Kategoria: Bego Montorio

Bego Montorio Uribarren

Kaka putza, sarerako konexioa ez dabil!

Lanari ekin behar, eta konexiorik ez; kontu larria itzultzaile batentzat, inola ere.

Enegarrenez egin du proba: ordenagailua amatatu, entxufe guztiak atera, minutu bat itxaron, atzera ere entxufeak sartu, trastea piztu berriro eta… ezer ere ez. Kaka zaharra! Internet zerbitzuko enpresakoekin hitz egin beharko du.

‑ Ederra kalbarioa! ‑entzungailu automatiko bati hitz egin, itxaron, gauza bera behin eta berriro errepikatu makinari, eta, halako batean, lortuko du ulertu-edo egingo dion pertsona batekin zuzenean berba egitea‑. Horixe bakarrik behar zuen orain. Pentsatze hutsak atzerakada ematen dio, alabaina, behar-beharrezkoa du konexioa. Arnasa hartu, eta matxuren saileko telefono zenbakia markatu du.

Kontsulta euskaraz egin nahi baduzu, sakatu bat, esan dio ahots grabatu batek, eta hala egin du gure itzultzaile txintxoak; suerte apur batekin, operadore guztiak ez dira okupatuta egongo, bestela, berriro deitu beharko du, ea “bi” sakatuta kasu egiten dioten. Deformazio profesionala zer den, mezutxoa normal esanda dagoela ohartu da, euskaraz eta euskarazko doinuaz. Gero eta ohikoagoa, ala oraindik ere salbuespena? bere buruari galdetzeko denborarik gabe sakatu behar izan ditu beste hiruzpalau tekla, eta, azkenean, grabatu gabeko ahots batek hitz egin dio.

Gaztea da, eta buruz ikasitako agur esaldi kalko-oker-ortopediko batzuk esan dizkio; grabatutako mezua baino mila aldiz artifizialagoa da Dabid, Mikel edo dena delako hori. Berriro hartu du arnasa sakon gure itzultzaile sufrituak, eta Iban Zalduari noizbait irakurritakoa etorri zaio gogora. “…uste dut hasi behar genukeela alaitasun osoz literatura egiten”.

‑ Literatura bakarrik?, ekar dezagun alaitasuna konexio-matxuraren inguruko elkarrizketetara ere ‑pentsatu du, eta alaitasun osoz euskaraz hitz egiteko deliberoa hartuta, buru barneko “zuzenketa” modua desaktibatu du.

Erraz joan da handik aurrerakoa; halako menura sartu, hango pestaña hura klikatu, aldatu beste laukitxo hartakoa… Hizkuntza kontu guztiak ahaztuak ditu ordurako gure itzultzaileak, enpresak buruz ikasarazitako lelokeriak bazter utzita berez ari baita orain teknikaria, normal, alaitasunez ez bada, askatasunez; eta goizeko bigarren esaldi lapurtua gogoratu du orduan tradutoreak, Le Canard enchainé aldizkariko izenburuaren azpian agertzen den hori: La liberté de la presse ne s’use que si l’on ne s’en sert pas.

La liberté ne s’use que si l’on ne s’en sert pas, laburtu du buruan, eta otu zaio hizkuntzak ere askatasunaren antzekoak direla, erabili ezean baino ez direla higatzen.

Konponduta dago arazoa, berreskuratu du konexioa, heldu da lanean hasteko unea. Frantsesezko l’on ne s’en sert pas hots segida horrek sortzen dion oihartzun bitxia belarrian eta user aditzaren ordezko egokiena hondatu ote den (gastatu? alferrik galdu?…) buruan bueltaka, postan itzulgai berriren bat sartu ote zaion begiratzen hasi da.

___________________________

P.S.: Bolada baterako, hau duzue nire azken artikulua, bada-eta sasoia lekukoa beste bati pasatzeko. Mila esker txoko hau posible egiten duzuen guztioi, eta hamaika mila esker gehiago egunero-egunero lan isil bezain ezinbestekoan ari zareten kudeatzaileoi. Adiorik ez.

Bego Montorio Uribarren

Ordenagailu aurrean esaldi batekin trabaturik, ez atzera eta ez aurrera nabilela ikusita, etenaldi labur bat egitea erabaki dut. Bost minutu, ez gehiago, agindu diot neure buruari, pour mes changer les idées, frantsesek esan ohi duten moduan.

Nagiak atera, nabigatzailea zabaldu, eta, hara non jardunaldi gastronomiko batzuen berri aurkitu dudan; egitarauaren barruan, menu bereziak zenbait jatetxetan, abenduaren 15era arte. Debagoienan gainera, guretik ez oso urrun. Ez da plan txarra, pentsatu dut, eta zer jaki goxo dastatzeko aukera neukakeen begiratzeari ekin diot, tripa-zorriak dantzan eta arestiko esaldi makurra ia guztiz ahaztuta:

Onddo txigorkia tenperatura baxuan sukaldatutako gorringoarekin irakurri dut lehen jatetxeko menuan, eta sukaldaritza “modernoa” garaiko joeren kontra ari dela baieztatu dut behin berriro ere; gauzak ahalik eta laburren, ia batere zehaztasunik gabe esateko ohitura nagusitzen ari den honetan, menuetako izenburuak gero eta luzeagoak dira, gero eta ñabardura gehiagorekin hornitutakoak. Onddo txigorkia gorringoarekin –ez arrautza osoarekin, gorringoarekin bakarrik–, eta ez edonola egindakoa, tenperatura baxuan baizik. Jendearen dastamen-papilak aktibatzeko modu bat ote? Baliteke.

Irakurtzen jarraitu, eta “erara” esamoldearen erabilera (niretzat bitxi) batek eman dit arreta: Sorbetea cava erara. Esateko modu xelebrea izan ala ez, cava txorrota duen sorbetea delakoan, aurrera egin dut; nire kalterako, zinez diotsuet, non-sense espiral eroan abiatu bainaiz. Beste menu batean, Entrekota piperbeltz berde erara eskaintzen dute. Piperbeltz berdea? Piperbeltz (berde) erara? Ez dakit. Niri ez galdetu.

Hurrengo jatetxe batek Garaiko onddo nahaski pastela berakatz freskoarekin iragartzen du. Onddo–nahaski–pastela izen errenkadak zurturik, otu zait ondo berakatz potoloa behar zuela, bakarraz moldatu behar bazuten. Eta gero, Odolki kurruskari krepea eta kipula melatua pikilo berde saltsarekin etorri da (seguru odolkia dela kurruskaria?), eta haren atzean Labean egindako legatz garondoa baratxuri eta pipermin gorriz eginiko olio errearekin. “Legatz garondo” horrek, “baratxuri eta pipermin gorriz eginiko olioa”z batera, azken zartakoa eman dit, bete-betean.

Nahikoa da! –esan dut, haserre puntu batez–. Begiratu azkar bat Debagoienera hurbiltzeko autobusak noiz diren, eta lanera!

Sartu naiz Bizkaibus-eko webgunera, eta sartu banaiz, sartu naiz! Etorriko ibilbidea kontsultatu behar nuela ikusi dudanean, hondoa jo dut.

Hau marka! Burua arindu beharrean, lanerako adorerik gabe nago orain, ezin esaldia taxuz formulatu. Eta gainera, goseak amorratzen. Banoa ezkaratzera, ea porru-patata sinple batzuk atontzeko gauza naizen.

Bego Montorio Uribarren

Zazpi atedun Tebas hura, nork eraiki zuen?(…) Erregeek garraiatu ote zituzten harritzar handiok?… Halako galderak sortu omen zitzaizkion Bertold Brecht-i (edo, hobe esanda, historia liburua irakurtzen ari zen langile bati), eta ez dira galdera alferrekoak, jende askoren lana, esfortzua, ekina… behar baitira gero historia liburuetan agertuko diren gutxi horiek posible egiteko. Bai, ezinbestekoa da lagun asko eta askoren lana, sarritxo ahazteko joera badugu ere.

Hala gertatzen da letra larriz idazten dugun Historia horretan, eta hala gainerako historia txikiagoetan ere, euskal kultura eta euskal itzulpengintzaren historian bezalaxe: ez ikusteaz gain, ahaztu egiten dugu pertsona eta data seinalatu horien atzetik, azpitik, itzalean, beste jende multzo handi baten lan isila dagoela. Isila bezain nahitaezkoa.

Horregatik erreibindikatu nahi dut gaurkoan Eva Foresten figura euskal kultura eta itzulpengintzan: gure historia txikian toki bat merezi duelako, eta begirunea eta esker ona agertu nahi diedalako, bere bitartez, aurrera egiten lagundu duten langile (gehienontzat) anonimo horiei guztiei.

Proiektu eta ekimen ugari bultzatu zituen Eva Forestek, eta horietako bat Hiru argitaletxea da –salbuespenen bat gorabehera gaztelaniaz publikatzen duen argitaletxea, baina euskal kulturari eta itzulpengintzari ekarpen aipagarria egin diona. Hiru 1990. urtean sortu zen, eta 1991n ekin zion euskal idazleak gaztelaniaz argitaratzeari, “Milia Lasturko” bilduman; zeregin horretarako diru laguntzarik ez zegoen garaian, euskal idazleak gure hizkuntzaren mugetatik kanpo orain baino are ikusezinagoak zirenean.

Ilusioz eta indarrez ekin zion Evak proiektuari –eta harekin batera Marilena, Eva alaba, …–, han-hemenka galdetuz, zer obrek merezi zuten bilatuz eta banaketa-sare nagusietatik kanpoko bideak jorratuz, idazle ezagunekin batera hasberriei leku eginez… Hamalau liburu argitaratu ziren “Milia Lasturko” bilduman, eta han erdaratu ziren lehen aldiz Joseba Sarrionandia, Edorta Jimenez, Itxaro Borda, Juan Luis Zabala… Gero, “Ficciones” sailaren barruan jarraitu zuen euskal idazleak erdaraz argitaratzen: Harkaitz Cano, Jon Alonso, Pablo Sastre…

Zenbakitan, ez dira kopuru handiak, baina gurea zenbaki txikien mundua da; adibidez, 1990 eta 1995 bitartean, helduen narratibako 16 liburu argitaratu ziren gaztelaniara itzulirik, eta horien laurdena Hiruk plazaratu zituen.

Gaur egun egoera ez da orduko berdina –zorionez!; apur bat aurrera egin dugula esango nuke–, baina orduan egindako urratsik gabe, nekez helduko ginatekeen gauden tokira. Horregatik nire esker ona Evari eta aipatu gabe geratu diren gainerako guztiei.

Eta eskerrik asko handi eta berezia Evari, itzulpenak eta itzultzaileak begirunez tratatzen zituen editorea izateagatik. Lan duina, baldintza duinetan; hori eskaintzen zuen, hori eskatzen zuen Eva Forest editoreak.

Ez naiz orain Bretchek egindako sailkapen hartan sartuko (badira egun batez borrokatzen direnak, eta horiek onak dira; beste batzuk urtebetez borrokatzen dira, eta horiek hobeak dira…), ez dut horrelakorik behar Eva Foresten ekarpena aldarrikatzeko.

Bego Montorio Uribarren

Lanbide zaharra da itzulpengintza; zaharrenetako bat seguruen, ahozko jardunari erreparatzen badiogu. Gaur egungo aldibereko itzulpenaren edo interpretazioaren hastapenak 1945-46an kokatzen dituzte liburuek, Nurenbergeko prozesuan hain zuzen, baina auskalo zenbat gizon eta emakume arituko zen, hori baino lehen, ahozko mezuak hizkuntza batetik bestera pasatzen, trujaman zereginetan. Baita euskaraz ere; dokumentaturik dago, esaterako, Pierre de Lancrek sustatu sorginkeria–epaiketetan –XVII. mende hasieran– euskara-frantseseko interpreteak egon zirela, alabaina, lepoa egingo nuke haiek ez zirela izan lehendabizikoak.

Noizbait, beharbada, jakingo dugu nortzuek egiten zuten hizkuntza-bitartekotza urruneko herrietatik etorritako merkatariekin (sosaren hizkera toki guztietan bat bera izan arren, hiztun eleanitzen beharra izango zutelakoan nago). Edota nola ikusten zituen jendeak gure aitzindariak: traidore?, laguntzaile? Ba ote zen, lehenagoko garaietan, bizimodua jardun horretatik ateratzen zuenik?

Galderak ez dira falta, idazteke eta idazteko dugun historia luze horretarako; ez naiz, ordea, hain atzera joango, iragan hurbilean geratuko naiz.

Nor da Nor datu-baseak[1] EIZIEko ohorezko bazkideen bio-bibliografiak jarri berri ditu sarean, eta horiei begira ibili naiz egunotan, XX. mende hasierako euskal itzultzaile aipagarrienak nor ziren-edo jakin guran. Eta begiratzen hastearekin batera, datu batek egin dit kosk: EIZIEk izendatu dituen 51 ohorezko bazkideetatik bi baino ez dira emakumezkoak, Maria Dolores Agirre eta Maritxu Urreta, biak antzerki itzulpenetan aritutakoak. (Esker bereziak zuei, Maritxu eta Maria Dolores).

Datu berriagoek gizon-emakumeen proportzio guztiz bestelakoa agertzen dute: 2006an SIADECOk egin zuen ikerketan, galdetegiari erantzun zioten 220 itzultzaileetatik %50,5 emakumezkoak ziren; EIZIEko bazkideen artean (ohorezkoak salbu), %56 gara emakumeak, eta EHUko itzulpengintza ikasleen gehiengo erabatekoa neskak dira.

Oso irudi desberdina, beraz, azken estatistikek eta ohorezko bazkideen zerrendak erakusten digutena: batean, erdia baino gehiago emakumeak, bestean berriz, bi emakume eta 49 gizonezko; horietatik 26, apaiz edo fraide. Bitxia koadroa: 26 sotana, 23 praka eta bi gona.

Egia da mendebaldeko emakumeon egoera ikaragarri aldatu dela azken hamarkadetan. Egia da, halaber, Biblia dela Europa-Ameriketan gehien itzuli den liburua (batzuek diote mundu osoko itzuliena dela), eta ukaezina da horrek itzulpengintzan oro har izan duen eragina; gurean, Elizen Arteko Biblia eta liturgia euskaratzeko egin duten lan handia errekonozitzeko izendatu zituen ohorezko zenbait bazkide EIZIEk 2002an. Eta gogoan hartzekoa da eliz gizonek XX. mendeko (lehen erdian gehienbat) euskal kulturan izan duten garrantzia. Nolanahi ere, zeharo harritzen nau itzulpengintzaren estanpa horrek, non sotanak diren nagusi.

Esango nuke begiratzeko moduek ere badutela zerikusirik. Eta hori diodanean ez naiz ari jasotako informazio horren irakurketaz (nik neuk generoaren elementua baino ez dut kontuan hartu, nahiz beste irakurketa ugari egin ahal eta behar diren, denak baititugu beharrezko: zer testu mota itzuli zituzten, norentzat, noren eraginez…). Errealitateari begiratzeko moduaz ari naiz. Kontziente izan ala ez, nork bere heziketa, kultura, interes eta abarren arabera bideratzen dugu begiratua, eta hala, aurrean mundu bera izan arren, ez dugu denok gauza bera ikusten: batentzat figura nagusi agertzen den hori, fokoz kanpo gera daiteke beste batentzat; batek orban lausoa baino ikusten ez duen tokian, zehaztasun handiko irudia antzeman dezake ondokoak.

Argiago esanda: ondo legoke euskal itzulpengintzaren garai horri berari beste begi batzuekin ere begiratzea; seguru nago oraingo argazkian azaltzen ez diren asko agertuko litzaizkigukeela.

A! Eta soinu apur bat jarri nahi badiozue testuari, hemen duzue Imanol, Koldo Izagirreren testua kantatzen: …Nire euskaltasuna liburu bat da, eta ez du sotanarik…

[1] Asteartean, irailak 16, aurkeztuko da webgunea jendaurrean, Donostiako KM Kulturunean.

Bego Montorio Uribarren

Itzultzerakoan erabil daitezkeen tekniken artean, murrizpena da beti aipatzen denetako bat; hau da, jatorrizko enuntziatua murriztea, hartan agertzen diren zenbait elementu ez jasotzea itzulpenean. Teknika hori, batzuetan, arrazoi estilistikoek beharturik erabiltzen da, edo ulergarritasunaren mesedetan, baina, zenbait itzulpen motatan, berezko eta ezinbesteko ezaugarria da.

Azpititulazioa, esaterako, murriztearen artea dela esan ohi da, eta ez dut uste inork kontra egingo dionik horri (zalantza izanez gero, hartu Woody Allenen filmetako berba-jario amaiezin horietako bat, eta saiatu azpititulutan jartzen ezer kendu gabe).

Interpretazioak ere —batez ere esan ostekoak— laburbiltzea eskatzen du etengabe; esandakoaren mamiari, muinari heldu, eta albait argien eta txukunen adierazi beste hizkuntzan. Denbora jakin baten barruan, beti ere.

Halakoetan, ezarritako konbentzioen arabera jarduten dugu: irakurle/entzuleak badaki “bertsio laburtua” hartuko duela, eta ez du horregatik ezbaian jarriko itzulpenaren kalitatea. Itzultzailea edo interpretea, bere aldetik, edukia pasarazteaz arduratuko da, murrizketak gorabehera.

Nolanahi ere, beste zenbait kasutan, luze-laburraren garrantzia ez da hain begi bistakoa, ez da lan erraza murrizketak egitea azken emaitza (neurriz gain) lardaskatu gabe. Komikietan, esaterako.

Komikietako testu gehienek oso muga fisiko argia dute: bunbuilo, bulle, bocadillo, globo… deitzen dugun hori. Hots, hau:

 

Zer horren barruan sartu behar dugu guk itzulitako testua, eta, ahal dela, jatorrizkoan bezainbeste espazio hartuta. Bai, horrek ere badu garrantzia, zeren bunbuiloa irudiaren parte baita, eta zuriunea zenbatekoa den, irudi osoari eragiten dio. Marrazkigileek kontuan hartu ohi dute hori, eta, beraz, itzultzaileak ere kontuan hartu behar.

Halako lanetan nabil egunotan, eta borrokan aritzen naiz marra dontsu horiekin behar den tartea gordetzeko. Ez da horrela izaten komiki guztietan, bakoitzak bere ezaugarri eta berezitasun propioak baititu, baina, oraingo honetan…

Euskal aditzak ere ez du askorik laguntzen, luze-zabalean puzteko duen joera horrekin. Adibide bakar bat emango dut, argi egiten lagunduko duelakoan: espainolez, 3 letra, iré; frantsesez, apur bat luzetxoago, subjektua dela eta, 7 karaktere: j’irais; eta euskaraz?, horiek batu, bat gehitu eta horra, guk hamaika: joango naiz. Esaldi berean holako bi suertatuz gero, akabo!

Gainera, ezin da edonola laburtu. Komikietako testu gehienak elkarrizketak izaten dira, eta berariaz markatu ohi dira ahozko hizkeraren zenbait ezaugarri: onomatopeiak, errepikak, deiktikoak… Sinesgarritasuna ematen diote kontakizunari, pertsonaien nortasunaren adierazle dira, hortaz, ezin ditugu ezabatu espazioaren aitzakian.

Zenbaitetan, erraz antzean aurki daiteke irtenbide bat:

“Nunca llama, ¡je, je! Cuando llegue a recepción ya no se acordará de a qué ha ido”. 81 karaktere.

Lehen itzulpena: Ez du inoiz deitzen, kar-kar! Harrera-lekura heltzen denerako ez du gogoratuko zertara joan den. 95 karaktere.

Bigarren bertsioa: Ez du inoiz deitzen, kar-kar! Harrera-lekura orduko ez du gogoratuko zertara joan den. 85 karaktere (jatorrizkoan baino lau karaktere gehiago dira, baina bunbuiloa zein den, onargarria izan daiteke).

Beste batzuetan, ordea, dezente urrundu beharra dago formulazio egoki bat topatzeko:

“Ahora sólo repite lo que oye”. 28 karaktere.

Orain, entzuten duena errepikatu baino ez du egiten. 52 karaktere.

Orain, besteena errepikatzen du. 31 karaktere.

Beste askotan, aldiz, esamolde ezin hobearen faltan, aukera bat baino gehiagoren artean erabaki behar izaten da, eta guztiek daukate bere alde ona eta txarra.

“No, Zurdo. No voy a pagarte ni un euro más”. 43 karaktere.

Lehen itzulpen hitzez hitzekoa: Ez, Ezkerra. Ez dizut ezta euro bat gehiago ere ordainduko. 59 karaktere.

Lehen aukera: Ezkerra, ez dizut euro bat gehiago emango. 42 karaktere. Luzera egokia, baina hasierako “Ez, Ezkerra, ez.” horren kolorea galtzen da.

Bigarren aukera: Ez, Ezkerra, ezta euro bat gehiago ere. 38 karaktere. Jatorrizkoa baino zakarragoa.

Eta horrela jarrai daiteke, jarraitzen du itzultzaileak, aukera hoberenaren bila; harik eta, hor ere, muga pare-parean agertzen zaion arte. Oraingoan, denborarena.

Eta lana entregatuko du, “halako eta halako esaldietan buelta pare bat gehiago emanez gero…” esaten diolarik bere buruari. Emaitzak ez du sekula guztiz aseko, baina, ez esan lanbidea bera polita ez denik!

Bego Montorio Uribarren

Gaurkoan, proposamen bila natorkizue. Badakit gura adina kontu izango dituzuela burua nekatzeko, baina, benetan diotsuet, apur bat saiatuz gero, denok irtengo gara irabazten.

Hona egoera: jendaurreko aurkezpen formal bat. Ez dio inporta zein den erakundea –gobernukoa zein gobernuz kanpokoa, herri txiki batekoa edo nazioartekoa–, berdin dio horrek, baina Euskal Herrian da eta jendarte zabalari eskainia. Entzuleen artean badaude euskaldunak zein erdaldun elebakarrak, eta antolatzaileak horren jakitun dira.

Hara bada, hartu du mikroa lehen hizlariak eta… zein hizkuntza erabiliko? Nola egingo entzule guztiengana heltzeko?

Irtenbideetako bat aldibereko itzulpena da, jakina; aukera eskaini eta bakoitzak nahi duen hizkuntzan egin dezala. Alabaina, pentsaezina da jendaurreko saio guzti-guztietan interpretazio zerbitzua egotea; ezinezkoa, behar bezainbeste interprete topatzea; ordainezina, kabina-ordu horien kostua; labur esanda, absurdoa litzateke pentsatzea horrekin arazo guztiak konponduko liratekeela. Kasu batzuetarako konponbidea da, baina bestelako jokabideak ere beharrezkoak dira.

Hizkuntza batean esandakoa bestean errepikatzea da beste aukera bat. Txarra nire ustez; aspergarria eta nekosoa. Hizlariak gauza bera bi hizkuntzatan errepikatu behar du, elebidunak birritan entzun behar gauza bera, eta elebakarrak aldizkako jardun etena pairatu behar.

Baten batzuek jokamolde horri eusten diote aldibereko itzulpena egon arren, zeren, protokolozko saioetan edo hiztunak politikariak direnean, entzule guztiei euren hizkuntzan berba egin nahi izaten baitiete hizlariek, guztiengandik hurbil agertu nahi izaten dute, eta lehendabizi euskaraz esaten dutena errepikatu egiten dute erdaraz. Denon kalterako, nire iritziz. Euskaldun elebidunek birritan adituko diote gauzabera hizlariari, autoitzulpen ariketaren lekuko; erdaldunek ere, errepikaturik jasoko dute mezua, behin interpretearen ahotsean eta behin hizlariarenean. Eta atzerriko entzulerik egonez gero, hura ere ez da salbatuko; itzuliko dizkiote lehendabiziko agurrak frantsesera, ingelesera edo dena delako hizkuntzara, eta gero, interpreteak esango dio gauza bera errepikatzen ari dela hizlaria, beste hizkuntza batean (eta atzerritarrak ez du ezer ulertuko, eta… barkatu, hariak nahasten ari naiz! Hori, agian, hurrengo batean).

Arazo handirik ez legoke denok elebidunak bagina, elebidun pasiboak gutxienik. Zuek ere ikusiko zenituzten honela bideratutako bilerak: itzultzailerik gabe, batzuek euskaraz eta beste batzuek erdaraz; hala hasi eta hala buka; batere arazorik gabe. Inguru jakin batzuetan horrela joka daiteke, eta hobe ohitura bilakatuko balitz, baina, oraingoz, gutxitan egoten da horretarako parada.

Nahita aipatu ez dudan beste irtenbide bat ere badago, oso begi-bistakoa gainera: denok ulertzen badugu erdara (salbuespenak salbuespen, Hegoaldeko euskaldun guztiok badakigu gaztelaniaz eta Iparraldeko guztiek frantsesez), zergatik ez erabili erdara hori, eta kito? Erantzuna erraza da: hasieran esan dut EHn geundela; ez naiz azaltzen hasiko ez zaidala onargarria iruditzen egoera horretan erdara hutsez aritzea.

Orduan, zer egin interpretazio zerbitzurik ez badago eta entzule guztiek ez badituzte hizkuntza biak ulertzen? Bada, irudimena dantzan jarri eta irtenbideak (pluralean!) asma ditzagun.

Kasu batean egokia dena –esaterako, diapositibak hizkuntza batean proiektatu eta azalpena beste hizkuntzan eman– tokiz kanpokoa gerta daiteke beste batean. Hizlari berak hizkuntza biak erabil ditzake, baina dena errepikatu gabe, automata programatuaren itxurak hartu gabe. Erraza, ez dakit, baina posible bada; duela gutxi horrelako egoera batean egon nintzen, entzule, eta funtzionatu zuela esango nuke. Ondo eginez gero, elebidunek gehiago jasoko dute, bai, baina elebakarrek ez dute funtsezko ezer galduko.

Entzuleak nor diren…, ingurua zein den…, oreka bilatu behar. Norberak markatutako lehentasunen araberako orekak, tokian tokikoak, unean unekoak. Irudimenaz, ausart. Besteenganako begirunez. Bide berriak urratu, erratu… Saiatu ezean ez baitago asmatzerik.

Zuek baduzue adibide esanguratsurik, proposizio berritzailerik? Jardunbide egokien bilduma osa dezakegu; zorte apur batekin, oihartzuna izango du, eta, patua benetan alde badugu, bide horiek erabiltzen hasiko dira.

Bego Montorio Uribarren

Eguneroko esamolde ditugun digitalizazio, IKT, e-book… eta antzekoei erreparatu nahi diet gaurkoan. Hitzei beraiei baino gehiago, atzean dauden kontu batzuei, sarritan pentsatzen baitut nahas-mahas pilatutako produktu, prozesu eta bilakaerak etiketatzeko erabiltzen ditugula hitzok.

Oso adibide argia izan daiteke e-bookena. Baten batek e-book bat erosi duela esaten badizue, zer esan nahi dizue?, halako liburua erosi duela formatu digitalean, ala gailu elektroniko bat erosi duela, gero bertan edozer irakurri ahal izateko? Bata ala bestea izan, teknologiaz edo idatzitako obra batez arituko ginateke; erositako aparailu hori fabrikatu duen enpresaz, edo idazleaz; programaturiko zaharkitzeaz (erdaraz obsolescencia programada esan dioten horretaz), edo nobela beltzaz.

Era berean, Informazioaren eta Komunikazioaren Teknologiez berba egiten dugunean, teknologiaz haragoko kontuez ere aritzen gara –aditu ez garenok behintzat–, eta horietako bi aipatu nahi dizkizuet gaur, kezka eta gogoeta.

Lehenak zuzenean eragiten die nire lanbideei –itzultzailea eta irakaslea–: irakurtzeko eta informazioa jasotzeko modua aldatzen ari da (dagoeneko guztiz aldatu ez bada).

Pantailetan irakurtzen dugunean, batez ere Interneten edo sare sozialetan, batetik bestera saltoka ibiltzen gara, titularrak edo testu laburrak baino ez ditugu irakurtzen, laburpenak, azken ondorioak. Duela gutxi, erreportaje batean, Ipar Amerikako gaztetxo bati entzun nion irakurtzea gustatzen zitzaiola, dexente irakurtzen zuela gainera, baina liburuen laburpenak zituen webgune batera jotzen zuela, nahikoa zuela horrekin. Zertarako osorik irakurri, gehitu zuen beste batek, laburpenarekin moldatzen bazen institutuan galdetuko ziotenari zuzen erantzuteko.

Inork egindako lanak kopiatzearena, ahalik eta ahalegin txikiena egitearena, ez da gauza berria; horri irakurzaletasuna deitzea, berriz… Esango nuke hasi baino ez dela egin bilakaera, baina irakasteko eta ebaluatzeko moduan, baita idazteko moduan ere, eragin zuzena izango duelakoan nago.

Digitalizazioak dakarren, edota ez dakarren, demokratizazioa da kezkatzen nauen beste gaietako bat. Batetik, oinarrizko azpiegituren kontua dago, zeren, sarri ahazten badugu ere, munduan milioika eta milioika pertsona baitago argindarrerako konexiorik gabe (sarerako konexioa, ilargia bezain urrun eta eskuraezina), ordenagailu edo tableta bat eskuratzeko sekula modurik izango ez duena. Hasi baino lehen ere, jokotik kanpo gelditu dira/utzi ditugu.

Eta, bestetik, edukien eskuragarritasuna dago, digitalizatzearekin batera pribatizatu egiten baitira, zenbaitetan, edukiak. Orain, libre daude horietako asko, baina baliteke bihar edo etzi ordaindu behar izatea, eta orduan, argi ibili!, seguruen alferrekoak izango zaizkigu-eta gaurko DVDak eta gainerako trasteak. Zuei ez dakit, baina niri gertatu zait jada informazioa berreskuratu ezin izatea, garai bateko diskete txiki haietan gordeta nuelako eta orain ezin dudalako inon irakurri.

Auziok aipatu baino ez ditut egin. Labur, soka luzekoak direla jakin arren. Izpi batzuk agertu, besterik ez. Eta egia esan, nire ezjakinak bultzatu nau horretara, ez blogaren formatu eta eskakizunak. Edo, beharbada, horrek ere izango zuen zerikusirik… ;-).

Bego Montorio Uribarren

Nork bere ohitura, nork bere mania, nork bere eroa. Bat izan, bestea izan, denok ohi dugu horrelakoren bat.

Gure etxeko bat, esaterako, kalean beti gora begira ibiltzen da, soa eta gogoa eraikinen zer-nolakoetan kateaturik, eta horren ondorioz txakur-kaka guztiak zapaltzen ditu. Beste batzuek, berriz –ni horien tarteko–, halabeharrez erreparatu behar izaten diegu parean tokatzen zaizkigun idazkunei, kartel guztiak oso-osorik irakurri beharrak non eta zertan ari ginen ahantzarazten badigu ere. Ohitura maniatikoa, bai, hori da topatu dudan arrazoi bakarra esplikatzeko zergatik irakurri behar izaten ditudan baita autobideetako komunetan eta ospitaleetan egon ohi diren garbiketa-kontrolerako oharrak ere, nork eta zer ordutan garbitu duen markatzen duten horiek. Ez da txukuntasunaren bermea nahi dudalako edo izen-abizenen bitartez garbitzaileen jatorria asmatu nahi dudalako, ez: idatzita daudelako irakurtzen ditut, ezinbestean kasik.

Aspaldiko jaidura dudanez, berarekin bizitzen ikasi dut, eta konturatu naiz trenpuak eta umoreak baldintzatu egiten didatela irakurtzeko modua; nolako eguna, halako irakurketa.

Munduarekin haserre nabilenean, afixetan hain ugariak izaten diren akatsek salto egiten didate muturretara, eta are gehiago haserretzen naiz munduarekin orduan. Beste batzuetan, ordea, olgetarako gogoa nagusitzen zaidanean, bestelako esanahiak topatzen dizkiet hitzei, eta haien atzetik joaten zait gogoa, mundu paraleloen bila edo.

Horrelako aldarte onean egongo nintzen lehengo batean, metro batzuetara neukan kartelari begiratu eta hitz hauek ikusi nituenean:

Askoz gauza gehiago zeuden idatzita paper hartan, baina, nengoen tokitik, hizki handienak baino ezin bereizi. Letras – Letren, irakurri nuen, eta, oharkabean, alemanaren doinua-edo eman nion Letren horri, txikitako jolasetan bezala: zelan egiten den alemanez?, bada, erdal hitz bat hartu, jarri amaieran “-en”, eta horra! Achtung, trooopen!

Letras – Letren, aleman hitza izango zen benetan letren hori? Ez, ez zen posible. Eta zer izango zen, ikuskariren bat agian? Poesia errezitaldi bat? Apur bat gehiago hurbildutakoan argitu zitzaidan zalantza:

 

Osorik irakurri nuen kartela, jakina (nork bere eroa, esana dut lehen ere), eta, bestelako aldarte bat izatera, argazkia atera eta Karlos Cidi bidali behar niola pentsatuko nukeen, sagarra-martxoak 25 de marzo… artikuluko adibide zerrendari gehitzeko. Edo kartelgintza elebidunean langile elebidunak egotearen beharra aldarrikatuko nukeen behin berriro ere. Edo, auskalo, baliteke gogoan hartzea nola trakesten zuen komunikazioa goiburuko maketazio nahasi hark, nahiz eta haren azpiko azalpen zehatzak txukun eta argi idatzita egon, bai euskaraz bai gaztelaniaz, zutabe banatan.

Nire onerako, baina, bestelako umorez nengoen egun hartan, eta, letra jostari haiengandik aldendu aurretik, gogoeta hau baino ez nuen egin:

Eenee, beharra ematen digu gero, elebitasun formal dontsu horrek!

PS. Udaberriko asteniari leporatu nahi nion testutxo ganorabako samar hori idaztea hainbeste kostatu izana, baina mediku bati aditu nion lehengoan gezur hutsa dela, horren ebidentzia zientifikorik batere ez dagoela. Putza!

Bego Montorio Uribarren

Han ere txakurrak hanka hutsik, dio esaldi zaharrak, eta horixe pentsatu izan dut, behin baino gehiagotan, euskarari buruzko gure gogoetak irakurtzean. Duela gutxi, gaztelaniazko zuzenketa-ikastaro bateko eztabaida sutsua etorri zitzaidan akordura, blog honetako zenbait mezu-trukeren harian: Akademiaren kontrako salaketak eta kritikak, halakoren hizkuntza-arrazoibidearen defentsa, beste halakoren proposamenen errefusa…

Eta, hala ere, egia da ez garela berdinak. Hiztun bakoitzaren hizkuntzaren bizipena eta erabilera bat bakarra den moduan, hizkuntza ororen egoera da berezia; antzekoenen artean ere, beti dago alderen bat. Horregatik ez dago errezeta magikorik, bere horretan kalka daitekeen konponbide erabatekorik. Nork berea bilatu behar du, nork berea gauzatzen du.

Horretan aritzen gara denok, kontzienteki batzuetan –hizkuntza lanabes dugunok, batez ere–, eta eguneroko praktika sarritan inkontzienteen bitartez etengabe: euskararen erabilera finkatzen, euskararen beraren ezaugarriak sendotzen nahiz aldarazten, hitzak eta esamoldeak sortzen eta baztertzen…

Euskaldunok baino ezin dugu hori egin, baina, dena den, lagungarri izango zaigu beti kanpoko txakur zapata gabeak eta katu botadunak ezagutzea, besteen ikuspuntuetatik ere begiratzen ikastea. Horren adibide, hona ekarri ditudan Miguel Sáenz itzultzailearen hitzak, Traducción. Dieciocho conferencias nada magistrales y dos discursos de circunstancias (Ed. Universidad de Salamanca, 2013) liburutik hartuak:

«Es cierto que, como dijo Américo Castro, “todo idioma tiene suficiente vitalidad para asimilar o expulsar elementos extraños, y cuando esto no ocurre, es que está a punto de dejar de existir…”. Los idiomas fuertes –lo dijo también Goethe– se tragan lo extranjero y lo digieren. Este es el caso del inglés, que nunca se plantea problemas de asimilación. (…) Los franceses, sin embargo, no piensan lo mismo, y la razón no es tanto quizá el conservadurismo de la Académie Française, sino el sincero amor del francés a su propia lengua. Son los franceses los que con más firmeza se oponen a la invasión lingüística estadounidense.

El español, en contra de lo que se dice a veces, tiene también un profundo cariño a su idioma, aunque le falte la cultura del francés. No obstante, tradicionalmente ha necesitado, como el francés, una autoridad que fijara la norma… aunque solo fuera para saber contra qué norma tenía que rebelarse. Como decía Lázaro Carreter, “no cabe… optar por decisiones tajantes, pues casi nada es tajante y neto en la vida de un idioma”.

Yo creo sinceramente que en España, incumbe al traductor, como a cualquier otro escritor, una función importante y difícil. Por un lado, debe conservar la limpieza del idioma; por otro, tener conciencia siempre de que también en materia lingüística la soberanía reside en el pueblo».

Hizkuntza kontuetan ere, herria burujabe. Ondo gogoan hartzeko esaldia, dudarik gabe.

«Malika Embarek, al traducir a escritores magrebíes de expresión francesa (…) hace algo que me parece admirable: resucitar viejos arabismos españoles para traducir palabras árabes que a veces aparecen en los textos de esos escritores. Una frase suya me parece todo un programa de trabajo: “Conservadora propuesta para este milenio: consultemos el tesoro de nuestra lengua, antes de sucumbir perezosamente al encanto de los términos foráneos”».

«La traducción sirve en realidad al multiculturalismo, a la convivencia armónica de una pluralidad de culturas, que tal vez un día, precisamente por amor –“el mestizaje”, ha dicho en otro lugar Ben Jelloun, “no es solo el matrimonio de los cuerpos sino también el de las lenguas” –, se refundirán para engendrar culturas mestizas. Pero esa refundición no es misión del traductor sino de los nuevos autores mestizos. En literatura, lo dijo Dereck Walcott, no existe la pureza étnica».

«(Mi intención es)… hablar del colonialismo lingüístico, es decir, de la colonización de un idioma por otro y sus consecuencias para la traducción, y también, aunque no esté nada de moda, sobre la responsabilidad moral del traductor».

Bere horretan lapurtu dizkiot hitzak Sáenzi, horiek euskaratzeko behar den tartea eta patxada hartu ezinik. Badakizue, arotzaren etxea zotzez, zotzez bere gaitzez.

Bego Montorio Uribarren

Oraintsu arte, inoiz entzun edo irakurri gabe nengoen hitz hori –ezingabetasuna–, eta, lehendabizikoan, ikaratu egin nintzen; latza egin zitzaidan ezina eta gabezia horrela uztarturik ikustea, non eta fibromialgiaz eta Neke Kronikoko Sindromeaz hitz egiterakoan.

Halako gaixotasun bat dutenek, baita haien gertukoek ere, ondo dakite zer garrantzia izan dezakeen izendapen batek –hainbestekoa non balizko sendabidearen ateak itxi edo zabal ditzakeen–, eta horrexek bultzatu nau ezingabetasunaren kontu horri buelta pare bat ematera, bestela, seguruen, txarto eratorritako asmamentzat jo eta ahaztu egingo bainuen. Bestela esanda, izendapen faltan zegoen errealitate bat izendatzeko eratorpen bitxi baina beharrezkoa ote zen jakin nahi izan dut.

Hasteko, bururatu zait ezingabetasuna baldin badago ezingabeak ere egongo direla; alabaina, euskaraz, ez dut pertsona ezingabe-rik topatu, ez hiztegietan ez beste inon.

Gure Irratiak “Baiona eta ura, lotura ezingabea…” izenburua jarri zion Luzien Etxezarretaren azalpen bati. Etxezarretak ez zuen halako esamolderik ibili, baina, bere esanak entzunik, argi geratzen da Baionaren eta uraren arteko lotura ezinbestekoa, erabatekoa dela.

Hortaz, ezingabea = ezinbestekoa? Behin pertsona batek hala erabili izana ez zait nahikoa argudio sendoa iruditzen hori ondorioztatzeko. Ez hori, ez eta Lehen Hezkuntzako 5. eta 6. mailako ikasleen blog banatan topatutako bi adibide hauek ere: «Kalzioa hezurretan dago,eta yerroa ezingabea da hemoglobinan», eta «Ala ere gerrari dagokionez, erregearen autoritatea ezingabea zen eta erregea herriko erlijioaren ,jaun eta jabe ere bazen».

Bitxia iruditu zait Oiongo eta Idiazabalgo eskolaume batzuek eta Lapurdiko esatari batek «ezin» eta «gabe» esanahi horrekin uztartu izana, baina bitxikeriaz beterik dago mundua. Urrunago joan gabe, xhoseraz –Afrikako hizkuntza niretzat guztiz ezezagun horretan– bada «ezingabe» hitza; sarean ikusi dut, hizkuntza horretako testuetan idatzita, baina ideiarik ere ez dut zer esan nahi duen.

Euskarara bueltatuz, ezingabetasuna hitza bilatu eta hiru aipamen baino ez ditut aurkitu, eta, hiruretan, esanahia urrun dago ezinbestekotasunetik.

Kasuetako bat itzulpena da, eta argi dago «incapacidad» esanahiaren ordaintzat erabiltzen dela.:

 «[las mujeres partidarias de la participación tratan] de disimular alguna confusa astronomía de incapacidades y complejos» (Luis Lago, Diario Vasco 1996-4-26)

«Emakumearen parte-hartzearen aldarrikapenaren atzean ezingabetasun eta konplexuak ezkutatzen dira». Luis Lago, Diario Vasco, 1996. urteko apirilaren 26a. (Bidasoako Alardeak: Herria versus Hiria. Gorka Moreno Márquez-Xabier Kerexeta Erro. UEU 2005)

Bigarren aipamena Ekintza zuzena aldizkariko 37. zenbakian aurkitu dut, eta, hor ere, ezintasunaren sinonimo gisa erabili dela esango nuke: «Eta logika komunitarioa kultura politiko zaharrean laukitzeko ezingabetasun hura lazgarriki hedatzen da ezkerra zenaren hondarren artean» .

Azkenerako utzi dut artikulutxo honen abiapuntu izan dudan esaldia; Gipuzkoako Fibromialgia eta Neke Kroniko Sindromearen Elkarteko webgunean irakur daiteke, baita horrekin lotutako bestelako idatzizko material batzuetan ere, erraturik ez banago.

Hona esamoldea, bere testuinguruan:

Neke Kronikoko Sindromea (NKS)
Zer da?
NKS-a gaixotasun organiko fisiopatologiko eta multisistemikoa da. Noizbehinka edo epidemikoa bezala adierazten da. Neke lehergarri eta baliogabetzailea, beste gorabehera batzueei lotuta doazena.
Sintomak
Bere bereizgarri nagusia, atsedenarekin hobetzen ez den ahultasun eta neke hebaingarria da. Ezingabetasun funtzional egoerak sor ditzake. Febrikulak, min orokorra, arazo kognitiboak, lo arazoak, zefaleak eta depresio eta antsietate arazoak dira, besteak beste, bere sintomak.

Horren pareko gaztelaniazko guneak, honela dio:

Síndrome de Fatiga Crónica (SFC)
¿Qué es?
EM/SFC es una enfermedad orgánica fisiopatológica multi-sistémica adquirida que existe tanto en forma esporádica, como epidémica. Fatiga extenuante e invalidante que, además se acompaña de otros trastornos.
Síntomas
La principal característica es el agotamiento y la debilidad extenuante que no cede con el descanso y empeora con la actividad. Acompañado de dolor generalizado, trastornos de concentración y memoria, febrículas, adenopatías múltiples, trastornos del sueño, ansiedad, depresión, etc.

Eta horren ondoren, zer? Bada, ni, ezingabeturik ez, ez dakidalako oraindik zer den, baina ezinean sentitzen naiz. Barruko zerbaitek bultzatzen nau esatera txarto eratorritako asmamena dela, ezertarako behar ez dugun xelebrekeria; baina barruko beste zerbaitek gogoratzen dit nik beharra ez ikusteak hori baino ez duela esan nahi, neuk ez dudala ikusten.

Honaino helduta alferreko bidaia izan dela uste duzuenok, barkatu; behar bada, konjuru bat baino ez da izan, ezina + gabeziaren nolakotasuna inoiz izendatu behar ez izateko.