Kategoria: Aiora Jaka

Aiora Jaka Irizar

Nire mintzoa galdu nuen

Nire mintzoa galdu nuen
Zuek kendu zenidaten mintzoa.
Neskatila bat nintzela
Shubenacadie eskolan.

Erauzi egin zenidaten:
Zuek bezala mintzatzen naiz
Zuek bezala pentsatzen dut
Zuek bezala sortzen dut
Nire hitzaren inguruko balada katramilatsua.

Bi eratan mintzo naiz
Bi erak ditut hitz egiten
Zuen era boteretsuagoa da.

Nire eskua emeki eskaini eta galdetzen dut,
Utzidazue nire mintzoa aurkitzen
Neure buruaz mintzo nakizuen.

Poema labur bezain argia, zuzen bezain gogorra, Ipar Amerikako hainbat eta hainbat herri eta hizkuntzaren patu tristearen isla. Egilea, Rita Joe (1932-2007), mikmaka[1] zen, Kanada ekialdeko Whycocomogh herrian jaioa, Eskozia Berria probintzian.

Mikmak hizkuntza, aurreko nire artikuluetan aipatu izan dudan cria bezala, hizkuntza algonkina da; 11.000 hiztun inguru ditu gaur egun, eta Kanada ekialdeko probintzietan hitz egiten da. Orain dela bospasei mende, euskal arrantzaleak lurralde hauetara balea bila etorri zirenean, hizkera berezi bat asmatu zuten mikmakekin komunikatzeko: algonkin-euskara pidgina. Mikmakek mende luzez eutsi zioten beren hizkuntzari, baina europarrak haien lurraldeak konkistatzen eta menperatzen joan ahala, mikmak hizkuntza bere lurraldea eta hiztunak galtzen joan zen, batez ere XX. mendeko barnetegi edo «eskola erresidentzialen» eraginez. Kanadako gobernuak finantzatutako eta eliza kristauek kudeatutako eskola haien helburua argia bezain krudela zen: haur amerindiarrak beren familia eta kulturetatik erauzi eta Kanadako kultura anglosaxoira asimilatzea. Xede hori lortzeko moduak, berriz, ezin ankerragoak: beren hizkuntza erabiltzeko debekuak, gehiegikeria fisiko eta sexualak, zigorrak… Mendebetean, 150.000 ume inguru pasa ziren eskola erresidentzialetatik, eta horietatik 6.000 inguruk galdu zuen bizia barnetegi haietan.

Kanadako azken eskola erresidentziala 1996an itxi zen; gaur egun bizirik dauden amerindiar asko eta asko eskola haietatik paseak dira, beraz. Rita Joe mikmakak berak ere, esaterako, poema honetan aipatzen duen Shubenacadie eskola erresidentzialean ikasi zuen. Eskola hartan ikasi zuen ingelesez idazten, eta eskola hartan “ahaztu” zuen mikmakez hitz egiten, gaur egungo idazle amerindiar gehientsuenek bezala.

Horixe da, beraz, literatura amerindiarren paradoxa tristea: apenas dagoen hizkuntza amerindiarretan idazten duen idazlerik. Idazten dakiten amerindiarrak ingelesez eskolatuak izan dira, eta ia ahaztua dute beren jatorrizko hizkuntza. Oraindik beren hizkuntza ondo mantentzen duten amerindiar gehienak, aldiz, ez dira eskolatuak izan, eta ez dakite (beren hizkuntzan) idazten eta irakurtzen. Ia ezinezkoa da, beraz, amerindiar hizkuntzetan idatzitako literatura aurkitzea. Zentzu horretan, aipagarria da Rita Joeren ahalegina: bere lehen liburuan —Poems of Rita Joe (1978)—, mikmak hizkuntzara itzulita argitaratu zituen poemetako batzuk. Adibide moduan, hementxe eskaintzen dizkizuet bi, mikmakez eta euskaraz[2]. Lehenengoak argi islatzen ditu ume amerindiarrek eskola erresidentzialetan bizi izandako beldur eta umilazioak:

Azkenik, Rita Joeren beste poema bat, ingelesa eta mikmaka nahasiz idatzirikoa. Euskarara itzuli ditut ingelesezko zatiak, eta gainerakoak mikmakez utzi. Honelakoa ote zen garai bateko algonkin-euskara pidgina?

Indiar mintzoa

Jiktek
Dena dago bare.
Isiltasuna da nagusi.
Tepknuset
ilargia
Hilabete bat.
Nemi’k
Ikusten dut.

Oso antzina.

Nmis
nire ahizpa.
maja’sit
badoa.
Nmis, nire ahizpa
Nutaq, entzuten dut
Wena, nor?
Nekm, hura, bera, haiek.

Oso antzina.

Api, gezi bat
Teken, zein?
Ji’nm nemi’k
Gizona ikusten dut.
Kwitn, kanoa bat
App kinu’tmui, irakats iezadazu berriro
Lnui’simk, indiar mintzoa.

Oso antzina.

__________

[1] Euskarazko ortografiaz idatzi dut «mikmak» hitza. Beste hizkuntzetan, forma bat baino gehiago erabiltzen dira: Mi’kmaq, Micmac, Mi’kmaw, L’nu…

[2] Tranpa egingo dut, Joseba Sarrionandiak «poesia primitiboa» itzultzean egin ohi zuen bezala: itzulpena egiteko erabilitako zubi-hizkuntza erakutsi beharrean, hizkuntza amerindiarrez idatzitako poemak erakutsi ohi zituen bere euskal itzulpenen ondoan, hizkuntza txikiei ikusgarritasuna emateko eta hizkuntza handien presentzia nonahikoa nolabait apaltzeko, ziurrenik. Rita Joeren poema hauen ingelesezko bertsioak ikusi nahi dituenak —kasu honetan, ingelesezko bertsioak originalak dira, ez zubi-testuak, mikmakezko bertsioak ingelesetik itzuliak izan direla baitirudi—, liburu honetara jo dezake: Armstrong, Jeannette C. & Grauer, Lally (arg.) (2001). Native Poetry in Canada – A Contemporary Anthology, Peterborough: Broadview Press.

Aiora Jaka Irizar

Aurreko hilabetean Connie Fife poeta criaren bi poema euskaratu eta eskaini nizkizuen; emakume beraren beste poema bat dakarkizuet oraingo honetan. Ameriketako indigenei —eta Fife bezala guraso zuri baten eta indigena baten arteko elkarketatik sortutako mestizoei— deitzeko zuriek erabiltzen dituzten gutxiespenezko hitzen inguruko poema da. On egin!

izendapena

arraza erdi

arraza erdi

squaw[1]

mini ha ha printzesa[2]

nire hezurren artean harrapatutako ahotsak

giltzaduren artean biratzen eta bihurdikatzen zaizkit

hainbeste urte igaro ondoren beleak indarrez elikatzen nauela

kanporantz bultzatzen ditut itota hiltzearen beldurrez

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

bi esku sartu ditut nire poltsikoetan

bat marroia bestea zuria (biak maskurtuak)

zeremonietako kantetako hitzak atera ditut

esku-ahurrean biraraziz

haien aurpegiak aztertuz (eta nirea berraztertuz)

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

abesti batzuk nituen eztarrian lo

nire eskola-urteetan zehar

historia-liburuek bortxatu nahi ninduten bakoitzean

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

uda oso bat eman nuen mozkortuta

inoiz egon gabeko leku batera itzultzeko asmo irmoaz

nire korridoreetan barrena bidaiatuz

poema itsusi baten atzaparretan harrapatuta

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

helen betty osborne[3] hil zutenak libre geratu ziren

hiltzaileek gobernatutako herrialde batean bizi naiz

normala negarrari ematea hogeita hamar urte bete nituenean

oraindik ere ez zait axola nire aita frantsesa izatea

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

jaio nintzen lekuan dinosauroak entzun daitezke oraindik

mantso-mantso munduaren beste alderantz mugitzen

urtean behin haien lorratza usnatzera itzultzen naiz

oraindik argi ikus daiteke errepide eta hirien artean

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

margotutako luma bat daramat nire kastore-larruzko kapelan

neure buruari barre egitea gogorarazteko

lagunek desengainua hartzen dute usoa dela esaten diedanean

heroikeriak aspergarriak dira eta sakratutasuna ohikotasunean datza

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

ez dut tipi batean bizi nahi

ez nire apartamentua epela denean

berogailu eta kafe eho berriaren usain eta guzti

nahiago dut herriko hotel batean ostatu hartu nor naizen gogoratzeko

arraza erdi

odol erdi

squaw

mini ha ha printzesa

nire hezurren artean harrapatutako ahotsak

oihuka hasten dira poema berri bakoitzean

bai baitakite bizirik jarraituko dudala

haiek hil ondoren ere

____________

[1] squaw: Ameriketako emakume indigenei deitzeko ingelesez erabiltzen den gutxiespenezko hitza. Hizkuntza algonkinei mailegatutako hitza da, nahiz eta jatorrizko hizkuntzetan “emakume” esan nahi duen soilik, konnotazio negatiborik gabe —ni bizi naizen herriko criek, adibidez, honela esaten dute “emakume”: ᐃᔅᐧᑳᐤ (iskwaau)— (itzultzailearen oharra).

[2] Princess Mini Ha-Ha: Minnie Devereaux, txeiene herriko aktore kanadarra; XX. mende hasieran hainbat filmetan hartu zuen parte, Ameriketako indigenen irudi oso negatibo eta estereotipatua emanez beti (i.o.).

[3] Helen Betty Osborne: 1973an bahitu eta hil zuten 19 urteko emakume cria. Informazio xeheagoa hemen (i.o.).

Aiora Jaka Irizar

Badira zenbait hilabete Kanada iparraldeko hizkuntza eta literatura indigenen inguruan idazten dudala. Kanadako jatorrizko herriek bizirik irauteko eta beren hizkuntza eta kultura mantentzeko dituzten zailtasunez aritu izan naiz batez ere, nahiz eta tamalez etorkizunari buruzko ikuspegi nahiko ezkorra eman dudan gehienetan. Gaurkoan, emakume cri baten poema pare bat dakarkizuet. Uste dut oso modu argi, zehatz eta ederrean erakusten dituela cri herriak jasan dituen eta jasaten dituen zapalkuntza, umiliazio eta erasoak.

Connie Fife Kanadako Saskatchewan probintzian jaio zen. Bost bat urte zituela, ministro anglikano baten familiak adoptatu zuen, eta, hamar urterekin, Ingalaterrara eta Fiji uharteetara joan zen bizitzera. Eliza anglikanoaren hezkuntza jaso zuen. Hemezortzi urterekin itzuli zen Kanadara, eta, geroztik, idazketan eta emakume indigenen aldeko borrokan murgilduta ibili da. Gaur egun Vancouverren bizi da, bere semearekin. Interesgarria da berak argitaratutako The Colour of Resistance antologiaren sarreran hizkuntza eta literatura indigenei buruz esaten duena:

Ahozkoa nahiz irudizkoa izan, literatura indigena beti existitu izan da Ameriketan. Gu geure jatorrietatik bereizteko eginahalak eginahal, gure oroimen kolektiboak bere horretan dirau. Europar idazleek, edozein izanik ere autoreak nahiz beren idazketa-gaitasunak, ez dute inolaz ere lortu gure hitzen atzeko funtsa adieraztea; ez dute lortu guk hizkuntzan aurkitzen dugun bizitza paperera eramatea. Hauxe da gure borroka, idazle natibo garen heinean, bizitza ematea zer den berez dakigun emakume garen heinean: batzuetan bizigabea den hizkuntza bat bizitzara ekartzea.

Hona hemen, bada, euskaratu ditudan Connie Fiferen bi poemak:

Komunikazio-klasea

zuen hezkuntza-sisteman ikasteari uzten badiot
ez ezazue pentsa
lurrazaletik desagertu eta
beste galera estatistiko bat baizik ez naizenik.
ekintza horrek lotsarazi egingo zaituzte eta
ondotxo dakit nik zer sentitzen den
lotsagorritzen harrapatzen zaituztenean.
bihar, berriro ere, zuen eskola horietako batean
erdi lo aurkitzen ez banauzue
ez ezazue uste kontsulta-liburutegi batean
desagertu naizenik
apaletako paper orrien artean…
irudika nazazue aitzitik guztiz esna goizaldeko 3retan
lauki zuri hutsen gainera tinta botatzen
zuen hizkuntzaz
aldaketarako formula unibertsal bat sortzen.

Ronnie, inoiz ez zinatelako esan zergatik

hogeita zortzi urte ditun
entzutea
ulertzea den
adin bat
baina gau ilun
honetan arrazismoaren
atzaparretan
kateatuta hago
kondenatu hauen sistema
judizialak aretoak
utzi eta kanpora
ateratzen baititu bere
ziega txiki barrotedunak
gizon zuriak txakur gosetien
gisan usnan dabiltzan kaleetara

errudunik aurkitu ez eta
gelditutako
errugabearekin
konformatzen ditun
haien ikerketaz
galdetzen dun
eta
guretzat gordetako
begiratu berezi horiek
jasotzen ditun soilik
oraindik ere borrokatzen ari direla
uste duten mendebaldeko
gerra inoiz galdu ez genuela
sinesten dugunontzat gordetako soak
guztiz suntsitzen ez gaituzten artean
gutako inor ez zagon
susmoz kanpo

oraingoan hi
eraman haute
polizia-etxera eta
altzairuzko oztopoen atzean
giltzaperatu biharamun
goizean askatu hautenean
zilegi zain azkenik
hire krimena ezagutzea
beltzarana indiarra lesbiana emakumea
izatearen errudun haiz
kriminala haiz
izatez zeren
ez baitun
hire erruan sinesten
haiek bezala
ez baitun aitorpenik sinatuko
aitzitik zin egingo
borrokatuko haizela hire isiltasuna
eta balizko heriotza
desiratzen dituen sistema
baten kontra nahiz eta
utziko dinaten garrasi egiten
baldin eta hiltzen bahaiz

ausartzen haiz zementu hotzezko
espaloietan barrena ibiltzen
bakarrik gau sakonean
amona-aitonek
utzi zinaten
kontinente honetan edonon
egoteko eskubidea
dunalako uste osoan
are okerrago
edonon eta edonoiz
ibiltzen haiz

hire azala ez dun zuria
eta harro
hagoela dion
indiarra izateaz
are harroago
emakumeekiko hire maitasunaz
eta beraz eguzkirantz jasota
daraman beti burua
bizkarra zuzen
lege ororen aurka
begirik jaitsi gabe
jende zuriaren
behakoen aurrean
kikilduta geratu gabe
litxar eta alkoholikoen
mozkorraldietarako zoko ilunetan

bi eraso eta
lapurreta bat
leporatu dizkinate
baina lehenik
polizia-autoaren aurka
jaurti haute
eskuburdinez lotuta
duintasuna lapurtu
nahi dinatenean ere
berriz dion
borrokatuko
haizela

Iturriak:

Armstrong, Jeannette C. & Grauer, Lally (arg.) (2001). Native Poetry in Canada – A Contemporary Anthology, Peterborough: Broadview Press.

Moses, Daniel David & Goldie, Terry (arg.) (2005). An Anthology of Canadian Native Literature in English, Don Mills: Oxford University Press.

Aiora Jaka Irizar

Aurreko hilabeteko artikuluan aipatzen nuen zein zaila den hizkuntza bat ikastea hizkuntza horren hiztunek inolako kontzientzia linguistikorik garatu ez badute. Ni bizi naizen herriko bi hizkuntzez ari nintzen, criaz eta inuktitutaz. Gaurkoan, kanpotarroi bi hizkuntza horiek ikastea zailtzen digun —eta, ondorioz, hizkuntza horien iraupenean hil edo biziko eragina duen— beste faktore bat aipatu nahi nuke: idazkera sistema. Azaldua dut dagoeneko blog honetako beste sarrera batean criek eta inuitek idazteko erabiltzen duten sistema silabikoa James Evans izeneko misiolari anglikano batek asmatu zuela, XIX. mendearen erdialdean, Kanadako ojibwa hizkuntza transkribatzeko. Hasiera batean alfabeto erromatarra erabili nahi izan zuen ojibwa hizkuntzako soinuak idazteko, baina hots haiek letra latindarretara ondo moldatzen ez, eta hogeita hamasei karaktereko sistema silabiko bat garatu zuen azkenean. Idazkera sistema hura berehala hedatu zen ojibwa hiztunen artean ez ezik baita Kanadako beste hizkuntza batzuetako hiztunen artean ere, eta, XIX. mendearen bigarren erdirako, bere egina zuten bai criek, baita Quebeceko inuitek ere, eta, gaur egun, horixe da cria eta inuktituta idazteko erabiltzen den sistema.

Eta hain zaila al da ba idazkera silabiko hori ikastea, artikuluaren hasieran iradoki dudan bezala? Ez horixe. Pazientzia, denbora eta motibazio pixka bat nahikoa dira inuktitutaren nahiz criaren alfabetoak ikasteko. Arazoa, beste behin ere, testuinguru soziolinguistikoa da, erabilera, baliabideak, teknologia… Idazkera silabikoak oso ondo funtzionatu du mendebete inguruz, criek eta inuitek inguruan cria eta inuktituta beste hizkuntzarik ez zutenean, irakurtzeko zeuzkaten testu ia bakarrak Bibliako pasarteak eta kantu erlijiosoak zirenean, gutunak nahiz mezu pertsonalak baizik idazten ez zituztenean.

Gaur egun, ordea, idatzizko kultura bisualak munduko txoko ia guztiak okupatu dituenean eta ingelesak munduan duen nagusitasuna eztabaidaezina denean, zenbatekoa da cria, inuktituta eta beste hizkuntza «txiki» batzuk idazteko garatutako sistema silabikoaren bizi-itxaropena?

Herri honetako cri eta inuit gehienak harro daude beren idazkera sistemaz: beren identitatearen parte da (beste behin ere, kolonizatzaileek «inposatutako» ezaugarri bat kolonizatuaren identitatearen parte garrantzitsu bilakatu da). Arazoa da, bereziki crien kasuan, hiztun gehienek ez dakitela beren hizkuntzan idazten. Eskolako irakaskuntza-hizkuntza ingelesa da adin batetik aurrera (9 urtetik aurrera, inuiten kasuan; 7 urtetik aurrera, crienean). Inuktituta eta cria atzerriko hizkuntza moduan irakasten dira, guri ikastolan ingelesa irakasten ziguten bezala. Alfabeto silabikoa irakasten da, noski, baina bigarren hezkuntza bukatzea lortzen duten ikasleak ez dira gai izaten silabikoz idatzitako liburu bat naturaltasunez irakurtzeko. Criak eta inuktitutak, beraz, ahozko hizkuntza izaten jarraitzen dute XXI. mendean. Herritar ia guztiek erabiltzen dute bata zein bestea beren eguneroko ahozko jardunean, baina, idazteko orduan, denek jotzen dute ingelesera. Eta, idatzi, egunero idazten da; ez soilik eskolako umeek edo bulegariek, baizik eta herritar guztiek. Facebook, esaterako, oso-oso popularra da herrian. Dena gertatzen da Facebooken. Baina Facebooken silabikoa instalatzea gauza konplikatu samarra denez, eta, gainera, inork ez dakienez oso ondo silabikoz idazten, Facebooken den-dena idazten da ingeles hutsez: ekitaldi baten iragarpenetik hasi eta maitasunezko mezu intimoenetaraino. Bai crien aldean, bai inuitenean.

Eta zein da soluzioa? Ba ez dakit ez ote den beranduegi soluzio bat bilatzeko (ingelesak ordezkatuak baititu jada hizkuntzaren erabilera-esparru asko eta asko), baina nik egingo nukeen lehen gauza idazkera silabikoa alde batera uztea litzateke, eta cria eta inuktituta alfabeto erromatarrarekin idazteko sistema sendo bat garatzea. Badago dagoeneko silabikoa «gure» alfabetoan transliteratzeko modu estandarizatu bat, baina, crien kasuan behintzat, ez du inork ezagutzen eta, ondorioz, Facebooken eta halakoetan agur hitzen bat criz idatzi nahi duenak ahal bezala transliteratzen du, ingelesaren fonetikari jarraituz (Quebeceko crien lurraldearen izen ofiziala ere ᐄᔨᔨᐤ ᐊᔅᒌ/Eeyou Istchee da, nahiz eta, transliterazio sistema estandarizatua erabiliz, Iiyiyiu Aschii behar lukeen).

Sistema estandarizatu hori bera, nahiz gaur egungo ahoskerara moldatutako beste sistema bat, baina alfabeto erromatarrera egokitzea hil edo biziko pausotzat jotzen dut halako hizkuntza mehatxatuen kasuan, hori egin ezean ingelesak ordezkatuko baitu hizkuntzaren idatzizko esparru osoa, eta, pixkanaka, baita ahozkoa ere (Groenlandiako inuitek, adibidez, ez dute inoiz sistema silabikorik izan; hizkuntza idazten hasi zirenetik, alfabeto erromatarra erabili dute, eta, gaur egun, hizkuntza askoz ere osasuntsuago dago hemengo inuiten artean baino). Badakit txinerak, arabierak eta beste hamaika hizkuntzak arazorik gabe iraun dutela bizirik beren idazkera sistemari eutsiz, baina ez naiz orain hasiko hizkuntza handi eta sendo horien eta criaren, inuktitutaren edo Ameriketako beste edozein hizkuntza autoktonoren arteko indar-alderaketa egiten.

Badakit oso gai delikatua dela, eta halako proposamen batek hautsak harrotuko lituzkeela crien eta inuiten artean, baina, gure hizkuntzarekin alderaketa eginez, ezagutzen ditugu euskara batua sortu zenean euskalki desberdinen arteko hiztunen artean izan ziren ika-mikak, nork bereari eutsi nahi ziola-eta. Idazteko modu estandarizaturik asmatu ez bagenu, euskaldunok ere erdaraz idatziko genioke elkarri oraindik ere, garai batean egiten zen bezala.

Aiora Jaka irizar

Ulertzen ez dugun hizkuntza bat ikastea oso gauza ederra izan liteke, dibertigarria, atsegina, are erraza batzuentzat, edota zeharo konplikatua, zaila eta etsigarria beste batzuentzat. Jende askok uste du hizkuntza zailak eta hizkuntza errazak daudela munduan: euskara, jakina, zailen artean kokatzen da, eta gaztelania eta ingelesa errazen artean. Blog honen irakurleok ondotxo dakigu guztiz baieztapen funsgabea dela hori, eta munduko hizkuntza guztiak izan daitezkeela ikasteko errazak nahiz zailak. Erdaldun gehienei euskara ikastea zaila gertatzen bazaie, ez da berez edo objektiboki hizkuntza zaila delako, baizik eta, batetik, ez duelako beste ezein hizkuntzaren antzik, eta, bestetik eta batez ere, euskarak bizi duen egoera soziolinguistikoak ez duelako kasurik gehienetan hizkuntzaren barruan murgiltzeko testuinguru aproposik eskaintzen.

Pasa den irailetik, euskara ikasi nahian dabiltzan erdaldunen antzeko egoera batean aurkitu dut neure burua, bizi naizen herriko bi hizkuntzak (cria eta inuktituta), batetik, nik ezagutzen ditudan beste hizkuntzen guztiz bestelakoak direlako, eta, bestetik eta batez ere, hizkuntza guztiz minorizatuak direlako: nahiz eta biztanleriaren % 95ek hitz egiten duen gutxienez bi hizkuntza horietako bat, ingelesak presentzia erabatekoa du hezkuntzatik hasi eta aisialdi nahiz zerbitzuetaraino.

Baina bi hizkuntza minorizatu hauek ikastea zail bihurtzen duten bi faktore horiez gain, hirugarren arrazoi pisutsuago bat ere badela esango nuke, herri honetara iritsi naizenetik hizkuntzak ikastea eragotzi didan oztopo garrantzitsu bat: hiztunek berek beren hizkuntzari buruz azalpenak emateko duten gaitasun mugatua. Criaren eta inuktitutaren hiztegi eta gramatikak hutsaren hurrengoa izanik (bereziki criaren kasuan; inuktituta badirudi aztertuago eta finkatuago dagoela cria baino), bertako hiztunak ditut hizkuntza ikasteko baliabide bakar. Baina liburuetan aurkitu ezin ditudan azalpenak eskatzen hasten natzaienean, ohartzen naiz gehienetan ez dutela galdera ulertu ere egiten. Ia egunero gertatzen zaizkit honelakoak: «How do you say “What time is it?” in cree?» galdetzen diet nik, eta haien erantzuna: «It’s three o’clock». Ez dute ulertzen nik jakin nahi dudana ez dela zer ordu den, baizik eta nola galdetzen den criz zer ordu den. Etsipengarria da hiztun natiboak aurrez aurre izanik hizkuntzari buruz ezin komunikatu ahal izatea.

Lehengo batean, osaba Joxe Manueli nire frustrazioen berri ematen ari nintzela, garai bateko misiolarien pare sentitzen nintzela aipatu nion: inoiz inork idatzi ez duen hizkuntza bat deszifratu nahian, gramatika eta fonetika arauak ondorioztatzeko lanetan, fonemak idazteko sistema bat asmatzeko ahaleginean… Osaba Joxe Manuelek berehala jotzen du halakoetan liburuetara, eta, hurrengo bideokonferentzian, hantxe etorri zitzaidan nire oraingo egoera bete-betean ilustratzen duen aipu batekin. Euskaratu eta zuei eskaini nahi dizuedan pasartea José María Sánchez Carrión Txepetxen tesi ospetsuan aurkitzen da, eta XX. mende hasieran Marokoko riftarren gramatika bat idatzi zuen Fray Pedro Sarrionandiaren aipu bat biltzen du bere baitan:

Hizkuntzaren pertzepzio logiko edo erreflexibo baten faltak azaltzen du (neurri batean) misiolari, antropologo eta abarrek sentitzen duten etsipena, hautatutako komunitateetan integratzeko asmoz bertakoen hizkuntza ikastea erabakitzen dutenean eta ohartzen direnean laguntza oso eskasa edo guztiz baliogabea ematen dietela bertakoek beren hizkuntzaren izaera eta funtzionamendua eredu logikoen arabera argitzeko: «Riftarrak, beren ezjakintasun sakona dela kausa, guztiz ezgauza dira hitz egiten duten hizkuntzaren gainean beren kabuz inolako argirik egiteko. (…) Zeharo ezgauza dira inori irakaspen txikiena ere emateko, hainbesteraino, non ez baitute ulertzen ezein hitz nahiz esaldi abstraktu edo isolatu, hots, elkarrizketarekin lotura zehatzik ez duenik. Ezinezkoa da kontu honen inguruan duten ezjakintasunaren eta ezgaitasunaren ideia bat izatea, aurrez haiekiko tratu praktikorik izan ezean» (Sarrionandia, 1925 XVII eta XVIII).

(Sánchez Carrión 1987: 131, nire itzulpena)

Fray Pedro Sarrionandiaren hitzei arrazismo eta gutxiespen kutsu nabarmena darie, eta, gaur egun, haren esanak ez lirateke politikoki zuzenak izango (gogora datozkit oraintxe iaz Maialen Lujanbiok EHUko udako ikastaroen irekieran emandako hitzaldian jakintzari buruz esandakoak), baina aitortu behar dut nik neuk horixe bera sentitzen dudala askotan crien laguntzaz cria ikasten ahalegintzen naizenean. Gehienek ez dakite beren hizkuntzan idazten (eskolan, lehen hezkuntzako lehen mailatik hasita, ingelesez irakasten da dena, «hizkuntza cria» irakasgaia izan ezik), eta ez dira gauza hizkuntzak nola funtzionatzen duen esateko. Eskolan hizkuntza cria irakasten duen emakumeari galdetu nion behin zergatik den «zure» determinatzaile posesiboa batzuetan «chi-», beste batzuetan «st-» eta beste batzuetan «ku-» (nik neuk ondorioztatua nuen ordurako arau fonetiko bat, baina irakasle batek berrestea nahi nuen), eta harrituta begiratu zidan, bere bizitzan lehen aldiz ohartuko balitz bezala ingelesez beti «your» esaten dena criz hiru modu desberdinetan esan daitekeela. «A, egia da! Hitz guztiak banaka-banaka ikasi beharko dituzu, pixkanaka ulertzeko zein hitzek hartzen duen zein aurrizki…». Ez zen gai izan azaltzeko kontsonantez hasten diren hitzek «chi-» hartzen dutela, a eta i bokalez hasten direnek «sti-», eta u bokalaz hasten direnek «ku-».

Halako egoera batek hiztun «ezjakinak» sortzen ditu, Fray Pedro Sarrionandiaren hitzetan, edota «hizkuntzaren pertzepzio logiko edo erreflexiborik ez duten hiztunak», Txepetxen hitzetan. Honela jarraitzen du Txepetxek alfabetizazioaren eta kontzientzia linguistikoaren arteko loturaren inguruan:

Badirudi Piagetek «pentsamendu logikoa» deritzonaren sorrerarekin erlazionatuta dagoela pertzepzio logikoa, eta, zehazkiago —A. R. Luria psikolinguista errusiarraren azterketen ondoren badirudi zuzena dela halakorik onartzea—, silogismoak egiteko gaitasunarekin eta horien bidez ondorio «logikoak» eratortzeko prozesuarekin; ondorio logiko horien artean leudeke, jakina, hizkuntzaren beraren izaerari buruzko ondorioak. Luriak deskribatzen duen esperimentuetako bat —hala izenda baliteke— horrexetan datza, hain justu: hizkuntzaren beraren barruan, nola iragaten den pertzepzio naturaletik pertzepzio erreflexibora, eta, horrekin batera, besteak beste, baita «kontzientzia linguistikoa» hartzera ere. Hala, argi geratzen da nor bere hizkuntzan alfabetizatzearen helburu benetakoa ez dela soilik hiztunari idatzizko zeinu sistema bat irakastea, baizik eta, lehenik eta batez ere, bere hizkuntzaren pertzepzio erreflexibo-arrazional bat eskaintzea, horixe baitakar berekin kode idatziaren ikasketak.

(Sánchez Carrión 1987: 131, nire itzulpena)

Criak beren hizkuntzan alfabetizatu ezean, beraz (eta oraingo hezkuntza sistemak ez du halakorik bermatzen, inolaz ere), nekez garatuko dute beren hizkuntzaren pertzepzio erreflexibo-arrazionalik, eta, ondorioz, ez dira gauza izango beren hizkuntza inori irakasteko; are gutxiago beren hizkuntza ikasteko gramatika edo ikaslibururik idazteko. Crien artean bizitzera etortzen den kanpotarrak, beraz, ingelesa erabiltzea beste aukerarik ez du izango criekin komunikatzeko, eta ondotxo dakigu zer gertatzen den halako egoera «elebidunetan». Txepetxen tesia 16 bat urte nituela irakurri nuen, eta gauza asko eta asko ez nituen ulertu, baina ondo gogoan gelditu zitzaidan nola zioen euskaldunberririk izan ezean euskarak ez zuela bizirik iraungo. Beste hainbeste esan genezake criaz: cri-berririk gabe, criarenak egingo du.

Eta, halere, hemen jarraituko dut, koadernoa besapean hartuta batari eta besteari galdezka…

Erreferentziak:

Sánchez Carrión, José María (Txepetx) (1987). Un futuro para nuestro pasado (claves de la recuperación del Euskara y teoría social de las lenguas, Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

Sarrionandia, Fray Pedro (1925). Gramática de la Lengua Rifeña. Madril: Akal.

Aiora Jaka Irizar

Aurreko hilabeteko artikuluan, Kanadan inuktitutez argitaratutako lehen eleberria izan nuen hizpide. Aipatu nuen nola Kanadako inuiten literatura ahozkoa izan den oso berriki arte, XIX. mendera arte ez baitzegoen inuktituta idazteko sistemarik. Misiolari kristauak izan ziren ordura arte ahoz baizik transmititu ez zen hizkuntza papereratzeko idazkera silabiko bat asmatu zutenak, eta, XX. mendearen hasierarako, inuiten artean oso hedaturik zegoen idazketa-sistema hura.

Aurrekoan azaltzen nuen Ehiztariaren arpoia (1969) izan zela Kanadan inuktitutez argitaratutako lehen eleberria. Ez nuen aipatu, baina, lan hura argitaratu zenerako idatzirik zegoela 1983ra arte argitaratu ez zen beste eleberri luze, oparo eta biziki interesgarri bat, eleberri bat idazteko asmorik ez zuen emakume —zentzu hertsian— «analfabeto» batek idatzia: Mitiarjuk Nappaaluk 1931n jaio zen, Quebec iparraldeko herrixka inuit batean, eta, garai hartako inuit gehienek bezala, etxekoengandik ikasi zuen idazkera silabikoa, inoiz eskolara joan gabe eta hizkuntza europarrak irakurtzen ikasi gabe.

Oso neska abila omen zen, emakumeen nahiz gizonen zereginetan trebea. Haren gaitasun nabarmenez ohartuta, apaiz katoliko batek inuktitutezko esaldiak idazteko eskatu zion, inuiten eguneroko bizitzako ahalik eta termino eta forma gramatikal gehien bilduz, inuktitutezko hiztegi eta gramatika bana egin ahal izateko. Halaxe ekin zion, beraz, 20 urte inguruko ama gazteak pixkanaka fikziozko istorio bihurtzen hasi zen esaldi-sorta hura idazteari.

Eleberria 1983an argitaratu zen inuktitutez, eta 2002an frantsesez. Tradizio literario mendebaldarrera ohituriko irakurleentzat harrigarriak gertatzen dira eleberriko pasarte batzuetako erredundantzia edo sinonimoen erabilera naroa. Kontuan hartu behar da, halere, ahalik eta termino eta forma gramatikal gehien idazteko eskatu zitzaiola Mitiarjuki, eta, zentzu horretan, enkarguz idatzitako istorioa dela nolabait. Nire ustez, baina, are harrigarriagoak gertatzen dira pertsonaien hizkera sintetiko, zurrun eta estoikoa, narratzailearen presentzia urria eta gertaera edo gai batetik besterako salto bat-batekoak; jarraian euskaratu dudan pasartean, esaterako, ikusi nola aipatzen den gizaki zurien etorrera, garrantzirik gabeko zerbait balitz bezala, eta zein erraz onartzen duen pertsonaietako batek bere haurretako bat beste emakume bati alabatzat ematea.

Bernard Saladin d’Anglureren frantsesezko itzulpena nahiko gertutik egina dela dirudi. Nire frantsesetiko itzulpenean, ahalegindu naiz ni ere jatorrizkotik gehiegi ez urruntzen, eta bere horretan utzi ditut frantsesezko itzultzaileak inuktitutez eman dituenak (pertsona-izenak, interjekzioak eta kultura inuiteko kontzeptu «itzulezin» batzuk). Hauxe da euskaratu dudan pasartearen testuingurua: Sanaaq, eleberriko protagonista, bere alaba Qumaqekin eta bere ahizpa Arnatuinnaqekin bizi da. Egun batez, europarren itsasontzi bat iritsi da lehen aldiz haien lurraldera. Gizaki zuriei «qallunaat» deitzen diete inuitek; literalki, «bekain-handiak». Zurien etorreratik egun batzuetara, Sanaaqen bizilagun Aqiarulaaq senide urrun bat bisitatzera joan da (Ningiukuluk), haren haurretako bat alabatzat emango ote dion eskatzera. Berarekin eraman ditu Sanaaqen alaba eta ahizpa. Aqiarulaaq Ningiukuluken etxera iristen denean hasten da hemen euskaratu dudan elkarrizketa:

Aqiarulaaqek hitza hartu du orduan:

—Ningiukuluk! Zurekin hitz egin nahi dut; bisitan etorri natzaizu zure alabetako bat adoptatzeko: Aanikallak alabatzat hartzeko irrikan nago… Nik ez dut alabarik!

—Ai! Alde batetik, nahiago nuke Aanikallak ez ematea; bestetik, ez dut hainbeste ere maite, zeren maiz bustitzen du ohea eta lotsarazi egiten nau.

—Emango didazula espero dut, zeren nolabait hitzeman zenidan aspaldi. Berriz diotsut, beraz, alabatzat hartu nahi dudala, laguntza bat izan nahi dudala, Ningiukuluk!

—Jada ez dut hainbeste maite, baina beste horiek, haren bi ahizpak, ezingo nituzke inolaz ere eman… Zoaz ba! Har ezazu!

Aqiarulaaq kontatzen hasi da:

—Bekain-handien etorreraren lekuko izan gara. Etxeak eraikitzen ere hasiak dira… Tira! Gaur bertan itzuliko gara etxera… Aanikalaak! Alabatzat hartu zaitudanez, gurekin etorriko zara!

—Ez! Ez! Aaa! —esan du neskatila gaixoak, negarrari emanez.

Qumaqek, orduan, zuzen-zuzen begiratu dio begietara, eta, umea alaitu nahian, mattaq pixka bat eskaintzen ere ahalegindu da. Muxu batzuk eman dizkio gero:

—Ez egin negarrik, txiki! —esan dio, eta gaineratu du:— Begira! Eper zuri txiki bat dago lurrean… Jolas gaitezen biok! Goazen kanpoan zer dagoen ikustera!

—Ez! Ez! —esan du berriro Aanikallakek.

Hala eta guztiz ere, prestatzen hasi dira.

—Qumaq, zatoz! —dio Arnatuinnaqek. Bizkar gainean eramango zaitut! Iirq! Gona guztiz tarratatuta daukat… Konpon dezadan lehenik! Orratz bat eta zurda-haria! Kito, bukatu dut! Tori orratza!

—Bai! —erantzun du Ningiukulukek.

* * *

aa! – mina adierazteko interjekzioa
ai! – norbaiti deitzeko, zerbait galdetzeko, etsipena adierazteko edo onespena eskatzeko interjekzioa
iirq! – eragozpen baten edo egoera deseroso baten aurrean etsipena adierazteko interjekzioa
mattaq – balea zuriaren epidermis jangarria

OHARRAK:

1. Hauxe da erabili dudan frantsesezko bertsioa: Mitiarjuk Nappaaluk (2002). Sanaaq, Québec: Stanké.

2. Mitiarjukek, inoiz eskolara joan ez arren, McGill Unibertsitateak emandako doctor honoris causa titulua jaso zuen 2000. urtean, Quebec iparraldeko inuiten hizkuntza eta kulturaren irakaskuntza bultzatzen egindako lanagatik.

 

Aiora Jaka Irizar

Haizea uhurika zebilen; elur-erauntsiek gogor zafratzen zuten iglua. Halako aroarekin, ezin ehizara atera! Baziren hiru egun ekaitza joka ari zela. Sulukek bazekien egun gutxi batzuk baizik ez zitzaizkiela geratzen: ekaitza ez bazen berehala baretzen, gosea pasatuko zuten. Kamik semearekin batera, bi foka akabatu zituen lau egun lehenago. Baina bi fokak ezin dituzte gizon bat eta haren familia eta txakurrak luzaroan elikatu.

—Gaur, gure hurrengo ehizaldirako arpoiak zorroztu beharko genituzke. Lagundu egin beharko didazu, Kamik.

Kamikek oso gogoko zuen aitari halako zereginetan laguntzea. Ehiztari ona izan nahi zuen berak ere, Suluk bezalakoa. Berarentzat, aita zen iparraldeko ehiztaririk onena! Sulukek familia bat zeukan elikatzeko, baina, batzuetan, atsedenik gabe ehizatu arren, sabel hutsik geratzen ziren. Urtaro hartan, elikatzeko eta janzteko behar izaten zituzten animaliak urritu egiten ziren. Sarritan, bazirudien naturak berak haien galera desiratzen zuela.

—Espero dut hartz zuri bat akabatuko dugula gure hurrengo ehizaldian, aita! —esan zuen Kamikek itxaropenez betetako ahotsez.

—Horixe espero dut nik ere —erantzun zuen Sulukek—. Haragi asko ematen du, eta haren larruaz oso jantzi onak egin daitezke.

Ooramik, Kamiken ama, foka baten larrua murtxikatzen ari zen, biguntzeko. Hurrengo ehizaldirako bota berriak egin nahi zizkien Suluki eta Kamiki. Kamik zortedun sentitzen zen hainbeste gauza zekizkien ama bat izateaz: senideentzako jantzi onak egiten ematen zituen egunak Ooramikek. Hemen, inork ezin du bizirik iraun bero jantzi ezean. Arropa haiekin, aldiz, eguraldirik hotzenak ere ezin zituen garaitu.

Agian zortea izango zuten… Agian hartz zuri bat akabatuko zuten! Baina hartz bat ehizatzea zaila da; ondotxo zekien hori Kamikek. Askotan, ehiztariak gogor ahalegintzen dira zenbait egunez, baina esku hutsik itzultzen dira. Hartz-ehiza, iparraldean denik eta gauzarik zailena da! Hartzak, inguratuta sentitzen bada, erasora jotzen du, bai txakurren eta bai gizonen aurka… eta asko hil ditzake. Horrelakoa da bizitza! Lur basati hauetan, gizakiek nahiz animaliek ehizatu egin behar dute, hil egin behar dute bizirik irauteko. Hemen, indartsuenek baizik ez dute bizirik jarraitzen. Ahulak laster hiltzen dira.

* * *

Horrela hasten da ᐊᖑᓇᓱᑦᑎᐅᑉ ᓇᐅᒃᑯᑎᖓ edo Ehiztariaren arpoia, Kanadan inuktitutez argitaratutako lehen eleberria. Eta zergatik natorkizuen gaur eleberri inuit bat ahotan hartuta? Bada, hiru hilabete daramatzadalako Kuujjuaraapik izeneko inuiten herrixka batean, Quebec probintziaren ipar-mendebaldean, Hudson badiaren ekialdeko itsasertzean. Eta “ondoko” herrian jaioa delako eleberri honen egilea, Markoosie Patsauq: hemendik 500 bat kilometrora, Inukjuak izeneko herrixkan.

Uste baino zailagoa egin zait Kanadako inuiten literaturara hurbiltzea. Batetik, herrira Internet iritsi denez geroztik liburutegia taberna bihurtua dutelako (!). Bestetik, inuitek berek idatzitako literatura nahiko urria eta bereziki gaztea delako: Markoosieren eleberria 1969koa da. Esan daiteke, beraz, orain dela mende erdi inguru jaio zela idatzizko literatura inuita. Izan ere, idazteko modurik ezean, inuitek ahoz aho transmititu dituzte orain gutxi arte beren ipuin, kondaira, mito, kantu eta formula magikoak. Gaur egun Kanadako inuktituta idazteko erabiltzen den alfabeto silabikoa XIX. mendearen bigarren erdian garatu zuten Quebec iparraldera etorritako misiolari anglikanoek, Bibliako pasarteak inuiten hizkuntzara itzuli ahal izateko. Sistema silabiko hori beste misiolari batek asmatu zuen zenbait urte lehenago, Ontario erdialdeko ojibwa hizkuntza transkribatu ahal izateko. Bederatzi sinbolo sortu zituen kontsonanteak transkribatzeko; sinbolo bakoitza, bokalaren arabera, lau posiziotan idatz zitekeen. 36 ikur haiek nahikoa ziren ojibwa hizkuntzako soinu guztiak erreproduzitzeko. Sistema hura bera crien hizkuntza transkribatzeko ere moldatu zuten ondoren, eta Kanadako beste herri batzuek ere idazkera hori erabiltzen dute gaur egun beren hizkuntza idazteko; besteak beste, inuitek.

XIX. mendearen bukaeran agertu ziren, beraz, silabikoz idatzitako lehen testu inuitak. Testu erlijiosoak ziren, misiolariek inuktitutera itzuliak, kristau erlijioa inuiten artean zabal zedin. Alfabeto silabikoa arrakastatsua suertatu zen, eta azkar zabaldu zen Quebeceko eta Baffin uharteko inuiten artean: idazkera berria misiolariengandik ikasi zutenek beren senide eta bizilagunei irakatsi zieten, eta haiek beren seme-alabei, eta, hala, 1925 ingururako, Kanada ekialdeko inuit ia guztiek zekiten, inoiz eskolara joan gabe, beren hizkuntzan irakurtzen eta idazten. Mezu pribatuak, gutunak eta egunerokoak idazteko erabiltzen zuten silabikoa, eta telefonoa eta Internet iritsi ziren arte (1970eko eta 1990eko hamarkadetan, hurrenez hurren), horixe zen idatzizko komunikaziorako erabiltzen zuten sistema nagusia.

Zenbaterainoko arrakasta izan zuen Markoosieren eleberriak inuiten eta kanadarren artean? Daniel Chartier irakasleak frantsesezko itzulpenari egindako hitzaurrean dioen bezala, eleberriak ez zuen kanadar kritikarien arreta handirik bereganatu. Baina inuitentzat garrantzi historiko izugarria du nobelak, berriki arte ahozkoa soilik izan den literatura paper gainera ekartzeko ahalegina egiten duelako. Horixe dio autoreak 2010eko ingelesezko bertsioari egindako hitzaurrean: “Asko dira belaunaldiz belaunaldi istorio hau entzun duten haur eta helduak. Bizirik iraun dezan idatzi dut. Gure ahozko historiaren puska handiak galdu egin dira, edota ez dituzte transmititu oraindik gure iraganaren ezagutzaren jabe direnek. Kamiken istorioak hurrengo belaunaldietan ere iraun dezan nahi nuke, gure historiaren parte baita.”

Gainera, eleberri honekin, inuitak berak bihurtu dira beren errelatoaren protagonista. Inuitak idazten hasi arte, inuitei buruzko iruditeria guztia kanpokoek eraikia izan da; Artikoari buruz idatzi diren liburu gehienek kanpoko ikuspuntu bat islatu dute, eta pertzepzio arrotz hori bereganatu dute azkenerako inuitek berek ere. Kolonizatutako herri guztietan errepikatzen den fenomenoa, zoritxarrez. Nire itzulpentxoarekin inuiten ahotsa entzunarazi nahi izan dizuet gaurkoan. Eleberria osorik irakurri nahi duenak, eskura ditu ingelesezko, frantsesezko, alemanezko eta danierazko bertsioak. On egin!

Oharrak:

Testua frantsesezko bertsiotik itzuli dut: Markoosie Patsauq (2011). Le harpon du chasseur, Québec: Presses de l’Université du Québec.

Beste liburu hau ere kontsultatu dut inuiten literaturari buruzkoak biltzeko: Dorais, Louis-Jacques (2010). The Language of the Inuit: Syntax, Semantics, and Society in the Arctic, Montreal & Kingston: McGill-Queen’s University Press.

Aiora Jaka Irizar

Beti liluratu izan nau haurren gaitasun linguistikoak, inguruan duten edozein hizkuntza (izan bat, bi, hiru ala gehiago) ezin hobeki eta oharkabean ikasteko trebetasun harrigarriak. Eta beti izan naiz ahalmen horri ahalik eta zuku gehien ateratzearen aldekoa, haurrei inguruan dituzten hizkuntzetarako sarbidea erraztearen defendatzaile sutsua. Horregatik animatu izan ditut beti nire inguruko erdaldunak seme-alabak euskaraz eskolatu ditzaten, etxetik jaso ezin duten hizkuntza eskolaren bidez ikas eta barneratu dezaten: “baten prezioan bi” ikasiko dituztela azpimarratuz ahalegintzen naiz guraso erdaldunak konbentzitzen.

Hala eta guztiz ere, esango nuke modu arinegian ulertzen dugula askotan haurrak “belakiak” direlako ideia hori. Azkenaldian gurean nagusitzen ari den ingelesarekiko obsesioa dugu horren adibide: Euskal Herriko ikastetxe gehienetan umeak 4 urterekin hasten dira orain ingelesa ikasten, eta proiektu eleanitza ere gero eta gehiago ari da zabaltzen, sinetsita baikaude, nonbait, hain txikitan hasita eta irakasgai batzuk ingelesez landuta ingelesa ere ama-hizkuntza moduan ikas litekeela. Guraso erdaldunen seme-alabek guraso euskaldunen haurrek bezain ongi ikas badezakete euskaraz eskolari esker, zergatik ez dute ba ingelesa ere berdin ikasiko? Zoritxarrez edo zorionez, kontua ez da hain erraza. Argia aldizkarian gai horretaz jardun dute berriki Euskal Herriko hiru adituk: Itziar Elorzak, Uri Ruiz Bikandik eta Jasone Cenozek zalantzan jartzen dituzte ingelesa ikasten txiki-txikitatik hastearen abantailak, baita irakasgai batzuk ingelesez lantzeak ekar litzakeen onurak ere. Ez dirudi estrategia berri horiek aldaketa handirik eragin dutenik gure ikastetxeetako ikasleen ingeles mailan. Sarah Turtle itzultzaile ingeles euskaldunduak ere antzeko iritzia plazaratu zuen orain dela gutxi aldizkari berean: “Hor ikusten ditut gurasoak —dio—, estresatuta, umeek ingelesa ikas dezaten. Lasaitu egin beharko lukete, presarik ez izan. Garaia heltzen denean, ikasiko dute, ikasi behar baldin badute: joango dira ingelesez hitz egiten den herrialde batera, edo igaroko dute ikasturtea atzerrian”.

Eta, halere, hortxe jarraitzen dugu gure seme-alabak ingeles akademietara bidaltzen, udaleku ingelesetan inskribatzen, ingelesez dakiten haurtzainen eskuetan uzten, are urtebeteko haurrentzako hizkuntza-eskoletara eramaten. Zer nahi duzue esatea: ni gero eta konbentzituago nago alferrikako denbora-galtze, diru-xahutze eta indar-gastatzea dela. Izan ere, hizkuntza bat ama-hizkuntza moduan bereganatzeko, ez da nahikoa txikitatik ikasten hastea edota eskolako hainbat irakasgai hizkuntza horretan ematea; ezinbestekoa da, horretaz gain, hizkuntza hori “bizitzea”, norbere bizitzaren eta nortasunaren zati bihurtzea, inguruarekiko eta ingurukoekiko harremanetarako tresna natural moduan erabiltzea, hizkuntza horretan funtzionatzen duen sare oso bat izatea. Hizkuntza arrotz bat eskolarekin eta hizkuntza-akademiekin soilik lotzen duen umeak nekez bihurtuko du hizkuntza hori bere, eta hizkuntza arrotz moduan ikusten jarraituko du.

Gauzak horrela, merezi al du ingelesa umeei hain txikitatik irakasten tematzea? Ez ote da hobe haurrak gutxieneko heldutasun maila bat lortu arte itxarotea, hizkuntza arrotz bat ikasteak eskatzen duen borondate, kontzientzia eta ahalegin berezi hori egiteko gai diren unera arte? Gurea bezalako gizarte batean, gainera, iruditzen zait hobe genukeela ahaleginak euskararen harreman-sarea indartzera bideratzea, Euskal Herrian bizi diren haurrek bai baitauzkate aukerak, euskarazko murgiltze-ereduari eta bestelako ekimenei esker, euskara ama-hizkuntza moduan ikasteko.

Uste dut badugula garaia barru-barruraino sartuak dizkiguten bi obsesiori aurre egiten hasteko:

Batetik, utz diezaiogun sinesteari ingelesa mundu guztiak nahitaez ikasi beharreko hizkuntza dela. “Gaur egun ezinbestekoa da ingelesa jakitea”, entzun ohi dugu gero eta maizago gure artean. Zergatik? Zertarako? Ez ote da komenigarriagoa inguruan ditugun herrietan hitz egiten diren hizkuntzak ikastea, herri horietako biztanleekiko harremanak nahitaez ingelesetik pasatu behar izan gabe? Tristea da gero espainiar batek eta frantses batek ingelesera jo behar izatea elkar ulertzeko, zergatik eta bata ez delako gai linguistikoki eta geografikoki hain hurbilekoa duen bestearen hizkuntza ulertzeko. Zoritxarrez, ordea, gero eta zabalduago dagoen errealitate bat dugu hori. Ingelesa lingua franca unibertsaltzat jotzea hizkuntza-aniztasunaren aurka joatea da, mundu anglosaxoiaren nagusitasun eta asimilazioa onartzea. Aho-bizarrik gabe esan zuen Moreno Cabrera hizkuntzalari espainiarrak orain dela hilabete batzuk egin zioten telebistako elkarrizketa sonatuan: espainiar batentzat baliagarriagoa da katalana ikastea ingelesa ikastea baino.

Burutik kendu beharreko beste obsesioa ingelesaren (edo ikasten ari garen beste edozein atzerriko hizkuntzaren) jakite mailaren ingurukoa da. Hor gabiltza denok tematuta Pet, First, Advanced, Proficiency eta ahal balitz baita hurrengo titulua ere lortu nahian, ingelesa Elisabet II.ak baino are hobeto hitz egiteko ahaleginean. Ez ote da baliagarriagoa ingeles pixka bat jakitea, eta frantses pixka bat, eta katalan pixka bat, eta portuges pixka bat… gure inguruko hizkuntza-komunitateekin hirugarren hizkuntza baten bitartekaritzarik gabe komunikatu ahal izateko? Atzerriko hizkuntza bakar bat bikain menperatzen tematu beharrean, beharbada hobe genuke gure inguruko hizkuntzetan oinarrizko maila bat eskuratzen saiatzea, are hizkuntza horien guztien azpiko oinarri komuna ulertzen ahalegintzea (gure inguruko erromantzeen kasuan, behintzat). Hartara, italiar bat, katalan bat, okzitaniar bat eta portugaldar bat gai izango lirateke nor bere hizkuntzan arituta elkar ulertzeko. Horrek egingo gintuzke benetan unibertsal, eta ez munduko hizkuntza-aniztasuna suntsitzen ari den eta “hizkuntza global” moduan saldu nahi diguten ingelesaren ezagutza obsesiboak. Ikas eta erabil beza nork berea lehenik, eta hurbilekoena ondoren.

Aiora Jaka Irizar

Ez da hitz berria, eta nik ere ez dut gaur deskubritu, baina orain arte ez diot inoiz arreta handiegirik eskaini eta, erabili ere, apenas erabili izan dut nire testuetan. Eta ez dut uste bakarra naizenik: sarean bilaketa azkar bat eginda, aise ohartzen da bat hitz horrek ez duela euskaldunen artean behintzat zabalpen handirik izan. Zergatik ote? Hitz horren “euskal” ordaina badugulako? Hitz horrek izendatzen duen kontzeptua, orain gutxi arte bederen, existitzen ez zelako?

Ingelesezko “translatology” eta frantsesezko “traductologie” hitzak Brian Harris kanadarrak eta Jean-René Ladmiral frantsesak asmatu zituzten 1973an. Brian Harrisek berak modu argi eta laburrean azaltzen duen bezala, hutsune lexiko bat betetzeko asmatu zituzten hitz haiek; hain zuzen ere, itzulpengintza aztertzeaz arduratzen den zientzia edo jakintzagaia izendatzeko. Jakintzagai hori, izan ere, 1970eko hamarkadan jaio zen diziplina akademiko beregain moduan; ordura arte, hizkuntzalaritzaren edota estilistika konparatuaren barruan lantzen zen itzulpengintza. Ordutik aurrera, aldiz, jakintza-alor bereizi moduan hasi zen garatzen, eta beharrezkoa zen hitz berri bat sortzea diziplina berri hura izendatuko zuena.

Frantsesezko “traductologie” neologismoak berehala lortu zuen arrakasta eta hedapena jakintzagai hartan zebiltzan adituen artean, eta badirudi nahiko erraz zabaldu dela beste hizkuntza askotara ere: hortxe dugu, esaterako, gaztelaniazko “traductología”. Ingelesezko “translatology”, aldiz, ez da modu berean zabaldu, garai bertsuan sortutako beste termino batek hartu duelako haren lekua: James S. Holmes ikertzaileak “translation studies” izena proposatu zuen 1970eko hamarkadan gero eta indar handiagoa hartzen hasi zen diziplina hura izendatzeko, lehenik Approaches to Translation Studies aldizkaria sortuz eta ondoren gerora hain sonatua izango zen “The name and nature of translation studies” hitzaldia emanez. Holmesen atzetik etorri ziren André Lefevere eta haren “Translation Studies: The Goal of the Discipline” manifestu ezaguna, Gideon Toury eta haren Descriptive Translation Studies – And Beyond famatua eta beste hainbat eta hainbat lan. Brian Harrisen “translatology” neologismoa, beraz, baztertu samar geratu zen, nahiz eta ez guztiz desagertu.

Eta zer gertatu da gurean? Ez dirudi “traduktologia” hitza euskaldun askok mailegatu duenik. Hitz horren bila sarean egin dudan bilaketaren emaitza ia guztiak Xabier Mendiguren Bereziarturenak dira: 1990eko hamarkadan idatzi zituen hainbat artikulutan darabil Mendigurenek “traduktologia” hitza, aitortzen duen arren oraindik guztiz finkatu gabeko jakintzagaia izanik ez dagoela adostasunik izendapenaren inguruan. Baina Mendigurenen erabilera bakan horiek alde batera utzita, esango nuke gehienok ingelesezko “translation studies” terminoa kalkatu dugula (“cultural studies”, “gender studies” “postcolonial studies” eta antzekoen molde berean sortua) eta “itzulpen ikasketak” erabiltzeari ekin diogula, ziurrenik ere jakintzagai horretan espezializatu garenok gorago aipatutako lan horiek izan ditugulako erreferentzia nagusi. Dena den, susmoa dut “itzulpen ikasketa” terminoa Holmes, Toury, Lefevere eta enparauak ahotan hartzen ditugunean erabiltzen dugula ia soilik, eta gainerakoan “itzulpen” eta erdaraz ordain zehatzik ez duen “itzulpengintza” erabiltzen jarraitzen dugula. Esate baterako, “Susan Bassnett literatura konparatuko irakaslea itzulpengintzaren alorrean espezializatu da” esanda, denok ulertuko dugu aditua dela itzulpenari buruzko ikerketan edo traduktologian.

Beraz, beharbada nahikoa zaigu euskal hitz horiekin, eta ez dugu “traduktologia” erabiltzeko beharrik sentitzen, baina nik behintzat gero eta abantaila gehiago ikusten dizkiot termino horri:

Batetik, esanahi zehatza dauka; Espainian erreferentzia nagusietako den Hurtado Albirren arabera: itzulpengintzaren eta interpretazioaren teoria, deskribapena eta aplikazioa aztertzen dituen diziplina (Traducción y Traductología: Introducción a la traductología, 2001). Ongi desberdinduko litzateke, beraz, “itzulpen” (testu bat beste hizkuntza batean emateko ekintza; beste hizkuntza horretan eginiko testua bera) eta “itzulpengintza” (itzultzailearen lanbidea edo jarduna) hitzetatik. Ingelesei kalkatutako “itzulpen ikasketa” anbiguoagoa iruditzen zait, honelako esaldietan erabiltzeko egokiagoa: “Itzulpen ikasketak egin zituen, eta, gaur egun, itzultzailea da”.

Bestetik, eta aurrekoarekin lotuta, “traduktologia” hitzak eratorpenerako aukera ematen du, eta, hala, esaterako, traduktologian espezializatutako pertsona izendatzeko “traduktologo” izango genuke.

Ez dakit gauzak gehiegi nahastea den, baina gogorarazi nahi nuke hortxe daukagula beste hitz bat, zenbait kasutan oso erabilgarri suerta litekeena…

Aiora Jaka Irizar

Lauhilabeteko honetan, unibertsitateko itzulpengintzako ikasleak Wikipediako testu batzuk euskaratzen jarri ditut, itzulpen-praktikak egiteaz batera entziklopedia digitalaren euskarazko atalari ekarpen bat egiteko asmoz. Talde batek «Interpretación de lenguas» artikulua itzuli du, eta beste talde batek «Traducción asistida por computadora». Itzulpenen lehen zirriborroak prest zituztenean Wikipediara igotzeko esan nien, eta nik itzulpenak zuzendutakoan sartuko zituztela proposatzen nizkien aldaketak. Ni baino azkarrago ibili zen, baina, Wikipediaren beste erabiltzaile bat, nire ikasleen itzulpenak argitaratu orduko hainbat aldaketa egin baitzituen. Horixe baita, izan ere, Wikipedia: entziklopedia askea, edonork idatz, osa, alda eta zuzendu dezakeen testu-bilduma. Erabiltzaile hark egindako aldaketen artean batek eman zien arreta nire ikasleei, eta, aitor dezadan, baita niri ere: izenburuko izen-sintagmei artikulua kendu zien delako erabiltzaileak nire ikasleek itzulitako bi artikuluetan:

Hizkuntza-interpretazioa > Hizkuntza-interpretazio
Ordenagailuz lagundutako itzulpena > Ordenagailuz lagundutako itzulpen

Ikasleek harriduraz galdetu zidaten ea zuzenketa hura ondo egina zegoen. Eta niri, egia esateko, zalantza sortu zitzaidan. Oso arrotza egiten zitzaidan izen-sintagma haiek artikulurik gabe ikustea, eta kaleko denda, taberna eta bestelako zerbitzuetan askotan ikusi izan ditugun izen «hankamotz» horiek etorri zitzaizkidan burura («ile-apaindegi», «harategi», «jatetxe»… ), jabe erdaldunen ezjakintasunak anputatuak…

Baina ez nadin gaitik urrundu, eta natorren berriro Wikipediara. Erabiltzaile hark egindako aldaketak ikusi ondoren, Wikipediako beste artikulu batzuk bilatzeari ekin nion, eta ohartu nintzen horixe egin ohi dela izenburuetako izen-sintagmekin. Artikulurik gabe ematen dira ia denak:

Itzulpengintza automatiko
Hizkuntzalaritza konputazional
Birkonbinazio genetiko
DNA birkonbinatzaile
Satelite bidezko mikrouhin

…

Euskarazko beste entziklopedia batzuek berdin jokatzen ote zuten ikusteko, Elhuyar Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa kontsultatu nuen, eta han ere gauza bera egiten dela ikusi nuen:

ingeniaritza aeroespazial
ingeniaritza aeronautiko
energia aktiboaren kontagailu
energia atomiko

…

Badakit hiztegietako sarrerak artikulurik gabe eman ohi direla, bai erdaraz, bai euskaraz. Baina hiztegietako sarrera nagusiak hitzak izan ohi dira, eta orain aipagai ditugun hauek, berriz, kontzeptu bat osatzen duten izen-sintagmak, eta halakoek mugatzailea eskatzen dutela iruditzen zait. Hiztegietan ere, gainera, adibideetan halako sintagmak agertzen direnean, mugatuta eman ohi dira:

ingeniería genética > ingeniaritza genetikoa (Elhuyar, Zehazki)
ingeniero agrónomo > nekazaritza-ingeniaria (5000, Labayru)
ingeniero de caminos, canales y puertos > portu, ubide eta bideetako ingeniaria (5000)
ingeniero técnico > ingeniari teknikoa (5000)
Mugatu gabe, aldiz, azpisarrera moduan agertzen badira:
ingeniero de sonido > hots ingeniari (Zehazki)
ingeniero técnico > ingeniari tekniko (Zehazki)
energía eléctrica > energia elektriko (Elhuyar, Zehazki)
traducción indirecta > zeharbidezko itzulpen (Elhuyar)
traducción literal > hitzez-hitzezko itzulpen (Elhuyar)
traducción directa > norbere hizkuntzarako itzulpen (Zehazki)

Azkenik, eta berriro Wikipediara itzuliz, esan dezadan izen berezitzat jotzen diren izen-sintagmak mugatuta ageri direla:

Txinako Harresi Handia
Berlingo Harresia
Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna
Europako Parlamentua
Ibai Urdina

Pentsatzen dut halakoak mugatuta agertzearen justifikazioa dela, hain zuzen ere, leku-izen bereziak direla; baina izen horiek ere ez dira aldaezinak, eta deklinatu egiten dira. Orduan, zergatik ez jarri «Sobietar Errepublika Sozialisten Batasun», «ordenagailuz lagundutako itzulpen» bezala?

Ez naiz aditua kontu hauetan, eta, beraz, pentsatzen dut euskal hiztegigintzan eta entziklopediagintzan ari direnek izango dituztela beren arrazoi ondo justifikatuak hala jokatzeko. Niri, ordea, ezinegona eragiten didate artikulu honen izenburua bezalako goiburuek…