzen baititugu ahoz. Horri buruzko azalpen zabalxeagoa dago aurrerago.
A ze gaua, alajaina. Hara orain; hemen dabil, otzan-otzan, kafe egin berria niri katilura ateratzen. Ohiko liturgia. Errudun sentitzen den guztietako penitentzia. Hilabete pasatxo darama aztoratua gure Mari Larrik. Azken bi asteak, erretxindua; herenegundik, berriz, antsietateak jota zeharo. Baina atzokoak marka guztiak hautsi zituen.
Bere mahai horretan bizi da aspaldi. Tira, beti izan da berezia mahai hori; ni hemen bizi naizenetik bai behintzat. Batzuetan —azken hilabetean, esaterako—, papertzarrez gainezka (gero, telefonoz berriketan ari denean, berriz esango du ez duela ia paperik erabiltzen: zera!); beste batzuetan, berriz, ebakuntza-gela bat baino esterilizatuagoa: bukatutako lanen karpetak —urdinak beti— mahaiaren ezkerraldean, bata bestearen gainean, txukun-txukun; haien ondoan, IRAKURTZEKOAK dioen kartoi baten azpian, beste tontor gero eta garaiago bat; eskuinean, lan hasiberrian behar dituenak eta egutegi txiki bat, zenbaki gehienak zirriborratuak dituena: medikua; bilera; aita; albaitaria (dios! ahaztuko ahal zaio!); masajista; ikastaroa; masajista (bai, berriz; maiz joaten da, ni ere susmoa hartzen hasita nago…). Egutegiaren ondoan, zapi txiki bat, zapi bera beti, ordenagailuaren pantailan pilatzen zaizkion hauts-pinportak kentzeko; eta errotuladoreak —punta finekoak—, ordenagailuaren ondoan: urdina, gorria eta beltza. Hiru beti, eta mahai gainean; ez gainerako errotuladore eta boligrafoak dituen potoan, ez, mahai gainean. Kafe-kikara, zuria beti, beti bera, eskuinean, ur-basoaren ondoan.
Makina bat ordu emana naiz ni mahai horren azpian. Leku atsegina da, ez pentsa, siestarako goxo-goxoa; lo-kanta ederra da ordenagailuaren xurrunga epela. Kontuz ibili beharra daukat, hala ere. Mahai gaineko ordenaz gainera, mahai azpikoa ere errespetatu beharra dago Mari Larriren etxean, ez baduzu nahi bat-batean ostiko bat hartu muturrean: ezin gehiegi hurbildu mahai azpiko kableetara, urduri jartzen baita bestela, ordenagailua itzaliko ote zaion beldurrez edo (a, Madame Ordenagailu: ez da traste sakratuagorik etxean). Oinen ondo-ondoan ere hobe ez jartzea; ez dago lo egiterik haren oinen zirkin urduri etengabeekin. Lo egitea, bai, baina, horretarako, haren bakarrizketara ere ohitu beharra dago. Batzuetan, behin eta berriz errepikatzen ditu esaldi batzuk, ozen, doinua aldatuta; edota beti berdin, mantrak balira bezala, pantailari so; beste batzuetan, tupustean, hor ekiten dio garrasika: «zer ostia?» «¿sin perjuicio de qué?» «kaka, zer du orain Wordek?» Adi halakoetan, benetan arriskutsu bihurtzen da-eta mahai azpiko oin-dantza. Atzo ere, eskapada ederra, biraoak abisua emanda.
Esana dut hilabete osoa daramala aztoratua. Itzulpen-eskaera bati baietz esan, itzultzen hasi eta lanari ekin bezain pronto hasi ziren komeriak (hori ere ez da berri-berria: aurrena lanari baiezkoa eman, eta gero hasten da kontuak ateratzen; ez dut sekula ulertu: badu zerbait zenbakiekin larriak larriagotzen dizkiona). Hasi zen lanean halako batean, baina behin eta berriz altxatzen zen aulkitik —ohi baino askoz sarriago—, sukalderako joan-etorri etengabean. Kafe bat. Ura. Txokolatea (alarma guztiak keinuka hortxe). Garbigailua. Arropa zabaldu. Aulkira berriz. Joan-etorri bakoitzarekin, ostiko bat. Eskerrak txokolate-apur batzuk erortzen zitzaizkion tarteka mahai azpira. Galtzaren barrenetik tira egin behar izan diot ia egunero, behingoz kalera atera eta maskuria hustuko banuen.
Horrela eman dugu azken hilabetea etxean. Penagarri. Paranoiaren mugan. Gero eta txokolate gehiago berak, gero eta paseo gutxiago nik. Atzo iluntzean, berriz, hekatonbea. Mahai azpian nengoen ni, epel-epel, erdi lo, izkina batean kiribilduta, eta, halako batean, mugimendu urduri errepikakor bat sumatu nuen buru gainean. Han ari zen nonbait gure Mari Larri, tekla bat sakatu eta sakatu. Brastakoan altxatu zen aulkitik, eta iruditu zitzaidan arnasestuka zihoala korridorean barrena. Telefonoz hizketan ere entzun nuen, baina ez nintzen mahai azpitik mugitu, badaezpada. Konturatu nintzen, hala ere, ez zela jada entzuten mahai gaineko ordenagailuaren xurrunga. Akabo. Madame Ordenagailuren konspirazioa. Kable-mugimendu bat nire ondoan, eta, danba, etxeko atea zartako batez itxita alde egin zuen doña Paranoiasek. Handik gutxira itzuli zen: atearen danbatekoa, alde egiterakoan bezalakoxea. Ni, zer gerta ere, mahai azpiko neure txokoan, geldi-geldi. Mahai gainean zebilen zarata entzunda, laster konturatu nintzen beste Madame bat ekarri zuela etxera. Ondo ezagutzen dut xurrunga sor hori. Baina horrekin ere ez zen lasaitu gure Mari.
Gainera, eta hau berria da, edaten ere hasi dela uste dut. Ez dakit zenbat denbora eman duen bart telefonoan, ordu txikietan, euskalbar gora eta euskalbar behera, isildu gabe, artzain-txakur bat txapelketa garaian baino urduriago. Taberna berriren bat, nonbait. Eta parte onekoa ez, efektuei begiratzera.
Kezkatzen hasita nago, hara. Ea kafeak baretzen duen.
Ez da nik asmatua izenburuko hori, duela egun gutxi Donostiako Altza auzoko ile-apaindegi bateko errotuluan irakurria baizik. Eta mundiala iruditu zitzaidan. Touché, pentsatu nuen, ke fuerte. Globalizazioaren top of the top. Memelokeria galanta, beharbada. Baina erreal-erreala, como la vida misma. Eta, zer arraio, jostaria. Koldo Izagirreren Zergatik bai (Kriselu, 1977, 61. or.) liburuko mikroipuin gogoangarri hura ekarri zidan gogora:
Eta zergatik jo nau antes de peibe se pone siempre eme esan du eta nik jarri dut ondo mpamplona eta gainera erori zait plumilla baina ez egin dut negarra eta belarrian soinua tii daukat eta ze bero ni naiz el número veintitrés eta daukat estutxea de colores.
Handik segundo gutxira, ordea, aspaldi gibelean okupa bizi zaidan talibana atera zitzaidan, durbante eta guzti, «nola da posible»ka, sekulako erretolikarekin, hondamendi apokaliptikoa iragarriz, konponbiderik gabea, ezta sei aitagure eta hiru agurmaria errezatuta ere. Ezta astebetez Berria bakarrik irakurtzeko penitentzia egingo dudala aginduta ere. Atentatu suizida baterako materiala bildu eta bildu sumatzen dut aspaldi, eta kontuz ibili beharko dut, herriko plazan leherraraziko bainau bestela eta nire lotsaizun guztiak agerian utziko.
Nola edo hala moldatu nintzen, hala ere, talibana mendean hartzeko. Hitz eman behar izan nion ez ditudala berriz erabiliko sarean bolo-bolo dabiltzan aditz trinko itsusi tradiziorik gabeko horiek, ezta lagunei whatsappak bidaltzeko ere, eta lotarako ere ez dudala kenduko baserritar jantziko buruko zapi zuri-zuri ondo lisatua.
Baina, hura berriz esnatu bitartean, esan dezadan zer pentsatu nuen Altzako errotulua ikusi nuenean: desdramatiza ditzagun pixka bat hizkuntza-kontuak (ere), ez dezagun piztu hain erraz inkisidore boligrafogorrizaleon matxinada zuzentasunaren izenean, ez gaitezen hain serio demonio jarri beti hizkuntza-kontuetan (ere), ez dadila dena hain transzendentala izan, por dios.
Badaezpada: ni betiko infernura kondenatu aurretik, garbi gera bedi, bitte, ez naizela esaten ari errotulu horren ereduari jarraitu behar geniokeenik idaztean, God forbid! Ez dezala inork ondorioztatu ile-apaindegi, liburu-denda, gimnasio edo sex-shopen errotuluetarako marketin-eredu berria proposatzen ari naizenik. Horrelakoek ere badutela lekua diot, sin más, dagokien testuinguru eta erregistroetan, of course, eta hizkuntza(k) jostailu ere bad(ir)ela eta osasungarria dela bihurritzea. Kontua, noski, jolaserako eremuak adostea da; bestela, barre egin ordez, barregarri geratzen baikara.
Joan egin behar dut. Talibana esnatzen ari dela uste dut, eta ez da gozoa izaten siestatik esnatu berritan. Broma gutxi horrekin. Boligrafo gorria bakarrik ez; oraingoan, errotuladore lodi-lodi bat dakar eskuan, metraileta baten tankerakoa. Akabo. Fin.
Lan bakartia delako, beharbada; edo hitzekin (eta hitzez) bizi garenez, gau eta egun, amorrarazi egiten gaituztelako. Edonola ere, ez da zalantzarik: egunero hitzak josiz ordu mordoxka ematen duenak maniak hartzen ditu. Duela aste batzuk, Iñigo Errastik bere apetetako baten berri eman zigun (-tze aldera), eta Juan Luis Zabalak beste bat aipatu zuen hari erantzunez (nago).
Nik ere badut bat: ABIAN DA (eta aldaerak). Barra-barra ageri da komunikabideetan; hona hemen adibide batzuk:
‘Klik euskaraz’ sareko euskarazko tresnen kanpaina abiatu du Eusko Jaurlaritzak (erabili.com, 2012/11/27)
Eusko Jaurlaritzak ‘Euskararen aurpegiak’ kanpaina abian du (erabili.com, 2012/11/27)
Martxa girotzeko Kontseiluak abian jarritako kanpainan, asteak zeramatzaten gizartearen alor desberdinetako hainbat ordezkarik galdera horri erantzuten… (Diario Vasco, 2012/12/2)
Askorengan heldu den eskasia ere gai sakona da, abian dauden gerrak bezalaxe (Diario Vasco, 2012/12/24).
Zer egiten genuen dena abiatu, abian jarri eta abiarazi aurretik? Kanpainak hastea, adibidez, zer da, arruntegia? Testuinguruaren arabera, ezin ditugu gauzak bultzatu, prestatu, martxan jarri, apailatu… beti aditz eta esaldi-egitura bera erabili ordez? Bitxia da nola zabaltzen ditugun formula batzuk, eta, halako batean, ia konturatu gabe, formula bakar bihurtzen zaizkigun, beste edozein baino dotoreago direla sinetsita. Inoiz, gainera, bada arriskua erabat bazterturik geratzeko ordura arteko esapide arruntak, arkaismoak edo baldarkeriak balira bezala. Badakit aitzakiarik gabeko egitura dela ditxosozko abian da hori. Hiztegi Batuan jasota dago. OEHn ere bai. Izan dadila, beraz, aukera bat, beste batzuekin batera erabiltzekoa. Baina ez bakarra.
Ez dira gurean bakarrik gertatzen horrelakoak, hala ere. Gaztelaniaz, esaterako, kexu dira realizar aditzaren abusuarekin. Batetik, hacer arrunta ordezkatzeko aditz sasidotore bihurtu da (realizar un dibujo, realizar un viaje); eta, bestetik, abusuak aberastasun eta egokitasun lexikoaren galera dakar (efectuar, emprender, llevar a cabo, elaborar, confeccionar…).
Aitor dut, bai, neuk ere maniak ditut, eta maniokin jango ditut polboroiak aurten ere. Hitz batzuk, izan ere, hirugarren solairuko bizilagunaren telebista-burrunba amaigabea gorrotatzen den bezala higuintzen dira. Beste batzuk, berriz, hondartzara joateko plana egina duzunean bat-bateko euri-zaparrada madarikatzen den moduan. Petralago batzuk ere badira: zeure etxekoen ohitura gogaikarrien parekoak, testu batean irakurri orduko begiak itxiarazten dizkizuten horietakoak. Gogoa ematen du halakoen aurkako kanpaina bat abian jartzeko.
Blogean orain arte idatzi ditugunetan, xede hizkuntza gisa hartu dugu euskara. Gaurkoan, ordea, kameraren objektiboa aldatu, eta jatorrizko hizkuntza bihurtuko dut, maiz samar tokatzen baitzait, euskarara itzultzeaz gainera, euskaratik gaztelaniara ere itzultzea.
Ez da, ez, seinale txarra gaztelaniara ere itzuli beharra. Euskaraz, alor guztietan, gehiago sortzen dela esan nahi du horrek. Baina ez dugu ohiturarik euskaratik gaztelaniara itzultzeko. Batzuek, gainera, gazteenek batik bat, euskaraz egin dituzte ikasketa guztiak, eta, beraz, salbuespenak salbuespen, arrotzagoak zaizkie gaztelaniaren erregistro jasoagoak. Eta horrek guztiak arazoak sortzen dizkigu: batzuetan ez gara gai euskarazko testuak gaztelania egokian emateko.
Batetik, erregistro-arazoak ditugu. Gaztelaniaz euskaraz baino erregistro gehiago daude finkatuta, eta ez dugu beti asmatzen gaztelaniazko ordainarekin. Har dezagun Elhuyar aldizkarian auto elektrikoen etorkizunari buruz argitaratutako artikulu bateko pasarte hau:
Auto elektriko horiexek garatzen eta saltzen dituzten pertsonek, ordea, ez dute horren garbi autoak eta merkatua prest daudenik. Izan ere, gainditu beharreko zailtasunak ez dira huskeria.
Aukera bat baino gehiago dugu, noski, azken esaldiko “ez dira huskeria” itzultzeko, baina ez litzateke egokia, adibidez, honela ematea:
Las dificultades que hay que superar no son moco de pavo.
Erregistro-desoreka nabarmenegia litzateke. Bada, horrelakoak maiz samar gertatzen zaizkigu euskaratik gaztelaniara egiten ditugun itzulpenetan, eta, beraz, kontu handiagoz ibili beharko genuke.
Bestetik, euskarazko mintzagai-galdegai jokoa kopiatzen dugu batzuetan euskaratik gaztelaniara itzultzean, kontuan hartu gabe esaldi batean nabarmendu nahi dugun informazioa ez dela posizio berean joaten euskaraz eta gaztelaniaz. Ur handitan sartu gabe eta (gehiegi) sinplifikatzea arriskutsua dela jakin arren, esan dezagun, printzipio orokor gisa, euskaraz aditzaren aurretik doala galdegaia eta gaztelaniaz, berriz, aditzaren atzetik. Ikus dezagun adibide bat, Elhuyar Fundazioko publizitate-testu batetik hartua:
8-12 urte bitarteko gaztetxoei zuzenduta dago liburua, eta, haren bidez, zientziaren magia bizi dezakete gazteek Jean Potterrek prestatutako esperimentu eta jarduera azkar eta erraz batzuekin. Hamar minutu edo gutxiago nahikoa dira jarduera bakoitza egiteko.
El libro está dirigido a jóvenes de entre 8 y 12 años, que podrán disfrutar de la magia de la ciencia gracias a los experimentos rápidos y sencillos propuestos por Jean Potter. En menos de 10 minutos puede realizarse cada uno de estos experimentos.
Gaztelaniazko azken esaldiaren ordenak kirrinka egiten digu belarrian. Askoz ohikoagoa litzateke beste ordena hau testuinguru horretan:
Cada uno de estos experimentos puede realizarse en menos de diez minutos.
Gaztelaniaz ere, euskaraz bezalaxe, ordena behartuek testuaren koherentzia hausten dute, eta, testua zabartzeaz gainera, ulergaitzago bihurtzen.
Erregistroa eta esaldiaren antolaera aipatu ditugu. Ez dira, noski, zaindu beharreko alor bakarrak euskaratik gaztelaniara itzultzean, baina izango dugu aurrerago beste alor batzuez ere hitz egiteko aukera. Euskaratik gaztelaniara itzultzeko eskaria handitzen ari den honetan ez genuke ahaztu behar gaztelaniazko testu txarrak ekoizteak ez dituela hobetuko euskarazkoak, eta ez zaigula komeni huts egitea inongo irakurleren aurrean.
Aurreko batean, irakurtzen (ere) trebatu beharraz idatzi zuen Iñigo Errastik; esan zigun entrenamendua falta zaigula euskaraz irakurtzeko eta sasoi oneko irakurle gehiago behar ditugula. Eta arrazoi du; egia biribila. Baina ez dira hor bukatzen gure premiak. Gaztelaniara ere itzultzen badugu, gaztelaniazko entrenamendua ere ezinbestekoa dugu, eta iruditzen zait ahaztu egiten zaigula hori batzuetan. Alegia, hain gaude ohituta gaztelaniak euskarari egiten dion presioari nolabait eusten, ez gara konturatzen gaztelaniara itzultzeko gaztelania ere landu beharra daukagula, eguneroko erabileratik harago. Izan ere, euskara jakiteak euskal itzultzaile bihurtzen ez gaituen moduan, gaztelania jakiteak ere ez gaitu automatikoki gaztelaniazko itzultzaile bihurtzen. Beraz, norberak ikusi beharko du, dituen gustuen eta premien arabera, zenbat hizkuntzatan irakurri nahi —edo behar— duen, hortik etorriko baitzaio trebakuntza eta hobekuntza. Aukera izatea da lehenengo kontua, jakina, eta, horren ondoren, (ikasiz) gozatzea. Edozein hizkuntzatan.
Eta gaztelania izan dugunez hizpide, Miguel Sáenz gaztelaniazko itzultzaile handi eta RAEko akademiko izendatu berria zorionduz eta haren itzulpenak gomendatuz amaituko dut, itzultzaile onen lanak irakurtzea, gozamen-iturri izateaz gainera, trebakuntza-saio ezin egokiagoa baita. Eta Miguel Sáenzenak itzulpen eredugarriak dira, bikainak, zoragarriak. Zorionak, don Miguel.
Denok erabiltzen ditugu estilo-liburuak, idaztean izaten ditugun zalantzetarako argi bila gabiltzanean. Euskararekin zuzenean lotuak daude horietako batzuk, jakina (Berriaren estilo-liburua, Xabier Alberdi eta Ibon Sarasolaren Euskal estilo libururantz, EIMA osatzen ari den estilo-liburua…).
Baina beste hizkuntzetakoak ere oso lagungarri izaten dira askotan, besteek arazoak nola konpontzen dituzten ikusteko. Besteak beste, ezagunak dira José Martínez de Sousaren Manual de estilo de la lengua española (Trea, 4. edizioa, 2012), Chicagoko Unibertsitatearen The Chicago manual of style (16. edizioa, 2010; paperean eta sarean), Europar Batasuneko erakundeen estilo-liburua (EBko hizkuntza guztietarako estilo-gomendioak eta hizkuntza bakoitzari dagozkionak; paperean eta sarean), Maurice Grevisseren Le bon usage (DeBoeck-Duculot, 15. edizioa, 2011; paperean eta sarean)…
Gaur, katalanezko estilo-liburu mardul, egoki eta gomendagarri bat nabarmendu nahi nuke: Manual d’estil. La redacció i l’edició de textos (Josep M. Mestres, Joan Costa, Mireia Oliva eta Ricard Fité, Eumo Editorial, 4. edizioa, 2009, UB Bartzelonako Unibertsitatearekin eta UPF Pompeu Fabra Unibertsitatearekin batera argitaratua). Mila orritik gorako lan sakon eta zehatza da, katalanentzat ez ezik gainerakoontzat ere eredugarria, eta kontsulta-baliabide aparta.
31 eskutik 