Kategoria: Fernando Rey

Fernando Rey Escalera

Ezin ukatuzkoa da itzultzaileok deformazio profesionala dugula. Gehienetan, begiak eta belarriak erne ibiltzen gara, baita nahi ez dugunean ere, eta berehalaxe erreparatzen diegu euskaraz irakurtzen eta entzuten ditugun mila konturi. Eta zuzentzaile-senari esker, edo haren erruz, gure buru-prozesadoreak segituan esaten digu zerbaitek kirrinka egiten ote duen, modu egokiagorik izan ote litekeen zerbait adierazteko, kalko desegokirik ba ote dagoen itzuli den horretan, norberak nola egin izanen zuen… Tekleatze-akatsak berehala ikusten ditugu, edo gramatikalak ez diren gauzak, edo ohartzen gara nola zabaltzen ari diren gurean hain ohikoak diren moda ustez dotore batzuk.

Tentuz ibili behar izaten dugu zuzenketazaletasun/keria bizitzaren arlo guztietara ez eramateko, batez ere harreman pertsonaletara, lagunik gabe geldituko baikinateke bestela. Etxean eta lagun artean ere, geure burua bridatu behar izaten dugu deus ere ez esateko, nahiz eta aditu dugunak kirrinka egin.

Diglosiaren ajeak izaten dira maiz. Gaur egun euskaldun askok eta askok bigarren hizkuntza dute euskara, hau da, maila hobea dute gaztelaniaz edo frantsesez euskaraz baino, eta horrek, ezinbestean, gure euskara higatzen du.

Halako problematika sakon eta larriari ez diot nik konponbide errazik aurkituko, jakina.

Gaur, besterik gabe, azkenaldi honetan entzundako/irakurritako hiru esaldi aipatuko ditut, zer pentsatua eman baitidate.

Hirurak akastunak dira, nik uste, baina galdera bat piztu zait haien ondorioz.

Pankarta baten testua dira hiru horietako bi. Bestea, Nafarroako herri batean pertsona batek natural eta oharkabean esandako zerbait.

Pankarten testuak hauek ziren:

“Hiltzen jarraitzen gaituzte”

Errealitate ezin gordinagoaren adierazgarri: emakumeen kontrako indarkeria. Euskararen erabilerari erreparatuz gero ere aski tristea. Mezua erdaraz sortu, itzulpen kaskarra egin, eta aurrera. Bilatu dut sarean, eta horren antzeko bat aurkitu dut gaur: “Matxismoak hiltzen jarraitzen gaitu”. Hori bai, kartela euskara hutsean. Baina, jakina, dena gaztelaniaz pentsatua.

Tristea da, baina maiz oroitzen naiz behin pertsona batek esandakoaz: “Eskerrak badakidan erdaraz, bestela ez nuke zure euskara ulertuko”.

“Sasoiko langileen lan osasuna bermatu”

Kasu honen atzean ere egoera latz bat. Emakume bat hila lan istripu batean.

Honetan bestelakoa da problema. Gramatikala da, baina egokia? “Sasoikako langilea” da temporero/temporera, eta sasoiko langilea adituta irribarrea piztuko litzaiguke egoera hain gogorra ez balitz. Eta beste zenbait kontu ere aipatu litezke: dena da “bermatu” orain, ongi dago, baina… Susmoa dut berriz ere itzulpen problema dagoela atzean.

Horregatik datorkit galdera. Nola eta nondik egiten ditugu itzulpenak, euskararen barrenetik edo kanpotik?

Tira, bai, egin dugu itzulpena, baina orain, istant batez, gaztelaniazko testua ahaztuta, izan gaitezen irakurle. Euskara da? Euskaraz horrela esanen genuke?

Bi esaldi horien ifrentzuan dago aipatu nahi dudan hirugarren esaldia. Sakanako herritar batek esan zuen, honelako solasaldi batean:

―Zerbait esan beharko zenieke anai-arrebei?
―Bai, bai, baina ez dakiet zer esan.

“Ez dakiet zer esan”. Bai, esaldi hau ez da ortodoxoa, ez da existitzen halako adizkirik, baina honek bai, irribarrea piztu dit. Akastuna da, baina euskararen barrenetik sortua.

Fernando Rey Escalera

Aspaldi honetan zer pentsatua eman didan kontu bat aipatu nahi dut gure blog honetan: “-ren inguruan” barra-barra aditzen eta irakurtzen dugu azken urteotan orain arte horretarako erabiltzen ziren beste egitura batzuen kaltetan:

“Klima aldaketaren inguruan hitz egin genuen” “Klima aldaketaz hitz egin genuen” “Klima aldaketaren gainean hitz egin genuen” “Klima aldaketari buruz hitz egin genuen”

Duda piztu zait “-ren inguruan” egokia ote den horretarako, kalko okerra edo egokia den, eta zenbateraino dagoen errotua. Begi-bistakoa iruditzen zait, nolanahi ere, fenomenoak gure arteko joera batzuk salatzen dituela. Noizean behin moda batzuk pizten dira euskararen erabileran –hizkuntza guztietan, segur aski–, eta, batzuetan, zaila izaten da erabakitzea hizkuntzaren bilakaera naturala den edo, besterik gabe, gure egoera diglosikoaren adierazgarria, zergatik jartzen diren modan egitura batzuk eta zergatik baztertzen diren orain arte oso erabiliak ziren beste batzuk, zer hartzen den egokitzat edo dotoretzat… Adibide asko eman genitzake zenbait moda nola zabaltzen ari diren ikusteko, baina nik, orain, bi aipatuko ditut: “balioan jarri” eta “-tze aldera”. Bi horietako lehenbizikoari buruz Irantzu Epeldek 2012an idatzi zuen horri buruz gure blogean, eta Berrian berriki eman du horri buruzko gomendio bat. Bigarrenez, beharbada, noizbait idatziko dut blog honetan berean.

Baina natorren harira:“Hablar de…, hablar sobre…, hablar acerca de…” esateko (barkatu, baina ez dakit frantsesez), hiztegietan begiratuz gero, hiru dira baliabide nagusiak: a) -i buruz; b) -z; c) -ren gainean.

Elhuyar: [acerca de] -z, -i buruz, -en gainean. ¿qué piensas tú sobre ese asunto?: zer diozu zuk gai horri buruz? no quiero discutir más sobre eso: ez dut horretaz gehiago eztabaidatu nahi. Labayru: -(r)en ga(i)nean, -(e)z, -(r)i buruz. No quiero oír hablar más sobre política; Politikearen ganean ez dot berba erdirik bere entzun gura. Están hablando sobre mí; Nitaz ari dira zerbait esaten. Adorez: -z, -i buruz, -en gainean. sobre eso ya hablaremos; hitz egingo dugu horretaz. ¿qué dices sobre la economía?; zer diok ekonomiaz? no sé nada sobre tu quehacer; zure egitekoaren gainean ez dakit ezer. Zehazki: -i buruz, -z, -en gainean. el primer capítulo trata sobre los derechos humanos, lehenengo kapitulua giza eskubideei buruz ari da; dos palabras sobre el jabalí, bi hitz basurdearen gainean.

Harrigarria da “-ren gainean” egitura nola ari den desagertzen euskararen erabilera jasoan, nahiz eta toki askotan zabalduena eta naturalena izan. Galdeka ibili naiz nire inguruko euskaldun batzuei, eta hori dute erabiliena. Dena dela, nekez irakurriko dugu inon eta gutxitan entzunen dugu telebistan. Arrazoia agerikoa da: jende askori kalko desegokia iruditzen zaio, erdarakada. Jatorria edozein dela ere –batek daki noiz pasatzen den hitz edo esamolde bat kalko izatetik hizkuntzaren parte onartua izatera–, oso errotua dago eta egon da gure hizkuntzan. Dena dela, badirudi gero eta zokoratuago dagoela, batez ere euskara jasoan, euskara ona izanagatik eta Euskaltzaindiak onartua egonagatik.

“-i buruz” egiturak, berriz, sekulako arrakasta izan du, gaur egun euskaldun askoren ahoan modu bakarra izateraino. Egitura horren adiera nagusia beste bat izanik ere –Orotariko Euskal Hiztegian esaten digunez, “Hacia, en dirección a; mirando a, frente a, contra…”–, gutxitan erabiltzen da gaur egun horretarako.“Acerca de…, sobre…, de…” adiera du orain erabilera zabalduena. Eta arrakasta izan badu, ederki, baliatu gaitezen horretaz, baina, ahal dela, Iparraldeko euskaretan erabilera nagusia zein izan den ahaztu gabe.

Kasu instrumentala ere hortxe dugu, eta, nire irudiko, oso bizirik dago, aski osasun onean.

Eta “-ren inguruan”? Ba al dugu horren lekukotasunik? Esan dudan bezala, hiztegietan ez da aipatu ere egiten. Berdin da “sobre”, “acerca” bilatu edo beste modu batez bilatu. Aipatu ere ez. Horregatik, harriturik, Orotariko Euskal Hiztegian begiratu nuen, eta hor ere, aipatu ere ez.

Euskara Batuaren Eskuliburuan ere begiratu dut, gure oraingo biblia txikiak zerbait esanen duelakoan, baina ez du auzia aipatzen. Dena dela, gaiari heltzen ez badio ere, beste gai batzuez ari dela, adibideetan, egitura horretaz baliatu da. Nik lau adibide aurkitu ditut:

“Euskaltzaindiak ez du araurik eman hitzarmen edo konbentzio honen inguruan”. “Egoki eta premiazko deritzogu, ordea, obra honetan auzi horren inguruan zerbait esateari”. “Horien inguruan Euskaltzaindiak ez du araurik eman euskara estandarrerako”. “Gai honen inguruan, oinarrizkoa da 38. araua ere”.

Egungo Euskararen Hiztegian eta Gaur Egungo Prosan ere egin dut bilaketa, eta ia-ia ez dago horren aipamenik.

Santiago Iruretagoienaren adibide pare bat ikusi dut, Oskar Aranaren esaldi bat edo Pello Zabalaren Euskal baserriaren inguruan liburuaren izenburua. Luis Elberdinen esaldi bat ere bada eta Berria egunkariaren esaldi bat edo beste. Eta Andres Urrutia euskaltzainburuaren esaldi hau ere bai: “Hari luze horren matazak korapilatu egiten dira, behin eta berriro, XIX. eta XX. mendeetan, lekukotza nabarmenak baititugu aurretiaz esandako horien inguruan”.

EIMAren Kalko okerrak izeneko lanean ere begiratu dut. Ez da aipamenik egiten, baina, harrigarriro, azalpenak ematerakoan egitura horretaz baliatzen da liburua:

“Interferentzien eta kalkoen inguruko sarrera teoriko labur baten ondoren,… / Azken ohartxo pare bat egin beharra dago baldintzazko adizkien inguruan / Hona hemen, hala ere, oinarri eta jarraibide batzuk kalko-arrisku zabal horren inguruan / Ez genuke hainbestetan kezkatu behar halako aditzen inguruko zalantzez”.

Laburbilduz: beste modu bat zabaldu da azken hamarkada hauetan. Kalkoa ematen du (“hablar en torno a”), baina kalko egokitzat hartu behar dugu? Hasi beharko genuke sartzen hiztegietan-eta? Eskertuko nuke zuen iritzia.

Fernando Rey Escalera

Iruditzen zait ona dela gure blog honetan lan luze eta mamitsuak eta ttantta besterik ez diren kontuak tartekatzea. Nik, bederen, azterketa lan mardulak eskertzen ditudan bezalaxe, eskertzen ditut kontu arinagoak ere.

Lexikoa da gaia oraingoan: itzulpen lanean eta irakurle naizenean ere zer pentsatua eman didaten hiru hitz.

Aspaldi ohartu nintzen Euskaltzaindiak “korapilatsu” erabaki zuela eta ez “korapilotsu”, eta, egia esan, ez dut sekula ulertu zergatik. Ez da kritika inola ere. Are gehiago: ez dakit oharkabean edo ohartuki hartutako erabakia den, salbuespena ote den eta zer oinarri duen erabakiak. Halakoetan, nik, besterik gabe, onartu egiten ditut, nik baino gehiago dakitenek erabaki dutela pentsatuta, baina hona hemen nire zalantza, adituren batek argituko duen esperantzan.

-TSU atzizkiarekin sortutako hitz eratorriak asko dira. Oso atzizki emankorra eta bizia da, eta beste asko ere sortuko dira premiak bultzatuta. Agerikoa denez –hor behean duzue zerrenda bat; Euskaltzaindiaren Hiztegitik atera ditut hitzak, ez den-denak betiere–, izenondoak sortzen dituen atzizkia da, gehientsuenetan izena oinarri hartuta: izena + -tsu atzizkia. Badira, dena dela, izenondoa edo adberbioa oinarri duten hitzak ere.

Izenaren azken letra edozein izanik ere, bat ere aldaketarik gabe eransten zaio atzizkia. Errepasatu ditut denak, eta azken letra edozein bokal izan, edo kontsonante bat izan, bere hola sortzen da hitz eratorria. Hemen duzue zerrenda. Balio izan dit, bidenabar, aski ezezagun diren (nituen) hitz batzuk nire neurona-sarera sartzeko.

A letraz bukatutako hitzak

abantailatsu, adiskidetsu, adoretsu, ahalketsu, ahaltsu, aldapatsu, aldartetsu, apetatsu, arantzatsu, arduratsu, arrakastatsu, arretatsu, bateratsu, bezalatsu, burrunbatsu, dardaratsu, distiratsu, dudatsu, espatsu, ezkabiatsu, ezkatatsu, galernatsu, gatazkatsu, halatsu, harmoniatsu, hedatsu, holatsu, irrikatsu, jaieratsu, jakinguratsu, kakatsu, katramilatsu, kezkatsu, koleratsu, larderiatsu, likatsu, lingirdatsu, loriatsu, mainatsu, malenkoniatsu, maleziatsu, nahaspilatsu, nolatsu, noratsu, patxadatsu, premiatsu, setatsu, tematsu, tirabiratsu, txeratsu, txinpartatsu, zaratatsu, zarpatsu, zeremoniatsu, zingiratsu.

E letraz bukatutako hitzak

adoretsu, antzetsu, artetsu, atsekabetsu, azukretsu, baketsu, baretsu, barretsu, bertutetsu, bibotetsu, bihurgunetsu, boteretsu, burupetsu, entzutetsu, esnetsu, galbidetsu, gerizpetsu, gizabidetsu, haizetsu, hareatsu, haserretsu, herabetsu, hezetsu, iletsu, ilunpetsu, irribarretsu, jendetsu, karitatetsu, ketsu, kidetsu, koipetsu, leizetsu, lerdetsu, loretsu, neketsu, oinazetsu, ospetsu, paretsu, sufretsu, urretsu, urtetsu, zaporetsu, zornetsu.

I letraz bukatutako hitzak

abegitsu, argitsu, arraitsu, arranditsu, ausarditsu, berritsu, beteritsu, bihitsu, dirdaitsu, durunditsu, egonarritsu, eguzkitsu, erditsu, errukitsu, euritsu, garaitsu, garrantzitsu, haragitsu, harritsu, hazteritsu, hodeitsu, irritsu, izpitsu, izurritsu, lohitsu, mamitsu, menditsu, mintsu, mukitsu, neurritsu, ogitsu, orritsu, pozoitsu, sasoitsu, tantaitsu, trumoitsu, tuparritsu, ugaritsu, zorritsu.

	O letraz bukatutako hitzak
	anbiziotsu, animotsu, arazotsu, arrapotsu, artifiziotsu, asmotsu, baliotsu, berrotsu, bilotsu, biziotsu, bozkariotsu, errotsu, gogotsu, goroldiotsu, harotsu, heriotsu, hostotsu, kiriotsu, korapilatsu, laidotsu, lainotsu, lanbrotsu, misteriotsu, nolakotsu, oliotsu, oparotsu, porotsu, prestigiotsu, zurrunbilotsu.

	U letraz bukatutako hitzak
	arriskutsu, burutsu, errespetutsu, gandutsu, hanpurutsu, istilutsu, jeinutsu, kopurutsu, pisutsu, sutsu, urguilutsu.

Kontsonantez bukatutako hitzak

adartsu, adimentsu, adintsu, amultsu, bakartsu, behartsu, berdintsu, betantsu, bilgortsu, bizartsu, bulartsu, berdintsu, ekaiztsu, elurtsu, gartsu, gehientsu, gizentsu, heintsu, igualtsu, irintsu, itxaropentsu, itzaltsu, izartsu, izurtsu, jakintsu, kartsu, kedartsu, kementsu, legartsu, malkartsu, noiztsu, odoltsu, nontsu, nortsu, oraintsu, pikortsu, pindartsu, ugertsu, urintsu, urrintsu, urtsu, usaintsu, zenbatsu, zertsu.

Zerrenda horretan, nire ustez, arautik ateratzen den hitz bat bakarra dugu: “korapilatsu”.

Orotariko Euskal Hiztegiko adibideetan biak ageri dira, “korapilatsu” eta “korapilotsu”. Nolanahi ere, adibide gehienetan “korapilotsu” dago. Horregatik iruditzen zait are bitxiagoa “korapilatsu” erabaki eta zabaldu izana.

Ederki dakit hizkuntza salbuespenez betea egoten dela, baina ikusirik Orotariko Euskal Hiztegiak zer dioen, ez dut ulertzen zergatik erabaki den horrela.

korapilatsu.

♦ (H; -illa- Lar, Añ, H), orapilatsu (-illa- Añ), korapilotsu (Urt IV 404), orapilotsu, koropilatsu (T-L), koropilotsu (AN, L, BN ap. A ; Dv). Nudoso; (fig.) lioso, complicado. “Centrosus, korapillotsua, korapilloz bethea” Urt IV 404. “Hari korapillatsua, fil plein de nœuds” H. “Compliqué, difficile à comprendre” T-L. ⁕ Ebitatzera haritu naiz frasa modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII. Poesia bardikoaren arau oso korapilatsuak. Mde Pr 233. Argitasun biziz ainbeste gai korapilotsu nik askatzea. Or Aitork 99. Fray Luisen […] giroari bagagozkio, ondo korapillotsu dala esan bear. Gazt MusIx 68 (61 orapillatsu y 71 orapillotsu). Gertatzen zaizkigu arazoak istilu orapilatsuagoetan. MEIG VI 170. En DFrec hay 3 ejs. de korapilatsu y 7 de korapilotsu. ■ koropilotsu (Dv→A). (Ref. a personas). “Au fig. Gizon koropilotsu, se dit d’un individu rusé qui a toujours des réserves cachées dans les engagements qu’il se propose d’éluder” Dv. “Astuto” A.

Badago beste hitz bat, nire eskemetatik pixka bat ateratzen dena.

“Gantzatsu” hitza da. “Gantz” izanik hitza, “ganztsu” behar luke, “ekaiztsu” den bezala. Errazagoa da “gantzatsu” esaten, jakina, eta erabilera hori izan bada, aurrera, baina agerikoa da hitz hau ere hitzak sortzeko ohiko bidetik ateratzen dela.

Kasu honetan, dena dela, Orotarikoan adibide bakar bat dago, eta “gantzatsu” da. Beharbada, horregatik erabaki da horrela.

	gantzatsu.
	♦ (Lar→H, Bera). “Untoso, untuoso” Lar. “Gras” H. “Pingüe, craso, untoso, mantecoso” Bera. ⁕ Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52.

Eta lexikoarekin loturiko artikulutxo hau bukatzeko, aspaldi buruan ibili zaidan hitz bat komentatuko dut: “hartzatxo”.

Google-n ikusi besterik ez dago zenbat zabaldu den. Produktu askotan ageri da izena, umeentzako ipuin frankotan idatzi da horrela, baina, nik dakidala, hiztegi gehienetan ez dago. Hartz izanik izena, ez luke “hartzatxo” behar, jakina. Hitza ez dago ongi sortua.

Hitz honekiko problema lotuxeagoa dago itzulpenarekin, eta bistan da gaztelaniaren “osito” hitza dagoela problemaren jatorrian. Frantsesez “nounours” esaten omen da.

Hor dugu “harzkume” edo “hartzume”, ongi sortuak biak, nahiz eta ez dauden hiztegi askotan (Orotarikoan “hartzume” eta “hartz-ume” ageri da). Ez bata ez bestea ez daude Euskaltzaindiaren Hiztegian. Baina hitz egokiak dira biak ala biak. Dena dela, nik nekez esanen nuen “gure alabari harzkume bat oparitu diogu” alabaren zaintza kenduko ziguten beldurrez. Ez dakit nire kontua ote den, baina, “harzkume” bat esanda, nik bizirik dagoen hartz txiki bat ikusten dut.

Horregatik, itzulpen ona egiteko hain beharrezkoa den goiburuari segituz –ahal bezain hurbil, baina behar bezain urrun–, “hartz-panpina oparitu diogu” esanen nuke.

Badakit kasu horretarako soluzioa dela, eta ez kasu guztietarakoa, baina hor dago nire proposamena: pelutxearen kasurako, bederen, balio digu. Edo onartu beharko genuke arautik kanpo dagoen “hartzatxo” hitza?

Fernando Rey Escalera

Juan Vicente Piqueras poeta Los Duques de Requenan jaio zen 1960an, eta gaur egun ikasketaburua da Algerreko Cervantes Institutuan. Poema hau egin eta eskaini zien itzultzaileei. Ederra iruditu, eta euskaratzea bururatu zitzaidan. Zuetako bakoitzak ikusiko du poetaren esperientzia berea ere baduen eta zertan.

 

Itzultzaileak

Borgesi eta traizionatzen ez duten itzultzaileei

 

Munduan barreiaturik bizi den
tribu bitxia dira,
mundua aldatzen baitute.
Munduak mugitzen dituzte hizkuntza batetik bestera.
Hori dute lanbidea.

Arabieraz eginarazten dute elurra,
izena aldatzen diote itsasoari,
gameluak eramaten dituzte Saharatik Suediara,
On Kixote Mantxatik Mantxuriara
ibilarazten dute Rozinanteren gainean.
Gauza bitxiak egiten dituzte, ia-ia ezinezkoak.
Haietako bakoitzak bere hizkuntzan esaten ditu
hizkuntza horrek lehenago sekula esan gabeko gauzak,
hizkuntzak berak esan zitezkeela ere ez zekizkienak.

Babelgo dorreak behea jo zuenean
jaio ziren,
eta amets bat izan zuten sorburu:
orain antipodetan bizi diren arimek
elkar ezagutu, aditu eta maitatzea.

Tribu mutua dira:
beste batzuei ematen diete beren ahotsa.
Apaltasunaren poderioz, ikusezinak bihurtu ziren.
Mendetan, anonimoa izan zen haien lana.
Izenen artean eta izenei esker bizi badira ere,
haiek ez zuten izenik.

Literaturaren liturgian
mezalaguntzat hartzen dituzte.
Baina pontifizeak dira: urruneko hizkuntzen uharteen artean
zubiak egiten dituztenak;
ongi dakitenak hizkuntza guztiak direla atzerrikoak,
gure artean dena dela itzulpen.

Munduan barreiaturik bizi den
tribu bitxia dira,
mundua aldatzen ari direlako,
mundua salbatzen ari direlako.

Fernando Rey Escalera

Marta Merajver esperientzia handiko itzultzailea da, idazlea ere bai. Argentinan bizi da, eta, berriki, El Ulises de James Joyce: una lectura posible argitaratu du. Txikitatik eginkizun zirraragarria iruditzen zitzaion itzulpen-lana.

Elkarrizketa bat irakurri nion orain dela hilabete batzuk, eta interesgarriak iruditu zitzaizkidan Martak esandako gauza batzuk. Erantzun honetan, zeresan asko ematen duten bi gai aipatu ditu: bata, itzulpen-lana zenbateraino den edo izan behar duen liburuaren bertsio bat; bestea, zer egin behar duen itzultzaileak jatorrizko liburua gaizki idatzia dagoenean.

Batean zein bestean, itzultzaile-lanaren irudi bat proposatzen digu: itzultzaileak zubi ikusezin bat izan behar du, oharkabean pasatu, eta egileari hitz egiten utzi.

Dena dela, hemen utziko dizuet elkarrizketa horretan irakurritakoa, neronek itzulia gaztelaniatik, eta balio diezazuela gogoetarako, niri balio izan zidan bezala. Iritziak, gero, libre. Eta eztabaida, jeneralean, aberasgarria.

Batzuek uste dute itzulpena ia-ia liburuaren beste bertsio bat dela, beste idazle baten lana. Zuri zer iruditzen zaizu?

-Uste dut ez lukeela hala izan behar. Itzultzaileak gordean egon behar du, oharkabean pasatu, eta egileari bere ahotsez hitz egiten utzi. Kontua da hizkuntzen arteko desberdintasunek, bai kulturalek bai egiturazkoek, zenbait distortsio egitera behartzen gaituztela, ezin baititugu helburu-hizkuntzaren mugak hautsi, baina ahalik gehiena egin behar dugu egileari traiziorik ez egiteko. Egileak zerbaitengatik erabaki zuen hitz bat eta ez beste bat, eraikuntza gramatikal bat eta ez beste bat, esamolde edo hitz-segida jakin bat. Nire iritziz, itzultzaileak zubi ikusezin bat sortu behar du egilearen eta irakurlearen artean, eta, egia esan, hori ez da lan makala. Cien años de soledad liburuaren ingelesezko bertsioa harribitxi bat da, eta ohartu ere ez zara egiten itzulpena dela. Bestetik, maiz ikusten duzu obra bat oso gaizki egina dagoela; halakoetan, “hobetu” behar duzu liburua? Nik uste dut ezetz. Hori bai, jakin behar duzu jaso zenuen bezala uzten baduzu irakurleek zuri aurpegiratuko dizkizutela egilearen akatsak.

Fernando Rey Escalera

Oraingoan, poema bat uzten dizuet.

Literatura –poemak bereziki– iradokizun iturri handia da. Horregatik dute hainbesteko indarra.

Nire itzultzaile ibilbidean, gauza batez ohartu naiz: zerbait asko gustatuz gero, barrena ukituz gero, berehalaxe pizten zait hura euskaratzeko gogoa: itzulpen-lana, horrela, gozamen ere bihurtzen zait. Eta ohartzen naiz itzulpen lana, maiz, nekagarria gertatzen dela, baina, gustuko kontuak direnean, nekearekin batera gozamena nahasten dela.

Erraza izan edo zaila izan, gustuko itzulgaiek poxa ematen digute. Beharbada, horregatik lerratu gara itzulpen literariora astea testu juridikoekin eta administratiboekin pasatzen dugun hainbeste itzultzaile.

Lehengoan, bada, poema hau ailegatu zitzaidan, aste berezi batean. Eta gustatu zitzaidanez, euskaratu egin nuen. Hemen duzue.

Egilea Cora Coralina da, poeta brasildar bat (Ana Lins dos Guimarães Peixoto) (Goiás, Brasil, 1889-1995).

Saber viver

Não sei… se a vida é curta
ou longa demais para nós,
mas, sei que nada
do que vivemos tem sentido,
se não tocamos o coração das pessoas.

Muitas vezes basta ser:
o colo que acolhe,
o braço que envolve,
a palavra que conforta,
o silêncio que respeita,
a alegria que contagia,
a lágrima que corre,
o olhar que acaricia,
o desejo que sacia,
o amor que promove.

E isso não é coisa de outro mundo,
é o que dá sentido à vida.
É o que faz com que ela não
seja nem curta, nem longa demais,
mas que seja intensa, verdadeira,
pura enquanto ela durar…

* * *

Bizitzen jakin

Ez dakit… gure bizitza laburra ote den
edo luzeegia.
Baina ongi dakit
bizi dugun deusek ere ez duela zentzurik
pertsonen bihotza ukitzen ez badugu.

Maiz, izatea aski da:
babesten duen altzoa,
inguratzen duen besoa,
adoretzen duen hitza,
errespetatzen duen isiltasuna,
kutsatzen den poza,
isurtzen den malkoa,
laztantzen duen begirada,
asetzen duen irrika,
bihotz ematen duen maitasuna.

Eta hori dena ez da beste munduko gauza,
baina zentzua ematen dio bizitzari:
horri esker bizitza ez da ez laburra ez luzeegia,
baizik eta bizia,
egiazkoa, garbia… dirauen bitartean.

Fernando Rey Escalera

Hilabete honetako artikuluaren abiapuntua iloba batek WhatsApp bidez bidalitako argazki bat da. Beraz, lehenbizi, argazkia jarriko dizuet, ongi uler dezazuen nire gogoetaren ibilbidea.

Neronek ere ikusia nuen, gure etxe ondoan baitago, eta mina eman zidan begietan, baina, odoluzkiak bezalaxe, isilik jasan nuen.

Zer zuzendu erabaki baino lehen, edo zer hobetzen ahal den esan baino lehenago, ilobari piztu zitzaizkion dudak azalduko ditut, itzultzaileok-eta izaten ditugun eztabaidetarako aski adierazgarria eta aberasgarria baita ohartzea nolako ikuspuntua duten euskara eguneroko lan-tresna ez duten euskaldun normalek, hau da, gure deformazioa ez dutenek.

«-a behar du bukaeran, ezta? Eta ezin da esan elkartea edo etxea edo halako zerbait?».

«Eta erretiroduna esatea ez al da oso arraroa? Ez nuen sekula ikusi edo aditu».

Bai. Gure burutazioak eta eztabaidak arrazoiz beteak egoten ahal dira. Nahi dugun guztia argudiatuko dugu, Hiztegi Batua, Zehazki, Orotarikoa eta nahi den guztia, baina, maiz, euskaldun on eta alfabetatu bati min emateak zer pentsatua eman beharko liguke.

Klub hitza hain biluzik jartzea, artikulurik gabe, gogorra da, eta batek daki noren akatsa den. Seguru nago itzulpena egin zuenak artikuluarekin idatziko zuela. Beharbada, obra egiten ari zirenean letra guztiak sartzeko tokirik izan ez, eta «por una letra no creo que importe mucho» esanen zuen norbaitek.

«Elkartea» jarri edo «etxea» jarri, ba, berdin zait. Klub hitza ez dut oso gustukoa, baina erabiltzen dugu, eta, tira, ba, zergatik ez.

Baina niri gutxiena «erretiroduna» gustatzen zait. Badakit Zehazkik hori proposatzen duela, baina, gustatu, ez zait gustatzen.

Badakit zenbait tokitan erretiratu esaten dela, edo erretiroa hartu, erretreta hartu edo erretretatu, baina jubilatu ere esaten da, eta jubilazioa. Eta erretiratua eta jubilatua dago esaten da. Nik nahiago jubilatuak elkartu dira, edo erretiratuak, erretirodunak baino.

Bestetik, ez dakit zer arrazoi dagoen Hiztegi Batuan jubilatu hitza ez onartzeko. Jubilazio hitza erretreta eta erretiro bezain mailegu dira, eta hirurak daude bizirik. Orotarikoan aipamen gutxi dago, bai, baina Ereduzko Prosa Gaur-era joatea aski da jubilatu hitza zeinen bizirik dagoen ikusteko. Toki askotako eta estilo askotako idazleek hamaika aldiz erabili dute, eta Berrian ere ehunka aldiz.

Ohartu beharko genuke, bestalde, hitz bat Hiztegi Batuan ez egoteak ez duela esan nahi ez dela existitzen. Sartuko dute noizbait ere, eta, sartu ezean ere, bizirik egonen da seguruena.

Eta, gustuak eta maniak ere sartzen direnez tarteka, utzidazue oso-oso subjektiboa den zerbait kontuan hartzen.

Niri, jubilatu eta jubilazioa adituta, berehala etortzen zait burura pozaren ideia: «júbilo: m. Alegría extrema que se manifiesta con signos externos».

Horregatik, jubilazioaren adinera iritsiko garen ere ez dakigun honetan, Hiztegi Batuan sekula onartuko ez balute ere, nik uste, behingoagatik, insumisio pixka bat eginen dudala, nire paperetan behinik behin, eta jubilatu eta jubilazioa esanen dudala.

Fernando Rey Escalera

“Bi haurdun Palermora (Sizilia) eraman dituzte, eta Lampedusako erietxera beste hiru lagun”

“Etorkinekin lan egiten duen Beni Znaffen erakundeko presidenteak, Hichman Barakak, hildakoen artean bi haurdun zeudela ohartarazi zuen”.

“Bi haurdun eta bi amatxo beren umetxoekin”.

Esaldi horiek Google-etik atera ditut, baina halakoak gero eta gehiagotan ikusten dira toki askotan. Erdarazko erabileraren kalko (egokia?), dudarik gabe.

Ez dakit euskarak inoiz bere eginen ote duen adierazpide hori, baina niri bitxia egiten zait, desegokia. Nire inguruan “haurdun”, gehien-gehienetan, adberbio modura erabiltzen da, eta oso gutxitan izenondo modura, baina hitzak ez du azkeneko salto hori egin.

Egia da –dun atzizkia duten hitz askorekin ez dugula problema hori, eta lasai esaten dugula “Hiru txapeldun elkarrekin pilota-partida berean”, edo “Fededunak bere esperientziaren berri eman du”, edo “Hartzekodunak badu eskubidea ziurtagiria eskatzeko”, edo “Bizardun asko ikusten ziren 80ko hamarkadan”, baina “haurdun” hitzarekin min moduko zerbait sentitzen dugu belarrian:

“Haurdunak badu eskubidea behar bezalako arreta izateko” (?)

“Hiru haurdun ospitaleraturik gripea dela-eta” (?).

Gehienok hobeki ulertzen dugu honela esanda:

“Haurdun dagoen emakumeak badu eskubidea behar bezalako arreta izateko”.

“Hiru emakume haurdun ospitaleraturik gripea dela-eta”.

Orotariko Euskal Hiztegian ibili naiz bilaka, baita Ereduzko Prosa Gaur-en ere, eta berretsita ikusi dut nire iritzia. Adizlagun: “Haurdun izan, egin, egon, geratu, gelditu, gertatu, sentitu…”. Eta bakarren bat, izenondo gisara.

Bakar bat ikusi dut goiko adibideen modukoa: Bere amak aurdunari erdi-egiten lagun egiten zionez. Zait Plat 84.

Hau guztia buruan nerabilela, gogora etorri zait noiz aditu nion lehenbiziko aldiz gizaseme bati –lankide bati– “haurdun gaude” esaten. Hark umore pixka batekin ohiko adierazpidea bihurritu zuen bezala, ontzat eta normaltzat hartuko dugu “haurdun bat” edo “bi haurdun” esatea?

Fernando Rey Escalera

Maiz mila tokitan esandako eta idatzitako gai bat ekarri behar dut blogera. Ez da, beraz, oso gauza jakingarria, baina, lehengo egunean gure lantokian aditutako esaldi batek berriz kontua berrituta, hemen aipatzea merezi zuela iruditu zitzaidan, adibidea aski adierazgarria delakoan.

«Haur psikiatra bat» aipatu zuen batek, eta salto moduko zerbait sentitu nuen bularrean. Badakit logika erabiliz gero ez dagoela nahasbiderik. Gizarte honetan adoleszentzia izugarri luzatzen ari den arren, haurtzaroa laburtzen ari den arren, badakit pixka bat pentsatuta ongi ulertu beharko nukeela, baina susmoa dut ez ote den gertatzen hark esan zuena: «beharrik badakidan erdaraz; bestela ez nuke zure euskara ulertuko».

Infantil adjektiboa agertzen den aldiro izen-elkarketaz eta haur hitzaz baliatzeko joera badagoela jakin ezean, ez da berehalakoan harrapatzen; ez nik, behinik behin.

Eta esan diot neure buruari: «bazeudek beste batzuk aise barneratu dituanak. Haurtzain, aurzaia erdaraz ere erabiltzen ditek Nafarroako herri erdaldunetan, atera kontuak». Bai, bai, baina kostatzen zait. Kostatzen zaidan bezala, adibidez, «haur parke bat» irenstea.

Ohitura eta erabilera kontua da segur aski, bi hitzek sortzen duten elkarketa noiz dagoen fosilizatua, bi hitzak noiz dauden oso bat eginak.

Automatismo batzuk lagungarriak izaten dira, baina beste batzuek, jakina, kalte egiten dute. Bitartean nik –eta gehienok nik uste– nahiago dut deklinabide-atzizkiez baliatu. Naturalagoa egiten zait. «Haurrentzako parkea, haurren parkea», edo «haurren psikiatra, psikiatra pediatrikoa…».

Gogoan dut orain dela urte mordoa nola harritu nintzen Euskadi Irratian «kirol berriak» adituta. «Eta, orain, kirol berriak». Zinetan, aldi hartan, azken urteetan sortutako kirolez hitz egin behar zutela uste nuen. Ohitu naiz orain. Beharbada nire buru-zurruntasunak ere badu zerikusia, baina, tira. Nik, oraingoz, nahiago «kiroleko berriak».

Zailtasuna are handiagoa da hitz elkartuetako azkena adjektibo zein izen izan daitekeenean. Hor dugu betiko adibide hori: «Haur saltzaile bat» (‘saltzen lan egiten duen haurra’ / ‘haurrak saltzen dituen pertsona’). Haur saltzailea / haur-saltzailea.

Bakarren batek esaten zidan hori aise konpontzen dela marra erabilita (kirol-berriak, haur-psikiatra), baina elkarketa horiekin ohitu bitartean edo ditxosozko marra hori ahoskatzeko moduren bat asmatu bitartean, ni beste bideren bat bilatzen saiatuko naiz.